Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki
oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
Wstęp
1. Gojenie, czyli naprawa. Oddziaływanie promieniowania
2. Oddziaływanie podwyższonego ciśnienia (baropatologia)
3. Działanie obniżonego ciśnienia atmosferycznego. Działanie powietrznej fali uderzeniowej
4. Utonięcie
5. Skutki działania obniżonej i podwyższonej temperatury
6. Postrzał z broni palnej
Literatura podstawowa
Literatura dodatkowa
Wstęp
O gojeniu ran i ich chirurgicznym opracowaniu, przynajmniej w zakresie wiedzy praktycznej,
personel średni wie na ogół znacznie więcej, niż lekarze. Dlatego w tym module
zasygnalizuję jedynie kwestie gojenia, czyli odrostu i naprawy, a także czynników mających
na nie wpływ. Natomiast większość miejsca poświęcona będzie zagadnieniom
morfologicznych wykładników szkodliwego działania różnych czynników fizycznych,
a szczególnie tych, z którymi obecnie medycyna styka się coraz częściej: ranami
postrzałowymi, działaniem powietrznej fali uderzeniowej, oddziaływaniem niskiej i wysokiej
temperatury, oddziaływaniem niskiego i wysokiego ciśnienia, wpływem promieniowania
jonizującego itd.
1
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
1. Gojenie, czyli naprawa. Oddziaływanie promieniowania
Naprawa to uzupełnienie brakującej tkanki przez tkankę łączną lub odtworzenie tkanki
brakującej (odrost).
Odrostem nazywamy proces, w którym dochodzi do odtworzenia stanu anatomicznego
sprzed urazu. Taki rodzaj gojenia jest oczywiście najkorzystniejszy. Niestety, możliwości
odrostu całych narządów czy np. kończyn są  zarezerwowane dla organizmów stojących
znacznie niżej niż człowiek na ewolucyjnej drabinie. Znamy doskonale przykłady
odrastających ogonów lub kończyn u salamander czy jaszczurek. Im niżej na drabinie
ewolucyjnej stoi dany organizm, tym większe posiada zdolności regeneracyjne. Człowiekowi
niestety kończyny odrastać nie mogą; możliwości odrostu kończą się na tkankach łącznych,
naskórku czy błonach śluzowych. Największe możliwości regeneracyjne wykazuje szpik
kostny jak również wątroba, choć tylko w skali grupy hepatocytów, a nie całego narządu, jak
opisano to w greckim micie o Prometeuszu. Oczywiście regenerują także tkanki, których
zadaniem jest naprawa, tj. naczynia krwionośne i tkanki łączne. Dlatego powrót do stanu
pierwotnego jest w przypadku procesów gojenia dużą rzadkością. W większości przypadków
mamy do czynienia z naprawą.
Gojenie przez rychłozrost nie jest tożsame z odrostem, ale daje najkorzystniejszy efekt
biologiczny, jak i kosmetyczny. Konieczne jest tutaj przyleganie brzegów rany i brak
czynników utrudniających proces gojenia, takich jak ciała obce, duże wylewy krwi czy
miejscowe zakażenia. Sklejone przez włóknik brzegi rany spajają się wytwarzanymi przez
fibroblasty włóknami łącznotkankowymi, a pozostałości martwych tkanek równocześnie są
usuwane przez makrofagi. Dlatego celem chirurgicznego opracowania i zabezpieczenia rany
 czy to urazowej, czy chirurgicznej  jest doprowadzenie do jej zagojenia przez
rychłozrost.
Jeżeli mamy do czynienia z dużym ubytkiem tkanek bądz
też doszło do powikłań
(np. zakażenie bakteryjne, uszkodzenia chemiczne), dochodzi do gojenia przez
ziarninowanie, czyli wypełnienie ubytku tkankowego przez tkankę ziarninową. Przebieg
tego procesu jest w przybliżeniu następujący:
2
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
1. Okres wstępnej naprawy  uprzątanie (granulocyty i makrofagi), rozplem fibroblastów
i proliferacja naczyń włosowatych. Powierzchnia rany skórno-mięśniowej jest w tym
czasie pokryta strupem.
2. Okres pełnej naprawy  tworzenie włókien kolagenu i retikulinowych, częściowa
regeneracja mięśni, epidermizacja powierzchni (o ile mamy do czynienia z raną skórno-
mięśniową).
3. Okres dojrzewania blizny  spadek liczby naczyń i komórek tkanki łącznej, wzrost liczby
i retrakcja włókien łącznotkankowych.
Zdarzają się sytuacje, w których dochodzi do nadmiernego bujania ziarniny; twór taki
nazywany jest  dzikim mięsem .
Na przebieg naprawy, jej przyspieszenie bądz
zwolnienie wpływ ma wiele czynników,
z których najważniejsze to:
 właściwa podaż białek, a co za tym idzie, prawidłowy ich poziom w osoczu;
 opracowanie chirurgiczne rany;
 ciała obce w ranie;
 właściwy poziom witaminy C (patrz szkorbut, moduł IV);
 właściwy poziom hormonów (szczególnie kory nadnerczy);
 temperatura otoczenia;
 zakażenia bakteryjne miejscowe i uogólnione;
 napromienienie;
 stosowane leczenie (antymitotyki);
 choroby współistniejące, ogólny stan organizmu i wiek pacjenta.
Nieco inny przebieg ma gojenie złamania kostnego  dochodzi do  powtórzenia wszystkich
stadiów rozwoju kości: od organizacji krwiaka w miejscu złamania, przez niezróżnicowaną
tkankę łączną, kostninę kostnawą, kość gąbczastą, aż do odtworzenia pełnej struktury kości.
Również w swoisty sposób przebiega regeneracja uszkodzonego włókna nerwowego. O ile
komórki nerwowe nie mają możliwości podziału i, co za tym idzie, odtworzenia zniszczonych
fragmentów układu nerwowego, to same włókna nerwowe, o ile zachowane są ich osłonki
(z komórek Schwanna) mogą regenerować.
Wpływ promieniowania na tkanki i ustrój człowieka jako całość
Za promieniowanie, w pojęciu fizyki jądrowej, uznajemy dwa sposoby rozprzestrzeniania się
energii: promieniowanie elektromagnetyczne  polegające na ruchu fali
3
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
elektromagnetycznej i promieniowanie korpuskularne (cząstkowe), polegające na poruszaniu
się cząstek takich, jak neutrony, elektrony, fotony itd.
Pierwsza z tych grup zawiera różnej długości fale elektromagnetyczne, od fal radiowych aż
do promieniowania gamma. Energia przenoszona przez fale zależy od ich długości  im
krótsza fala, tym większa niesiona energia. Tylko najkrótsze fale posiadają energię na tyle
dużą, że mogą w różny sposób oddziaływać na organizm człowieka. Zaliczamy do nich (od
najdłuższych): mikrofale radiowe, promienie podczerwone, światło widzialne, promieniowanie
ultrafioletowe, promienie rtg i promienie gamma.
Grupa druga to promieniowanie kosmiczne, promieniowanie izotopów, efekt działania
reaktorów jądrowych, itd. (O działaniu promieni podczerwonych nieco więcej w rozdziale
o oparzeniach.)
Mikrofale (radiowe) wykorzystywane są w fizykoterapii w diatermii krótkofalowej do
wywołania ogrzania głęboko położonych tkanek. Promienie ultrafioletowe odpowiedzialne są
za oparzenia skóry przy nadmiernym nasłonecznieniu i za przyspieszone starzenie tkanki
łącznej podskórnej (patrz moduł III). Reakcją obronną organizmu jest pociemnienie skóry,
czyli opalenizna.
Poza leczeniem energią promienistą, we współczesnym świecie istnieje wiele zastosowań
izotopów promieniotwórczych, więc szansa na spotkanie się z przypadkiem napromienienia
jest bardzo duża. Narażenie na napromieniowanie rośnie niewspółmiernie w krajach wysoko
rozwiniętych w związku z zagrożeniem atakami terrorystycznymi. y
ródłem promieniowania
może być wybuch ładunku jądrowego, ale też po prostu rozsypanie czy rozpylenie substancji
promieniotwórczej. Większość ze z
ródeł promieniowania wytwarza trzy jego podstawowe
typy:
 alfa  jądra helu;
 beta  elektrony;
 gamma  najkrótsze z fal elektromagnetycznych.
Ze względu na bardzo małą przenikliwość, promieniowanie alfa nie ma większego znaczenia
biologicznego. Promienie beta mogą penetrować w głąb tkanek na kilka, kilkanaście
milimetrów, z tego też powodu ich szkodliwe działanie ogranicza się do powierzchni skóry
lub błon śluzowych (w przypadku dostania się ich do organizmu droga oddechową bądz

pokarmową, co zdarza się właśnie w przypadku rozpylania czy rozsypywania substancji
radioaktywnych, czyli tzw. opadu promieniotwórczego).
4
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
Opisano wiele teorii dotyczących oddziaływania promieniowania na żywe organizmy.
Mechanizmy te są na tyle złożone, że wspomniane zostaną tylko pobieżnie, w trakcie
omawiania efektów napromienienia. Oddziaływanie promieniowania na organizm człowieka
możemy podzielić na:
 efekt miejscowy  oparzenie popromienne;
 efekt ogólnoustrojowy  choroba popromienna.
Wspólną cechą obu efektów jest fakt, że objawy nigdy nie występują bezpośrednio po
napromienieniu. Zawsze występuje okres utajenia, którego długość zależy od wielkości
pochłoniętej dawki promieniowania i wielkości napromienionej powierzchni. Okres ten waha
się od kilku godzin nawet do kilku dni.
Wrażliwość ludzkich tkanek na promieniowanie jest bardzo zróżnicowana: od bardzo
wrażliwych (komórki rozrodcze gonad, limfocyty, szpik, nabłonek jelitowy), przez
średniowrażliwe (nabłonek i przydatki skóry, gruczoły ślinowe, spojówka i rogówka), aż do
promienioopornych (kość i chrząstka, wątroba, nerka, mięśnie, tkanka nerwowa).
Zmiany miejscowe z oczywistych powodów najczęściej dotyczą skóry. Pierwszą reakcją na
napromienienie jest zanik gruczołów łojowych i utrata owłosienia napromienionej okolicy,
występująca po kilku, kilkunastu dniach od ekspozycji. Zaburzenie to jest odwracalne lub
trwałe, w zależności od wielkości dawki. Jeśli dawka była większa, pojawia się rumień, do
którego dołącza obrzęk. Zmiany te mogą trwać na skórze nawet przez okres kilku miesięcy.
Towarzyszy im skąpy naciek zapalny i zwyrodnienie ścian naczyń krwionośnych w skórze
właściwej. Przy jeszcze większych dawkach może dochodzić do powstawania pęcherzy
i złuszczania naskórka. Obrzęk ulega utrwaleniu na skutek odkładania się i szkliwienia
grubych włókien kolagenowych, co razem daje obraz pogrubiałej, nieelastycznej,
zbliznowaciałej skóry. Przy bardzo dużych dawkach, po upływie okresu utajenia, dochodzi do
martwicy i popromiennego owrzodzenia skóry, które goi się przez wiele miesięcy,
wytwarzając twardą bliznę. W miejscach po wygojonych oparzeniach popromiennych skóry
w ciągu kilku, kilkudziesięciu lat często rozwija się rak.
Chorobę popromienną wywołuje napromienienie znacznej powierzchni ciała
promieniowaniem przenikliwym (gamma), oddziaływującym na narządy wewnętrzne.
Zależnie od dominujących objawów, wyróżnia się kilka postaci choroby popromiennej.
5
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
Postać żołądkowo-jelitowa wywoływana jest masywnym złuszczaniem nabłonka
jelitowego i zaburzeniami czynności gruczołów trawiennych. Przy cięższych uszkodzeniach
dochodzi do zmian w naczyniach ścian przewodu pokarmowego, pojawiają się drobne
nadżerki i owrzodzenia. Do powstania trwałych zmian pod postacią zbliznowacenia ściany
żołądka i jelit, powstania trudno gojących się owrzodzeń, zaniku gruczołów a także rozwoju
raka dochodzi od 6 miesięcy do kilku lat po ekspozycji.
Najczęściej opisywaną postacią choroby popromiennej jest ta związana z uszkodzeniem
układu odpornościowego i krwiotwórczego. Duże dawki promieniowania mogą
spowodować zgon z powodu zniszczenia jednego z tych układów, a więc z powodu
agranulocytozy, niedokrwistości bądz
skazy krwotocznej. Najbardziej wrażliwe z komórek
krwi krążącej są limfocyty, nieco mniej granulocyty, najmniej krwinki czerwone. Istotniejsze
zmiany widoczne są w węzłach chłonnych, gdzie dochodzić może do całkowitego zaniku
tkanki chłonnej, z pozostawieniem jedynie zrębu. Pierwsze zmiany węzłowe mogą być
widoczne w badaniu mikroskopowym już po upływie godziny od silnego napromienienia.
Podobne skutki, choć nieco póz
niej w czasie, widoczne są w szpiku. Jeżeli porażony
przeżyje, dochodzi do powolnej regeneracji układu chłonnego i krwiotwórczego, choć
w miejscach szczególnie silnie eksponowanych może do odrostu nie dojść. Póz
nymi
skutkami napromienienia jest wzmożona zapadalność na białaczki.
Narządami bardzo wrażliwymi na napromienienie są gonady. Napromienienie jajników
powoduje u kobiet w okresie rozrodczym objawy przedwczesnego przekwitania, zanik cyklu
miesięcznego, a także bezpłodność (całkowitą lub czasową), spowodowaną zwyrodnieniem
komórek jajowych i pęcherzyków pierwotnych. U mężczyzn także dochodzi do całkowitej lub
czasowej bezpłodności na skutek zaniku spermatogoniów.
Najistotniejszym działaniem promieniowania związanym z układem rozrodczym jest
zwielokrotnienie liczby mutacji, a co za tym idzie, występowania wad rozwojowych
u potomstwa.
Ponieważ dostępność materiałów rozszczepialnych jest na świecie większa, niż życzyłaby
sobie tego Komisja Energii Atomowej ONZ, a schematy budowy bomb atomowych,
wodorowych czy neutronowych bez problemów można znalez
ć w Internecie, zagrożenie
atakiem terrorystycznym z użyciem broni jądrowej cały czas wzrasta. Dlatego możliwość
napromienienia należy łączyć nie tylko z terapią nowotworów czy ukradzionym i następnie
6
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
noszonym w kieszeni izotopem z defektoskopu, ale również z realnym zagrożeniem
terrorystycznym. W przypadku wybuchu jądrowego  poza samym promieniowaniem
w momencie wybuchu i opadem radioaktywnym  czynnikami rażenia jest podmuch, czyli
powietrzna fala uderzeniowa, o której niżej, a także promieniowanie świetlne. W takim
przypadku ilość poszkodowanych z obrażeniami wywołanymi kilkoma lub wszystkimi
czynnikami rażenia broni jądrowej, z którymi będzie miała do czynienia służba zdrowia, może
być bardzo znaczna, idąca w setki i tysiące.
2. Oddziaływanie podwyższonego ciśnienia (baropatologia)
Podział chorób wywołanych działaniem podwyższonego ciśnienia na ustrój, posiadających
wykładniki morfologiczne:
1. Choroba ciśnieniowa  zespoły wywołane pobytem pod zwiększonym ciśnieniem i nagłą
zmianą ciśnienia otaczającego.
2. Urazy ciśnieniowe (barotrauma)  zespoły chorobowe wywołane nagłymi zmianami
objętości naturalnych przestrzeni gazowych organizmu:
a) płuc;
b) ucha;
c) zatok obocznych nosa.
3. Zespoły wywołane zwiększeniem prężności różnych gazów w mieszance oddechowej
(zatrucie tlenem).
Choroby powyższe mogą w równym stopniu dotyczyć nurków klasycznych, płetwonurków,
pracowników kesonowych, personelu i pacjentów komór ciśnieniowych, jak i lotników,
a także pasażerów samolotów rejsowych.
Choroba ciśnieniowa (ch.c.)
Inaczej: choroba dekompresyjna, choroba kesonowa. Przy zwiększaniu ciśnienia
w środowisku, w którym znajduje się człowiek, ciśnienie azotu w pęcherzykach płucnych
wzrasta wraz z ciśnieniem zewnętrznym. Natomiast ciśnienie azotu w tkankach rośnie
wolniej. Jest to uwarunkowane określoną przepuszczalnością bariery krew powietrze
w płucach dla azotu (dyfuzja) oraz rozpuszczalnością azotu we krwi i tkankach. Podczas
obniżania ciśnienia, powyższe procesy przebiegają w odwrotnym kierunku. W przypadku gdy
7
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
obniżenie ciśnienia następuje zbyt gwałtownie w stosunku do szybkości wydalania gazów
z organizmu przez płuca, a pobyt w nadciśnieniu trwał dostatecznie długo, wówczas gaz
rozpuszczony w organizmie wydziela się w postaci pęcherzyków. Poza łożem naczyniowym
pęcherzyki gazu występują rzadziej, na ogół w tkankach bogatych w lipidy. Uwarunkowane
jest to stosunkowo większą rozpuszczalnością azotu w tłuszczach oraz ubogim
unaczynieniem tkanki tłuszczowej.
Pęcherzyki gazu powstałe w układzie żylnym wychwytywane są przez płuca. Natomiast
pęcherzyki powstałe w układzie tętniczym lub te z układu żylnego, które nie zostały
wychwycone przez płuca (połączenia tętniczo-żylne), rozprzestrzeniają się z prądem krwi na
obwód, stając się materiałem zatorowym (patrz moduł IV).
Podział ch.c.:
typ I  tylko kurcze = postać łagodna;
typ II  nie tylko kurcze = postać ciężka.
Klinicznie wyróżnia się ch.c. ostrą i przewlekłą (póz
ną).
Kurcze, czyli bóle stawowe, będące w większości przypadków ch.c. objawami
dominującymi, spowodowane są wytworzeniem pęcherzyków azotu w drobnych naczyniach
zaopatrujących stawy oraz w samej mazi stawowej. Zmiany dotyczą na ogół dużych stawów,
często obustronnie. Innymi rodzajami postaci łagodnej są: postać skórna, objawiająca się
zaburzeniami ukrwienia i ucieplenia oraz czucia na skórze i postać zmęczeniowa,
objawiająca się ogólnym złym samopoczuciem i sennością.
Aby doszło do zmian w ośrodkowym układzie nerwowym, pęcherzyki gazowe, które w trakcie
desaturacji powstają w naczyniach żylnych, muszą przejść do układu tętniczego. Jest to
możliwe dzięki przetokom tętniczo-żylnym w płucach lub niezamkniętym połączeniom jam
serca. Zamknięcie łoża naczyniowego w OUN przez pęcherzyki gazu powoduje powstanie
zawałów bladych. Zmiany w OUN pojawiają się najczęściej w dolnej części rdzenia
piersiowego lub górnej lędz
wiowego; tzw.  pola ostatniej łąki rys. 1, co wynika z gorszego
unaczynienia tej okolicy, braku krążenia obocznego oraz sąsiedztwa tkanek bogatych
w tłuszcz (dyfuzja azotu). Nie bez znaczenia jest również znaczna zawartość lipidów
w tkance nerwowej. Pęcherzyki gazu powstające w płynie wypełniającym ucho wewnętrzne
lub czopujące naczynia tego narządu, powodują zaburzenia słuchu.
8
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
Tętnica kręgowa
C3
C5
C6/7
C8
D1
D4
D8
D9/10
D12
L1
L2?
L5
S1
Rysunek 1. Lokalizacja  pół ostatniej łąki w rdzeniu kręgowym
W razie śmierci z powodu choroby ciśnieniowej, podskórne pęcherzyki gazowe (szczególnie
w świetle naczyń) są dobrze widoczne w plamach opadowych. Przy rozcinaniu narządów
miąższowych możliwe jest wydobywanie się nad powierzchnię przekroju pęcherzyków gazu
wraz z krwią, a w cienkościennych naczyniach, np. opon miękkich, widoczne są
paciorkowato ułożone pęcherzyki gazu. W badaniu mikroskopowym mózgu można stwierdzić
krwinkotoki w sąsiedztwie drobnych naczyń, w podścielisku mięśnia sercowego oraz
przestrzenie gazowe poza naczyniami w śledzionie. W obrazie mikroskopowym płuc
dominują cechy ostrego rozdęcia, przemieszane z ogniskami niedodmy. Mikroskopowo
widoczne są wynaczynienia do światła i ściany pęcherzyków. Niektóre pęcherzyki płucne są
rozdęte, mają bardzo cienkie ściany, a w zaciśniętych naczyniach brak jest krwinek. Pola
wynaczynień, przypominające ogniska stłuczenia płuca, najczęściej lokalizują się w miejscu
zetknięcia tkanek o różnej gęstości; np. ścian oskrzeli lub naczyń z miąższem płuc.
Ustąpienie bólu w postaci ostrej nie oznacza wyleczenia, bowiem przypadki ch.c. typu I
nieleczone lub leczone niewłaściwie, przechodzą w postać przewlekłą choroby. Do
postaci przewlekłej (póz
nej) ch.c. zalicza się:
1. Szczątkowe objawy neurologiczne.
9
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
Najczęściej są to zaburzenia za strony narządu ruchu (zaburzenia równowagi), rzadziej
narządu słuchu. W obu przypadkach w mózgu albo nie stwierdza się żadnych zmian, albo
jedynie pojedyncze, widoczne jedynie pod mikroskopem jamki poudarowe.
2. Jałową martwicę kości.
Patogeneza jałowej martwicy kości w ch.c. nie jest dotąd jednoznacznie ustalona.
Przyjmuje się, że u podłoża zmian leży prawdopodobnie zaleganie pęcherzyków gazu w
naczyniach włosowatych kości  i dalej nieprawidłowa perfuzja lub/i zatory tłuszczowe.
Uważa się, że przepływ włośniczkowy w tkance kostnej jest najwolniejszy w całym
organizmie i w związku z tym, nawet przy prawidłowo prowadzonej dekompresji, w
drobnych naczyniach kości mogą powstawać pęcherzyki azotu. Za istotny uważa się także
mechanizm związany z zatorami tłuszczowymi, pochodzącymi ze szpiku żółtego. Jałową
martwicę kości wykrywa się najczęściej przypadkowo w badaniu rtg. przeprowadzanym z
innych powodów, po wielu miesiącach lub latach od błędu dekompresyjnego. Najczęściej
nie daje objawów klinicznych, chyba, że dotyczy powierzchni stawowych i nasad kości.
Zmiany często są symetryczne, zajmując okolice bioder czy barków.
Urazy ciśnieniowe
Uraz ciśnieniowy płuc (UCP)  inaczej barotrauma płuc, jest częstym, niebezpiecznym
dla życia wypadkiem nurkowym. U płetwonurków do UCP. dochodzi najczęściej przy
nurkowaniach płytkich, tj. nieprzekraczających głębokości 10 m. Spotykamy się z nim także,
choć rzadziej niż z ch.c., u pasażerów samolotów rejsowych, w których doszło do
dehermetyzacji kabiny, nieco częściej u pilotów wojskowych.
Zgodnie z prawem Boyle a i Mariotte a, w miarę zmniejszania ciśnienia otaczającego, gaz
rozpręża się i zwiększa objętość, proporcjonalnie do spadku ciśnienia. W warunkach
prawidłowych powietrze opuszcza płuca bez przeszkód. Jeżeli jednak drogi oddechowe nie
są drożne i wypływ powietrza z płuc nie jest możliwy, pojawia się różnica ciśnień pomiędzy
przestrzenią powietrzną płuc a otoczeniem. Dochodzi do ostrego rozdęcia płuc.
Przekroczenie granic wytrzymałości mechanicznej ścian pęcherzyków płucnych prowadzi do
ich rozerwania (ostre rozdęcie śródmiąższowe). Do ujawnienia się UCP. po pełnym wdechu
wystarcza różnica ciśnień 60 80 mm Hg. Jeżeli brak jest zmian patologicznych w płucach,
wówczas ulegają one rozerwaniu w przypadkowym miejscu. W przypadku obecności zmian,
one same lub ich otoczenie stają się miejscem wystąpienia obrażeń.
Powietrze w przypadku pęknięcia płuca przedostaje się do jamy opłucnej, powodując odmę
opłucnową i zapadnięcie się płuca. Jeśli do pęknięcia doszło na powierzchni płuca zwróconej
10
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
do śródpiersia, może rozprzestrzeniać się ono wzdłuż dużych naczyń czy oskrzeli lub
w obrębie luz
nej tkanki łącznej, leżącej w tej okolicy (odma śródpiersiowa). Najgroz
niejszym
powikłaniem odmy jest ucisk na duże naczynia i serce oraz przemieszczenie narządów
śródpiersia na jedną stronę klatki piersiowej. Klinicznym następstwem tego są zaburzenia
krążenia. Powietrze może również przemieścić się do tkanki podskórnej nadobojczykowej,
a stamtąd dalej pod skórę, wywołując odmę podskórną.
Najcięższym powikłaniem UCP. jest tętniczy zator powietrzny. Dochodzi do niego, gdy
powietrze znajdujące się w świetle pęcherzyków płucnych ulega zassaniu (lub wtłoczeniu
pod ciśnieniem) do rozerwanych naczyń krwionośnych ściany pęcherzyków. Stamtąd trafia
ono do lewej komory serca i (jeśli nie zalega w komorze) w postaci pęcherzy gazowych
zostaje rozprowadzone z prądem krwi na obwód, prowadząc do zatorowości.
Przebieg UCP. zależy od lokalizacji pęcherzyków gazowych w łożu naczyniowym i ich
średnicy. Największym zagrożeniem jest (niestety bardzo częsta  do 75%) obecność
zatorów w krążeniu mózgowym i wieńcowym. Zaleganie gazu w lewym przedsionku
i komorze (tzw. zator gazowy serca) może uniemożliwić jego pracę, stając się przyczyną
ostrej niewydolności lewokomorowej i nagłej śmierci. Pęcherzyki powietrza w naczyniach
mózgowych powodują udary, które z kolei, zależnie od lokalizacji, różne objawy
neurologiczne. Rzadkim powikłaniem UCP jest krwotok płucny. Może on też wystąpić przy
wtórnym uszkodzeniu płuc, np. w następstwie kaszlu czy nieumiejętnie prowadzonego
oddechu kontrolowanego.
Uraz ciśnieniowy płuc występuje także w codziennej praktyce oddziałów intensywnej opieki
i noworodkowych, podczas leczenia oddechem zastępczym. W razie narastania obrzęku
płuc czy ich zapalenia, także niedodmy u noworodków, a przy braku nadzoru nad sztucznym
płucem, objętość powietrza wtłaczanego do płuc pacjenta może przekroczyć ich pojemność
i doprowadzić do rozerwania, czyli właśnie UCP. Objawy nie różnią się od opisanych
powyżej, jedynie w przypadkach szpitalnych dominują przypadki odmy, podczas gdy
u lotników czy nurków dominowała zatorowość.
Uraz ciśnieniowy ucha i zatok przynosowych
Uraz ciśnieniowy uszu (u.c.u.) występuje przy uniedrożnieniu z jakichkolwiek powodów
trąbki słuchowej. W trakcie podwyższania ciśnienia zewnętrznego, wzrasta ciśnienie
w przewodzie słuchowym zewnętrznym, natomiast niedrożna trąbka słuchowa uniemożliwia
wyrównywanie ciśnienia w jamie bębenkowej. Dochodzi do wciągnięcia błony do jamy
bębenkowej, przekrwienia i obrzęku błony, z pojawieniem się niekiedy jasnych pęcherzyków
11
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
wypełnionych treścią surowiczą, a także obrzęku skóry przewodu słuchowego zewnętrznego
w pobliżu błony. W końcu pojawić się może, najczęściej linijne, przerwanie błony
bębenkowej, lokalizujące się w różnych jej częściach (najczęściej z tyłu, w dolnej jej części).
Towarzyszy temu niewielkie krwawienie. W uchu środkowym obserwuje się obrzęk
i przekrwienie błony śluzowej, krwawienie, czasem przesięk.
Uraz ciśnieniowy zatok (u.c.z.) najczęściej dotyczy zatok czołowych, szczękowych, rzadko
sitowych, prawie nigdy klinowych. Uraz powstaje w następstwie niedrożności przewodu
łączącego zatokę z jamą nosową. Przy zamknięciu przewodu od strony nosa, do urazu
dochodzi przy zwiększaniu ciśnienia otaczającego. Uraz podczas spadku ciśnienia
spowodowany jest natomiast zamknięciem przewodu od strony zatoki, np. przez balotujący
polip. W pierwszym przypadku w zatoce narasta podciśnienie, powodując obrzęk błony
śluzowej, przesięk, wybroczyny, a w końcu krwawienie z wytworzeniem krwiaka zatoki
umiejscowionego najczęściej pod błoną śluzową. Podczas rozprężania z zamknięciem ujścia
od strony zatoki, w zatoce narasta nadciśnienie. Prowadzi to do zmian morfologicznych
podobnych jak w poprzednim przypadku.
Toksyczne działanie tlenu pod zwiększonym ciśnieniem
Przez pojęcie zatrucia tlenem rozumie się wszelkie zaburzenia czynności i struktury tkanek
oraz narządów, w następstwie działania wyższego od normy stężenia tlenu w powietrzu
oddechowym (hiperoksja) lub łącznego działania podwyższonego stężenia tlenu i wzrostu
ciśnienia otaczającego (hiperbaria tlenowa).
Tlen działa toksycznie szczególnie na płuca. W obrazie makroskopowym zwraca uwagę ich
ciemnowiśniowe zabarwienie, znaczny ciężar, a tchawica i oskrzela mogą być wypełnione
pienistą treścią. Badania mikroskopowe w takich przypadkach wykazują znaczne
przekrwienie płuc, aż do obrazu  nadzianki krwawej , poza tym stwierdza się obrzęk,
zgrubienie przegród międzypęcherzykowych, obrzęk śródbłonka włośniczek, obecność błon
szklistych, oraz przesięk do światła pęcherzyków płucnych. Zmianom tym towarzyszy
ogniskowa niedodma.
12
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
3. Działanie obniżonego ciśnienia atmosferycznego.
Działanie powietrznej fali uderzeniowej
Obniżone ciśnienie atmosferyczne, podobnie jak opisane powyżej podwyższone, również nie
jest obojętne dla zdrowia człowieka. O adaptacji do obniżonego ciśnienia powietrza u ludzi
żyjących w Himalajach była mowa w module IV, przy okazji omawiania czerwienicy. O ile
ludzie mieszkający na stałe w takich warunkach przystosowali się do nich, to człowiek
przeniesiony w atmosferę o mniejszym ciśnieniu parcjalnym tlenu wymaga kilku, kilkunastu
dni na adaptację do zmienionych warunków i odzyskanie, na ogół niecałkowite, wydolności
układu krążenia i oddychania.
Jednak popularność transportu lotniczego powoduje, że w zasadzie każdy może być
narażony przez jakiś czas na obniżone ciśnienie powietrza atmosferycznego. Ze względów
ekonomicznych, nawet w najnowocześniejszych samolotach pasażerskich, ciśnienie
w kabinie pasażerskiej utrzymywane jest na poziomie odpowiadającym wysokości 1500
2500 m. n.p.m. Wiadomo, że przy nagłej dekompresji do ciśnienia otoczenia
(dehermetyzacja kabiny) może dojść do opisanej w poprzednim rozdziale choroby
ciśnieniowej. Z drugiej strony narażenie na tak obniżone ciśnienie może spowodować
zaostrzenie objawów choroby zasadniczej u osób z niewydolnością krążenia i oddychania.
Transport lotniczy rodzi również inne problemy zdrowotne.
Pierwszym jest wspomniany już w module IV tzw.  zespół klasy ekonomicznej , znany nie
tylko z samolotów, ale i autobusów czy samochodów rozmiaru naszego  malucha . Dłuższy
lot w klasie ekonomicznej to kilkugodzinne siedzenie prawie bez ruchu, bez możliwości
wyprostowania nóg, co przypomina jazdę ciasnym samochodem. Powoduje on obrzęk stóp,
a czasem i podudzi na skutek utrudnienia odpływu żylnego z kończyn, między innymi
z powodu braku wspomagania pompą mięśniową  pojawia się  objaw ciasnych butów .
Dolegliwości występują z różnym nasileniem, w zależności od czasu trwania lotu, a przede
wszystkim od stanu układu krążenia pasażera. Krew z trudem przedostaje się przez
 załamane pod kolanami tętnice, przez co gorzej ukrwione są podudzia i stopy. Jeszcze
gorzej jest z powrotem krwi żylnej; żyły powierzchowne są w tym miejscu prawie całkowicie
zaciśnięte i musi nagromadzić się w nich bardzo dużo krwi, aby osiągnąć ciśnienie
13
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
pozwalające na przedostanie się powyżej kolan. Powoduje to narastanie obrzęków i, jak
zwykle w zastoju żylnym, upośledzenie utlenowania tkanek, w tym ścian naczyń żylnych.
Spowolnienie prądu krwi wraz z uszkodzonym na skutek niedotlenienia śródbłonkiem
powoduje agregację krwinek płytkowych i powstanie skrzepliny przyściennej w naczyniu
żylnym, na ogół pod kolanem. Gdy pasażer wstaje i zaczyna się normalnie poruszać,
dochodzi do odrywania się zakrzepów. Powstały w ten sposób materiał zatorowy, poprzez
serce prawe trafia do naczyń płucnych i może być przyczyną ich zatoru, czasem
śmiertelnego. Dane na temat umieralności pasażerów bezpośrednio po odbytym locie są
jedną z najpilniej strzeżonych tajemnic linii lotniczych. Sytuacji powyżej opisanej sprzyja
dodatkowo konstrukcja nawet najwygodniejszych foteli lotniczych; nasze podudzia opierają
się o brzeg fotela bezpośrednio pod kolanem. Kilka godzin opierania się o miękki nawet fotel,
to kilka godzin dodatkowego ucisku na naczynia.
Kolejna sprawa to powietrze wewnątrz samolotu, które w związku z obniżonym ciśnieniem
zewnętrznym, krąży w obiegu zamkniętym. Jest ono oczyszczane z pary wodnej, czyli po
prostu suche. Lot samolotem trwa często wiele godzin, podczas których organizm traci
wodę. Pasażer najczęściej tego nie zauważa, ale utrata wody to zagęszczenie krwi
i w konsekwencji zwiększona jej lepkość, czego następstwem jest zwiększona krzepliwość.
Spożywanie alkoholu i kawy dodatkowo przyspiesza utratę wody, czyli nasila zagęszczenie
krwi.
Gwałtowny wzrost i spadek ciśnienia  powietrzna fala uderzeniowa
[oparto na podstawie opracowań i wykładów dr. n. med. Roberta Koktysza]
W wyniku eksplozywnego spalania materiału wybuchowego powstaje pęcherz gazów
o ogromnym ciśnieniu, wytwarzający falę uderzeniową, rozchodzącą się z prędkością
dz
więku. Ciśnienie osiąga wartość maksymalną w czasie ułamków mikrosekund i następnie
spada w czasie milisekund.
Elementami decydującymi o rozmiarze obrażeń są:
 wartość podciśnienia; tkanki ludzkie są bardzo mało odporne na rozciąganie;
 w mniejszym stopniu wartość nadciśnienia;
 czas trwania impulsu, czyli prędkość rozchodzenia się fali (prędkość dz
więku w danym
ośrodku).
Człowiek może wytrzymać duże ciśnienie otoczenia, pod warunkiem jednak, że wzrost
ciśnienia jest powolny. Jednak gdy ciśnienie narasta bardzo szybko lub, co gorsza, kiedy
gwałtowne opada, np. w ciągu milisekund, mechanizmy kompensacyjne ustroju są bezradne.
14
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
Taka niekorzystna fizjologicznie sytuacja ma miejsce podczas wybuchu. W badaniach nad
działaniem fali uderzeniowej przyjmuje się, że miernikiem jej energii jest ciśnienie
maksymalne, używać będziemy tylko tej wielkości  pamiętając jednak o tym, że największe
szkody w ustroju wywołuje nie nad-, ale podciśnienie. Można sobie na to jednak pozwolić,
gdyż mechanizm działania fali uderzeniowej jest zawsze taki sam: za falą nadciśnienia
postępuje fala podciśnienia, którego wartość jest zależna od poprzedzającego nadciśnienia.
Ciśnienie fali uderzeniowej równe 0,2 atm. przyjęto jako zupełnie bezpieczne dla człowieka,
od 0,2 0,3 atm.  jest odczuwany ból. Niebezpieczna dla życia może być fala uderzeniowa
o ciśnieniu 1 1,5 atm. Małe wartości ciśnienia (a właściwie podciśnienia występującego
bezpośrednio po nadciśnieniu) mają poważny, negatywny wpływ na ustrój człowieka, co jest
związane z obecnością przestrzeni gazowych (płuca, zatoki, przewód pokarmowy),
sąsiadujących z tkankami o gęstości podobnej do wody (mięśnie, tkanka nerwowa, skóra)
i tkankami o większej niż woda gęstości, w dodatku twardymi (kość, chrząstka). Fala
uderzeniowa rozprzestrzenia się w ciele człowieka z prędkością dz
więku. Na granicach
tkanek o różnej gęstości, a więc o różnych prędkościach rozchodzenia się dz
więku, dochodzi
do naprężeń. Miejsca styków, tkanka uwodniona gaz lub tkanka uwodniona tkanka zbita, są
szczególnie narażone na powstawanie obrażeń. Również narażone są przestrzenie gazowe
organizmu i przestrzenie wypełnione cieczą, bowiem powstające ciśnienie ujemne powoduje
rozerwanie tkanek.
Istotne znaczenie ma ułożenie ciała w stosunku do kierunku rozchodzenia się fali
uderzeniowej. Najbardziej niekorzystne jest zwrócenie się w kierunku fali największą
powierzchnią ciała, tj. przodem lub plecami. Natomiast ustawienie ciała głową lub, jeszcze
lepiej, stopami w kierunku wybuchu jest bezpieczniejsze, gdyż ciało przejmuje wtedy
mniejszą ilość energii.
Istnieją różne teorie oddziaływania fali uderzeniowej na organizm ludzki:
1. Rozrywanie tkanek przez przechodzącą falę podciśnienia (naczynia krwionośne, narządy
jamy brzusznej, drogi oddechowe).
2. Pośrednie oddziaływanie nadciśnienia na gazy i płyny zgromadzone w anatomicznych
przestrzeniach ciała (serce, płuca, drogi oddechowe).
3. Rozpraszanie energii i zmiany prędkości przy przechodzeniu przez granice ośrodków
o różnej gęstości (wątroba, śledziona, ściana klatki piersiowej).
15
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
Do najważniejszych zmian patologicznych wywołanych działaniem powietrznej fali
uderzeniowej zaliczamy:
 wskutek działania gwałtownego wzrostu i spadku ciśnienia na narządy wypełnione cieczą
(zgodnie z prawem Pascala) spotyka się perforacje ścian (żołądek i jelito grube, ale także
i przedsionki, prawa komora serca) oraz krwotoki śródścienne i do światła przewodu
pokarmowego;
 wskutek gwałtownego przemieszczania się narządów jamy brzusznej  - krwotoki
zaotrzewnowe;
 wskutek zmian prędkości fali nad- i podciśnienia na granicach ośrodków o różnej gęstości
dochodzi do rozerwania śledziony i wątroby, złamania ścian oczodołu, a przede
wszystkim linijne rozerwania miąższu płucnego i opłucnej wzdłuż brzegów żeber;wskutek
rozerwania miąższu płucnego powstają zatory powietrzne, między innymi
w siatkówce;
 wskutek rozchodzenia się fali nadciśnienia (hydraulicznej) w naczyniach krwionośnych 
wybroczyny okołonaczyniowe w mózgu, szczególnie w korze, jądrach podkorowych
i rdzeniu kręgowym, a także wieloogniskowe rozmiękanie białe;
 wskutek bezpośredniego działania nad- i podciśnienia w uchu środkowym stwierdza się
rozerwanie błony bębenkowej i złamania kosteczek słuchowych;
 wskutek rozchodzenia się fali nadciśnienia (hydraulicznej) w perylimfie wypełniającej ucho
wewnętrzne następuje uszkodzenia ślimaka i narządu przedsionkowego;
 wskutek gwałtownych zmian ciśnienia w narządach i przemieszczania się ich względem
siebie, a szczególnie względem otoczenia (układ kostny)  ogniska stłuczenia
w narządach miąższowych.Spowodowana uszkodzeniem serca lub płuc niewydolność
krążeniowo-oddechowa może się rozwinąć po 24 48 godzinach, a czasem nawet po kilku,
kilkunastu dniach od narażenia na działanie wybuchu!!!
W związku z czym nie można negować istnienia urazu spowodowanego przez falę
uderzeniową, mimo braku objawów zaraz po ekspozycji  po udzieleniu pierwszej pomocy
ofiarę wybuchu należy poddać co najmniej kilkudniowej obserwacji w warunkach szpitalnych.
Sama powietrzna fala uderzeniowa na ogół nie jest jedynym czynnikiem rażenia wybuchu.
Na drodze fali uderzeniowej zawsze znajdują się różne przedmioty, które porwane falą
nadciśnienia stają się tzw.  pociskami wtórnymi i, trafiając w ciało ludzkie, wywołują liczne
obrażenia. Z tego powodu zwiększa się rola pozycji, w jakiej znajduje się osoba poddawana
działaniu fali uderzeniowej: im mniejsza powierzchnia narażona na oddziaływanie, tym
mniejsza szansa odniesienia obrażeń od pocisków wtórnych.
16
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
Orientując się w tych zasadach, współcześni terroryści starają się detonować ładunki
wybuchowe w miejscach zatłoczonych (pociągi, autobusy), aby na skutki fali narażona była
jak największa liczba osób, bądz
też wybierają miejsca, w których po detonacji dojdzie do
powstania największej ilości pocisków wtórnych: uczęszczane lokale, puby (szczególnie te,
gdzie kufle długo nie są sprzątane) czy przeszklone lokale biurowe i bankowe.
4. Utonięcie
Definicja utonięcia mówi, że jest to odcięcie dopływu powietrza (uduszenie gwałtowne) do
płuc przez płyn lub ciało sypkie, a co za tym idzie, zatrzymanie dopływu tlenu do ważnych
dla życia narządów. Dość często w praktyce medycznej, szczególnie oddziałów
ratunkowych, ma się do czynienia z przypadkami utonięcia. Dlatego temat ten, z pogranicza
medycyny sądowej, znalazł się w tym module  woda także jest czynnikiem fizycznym
oddziałującym na człowieka.
Wyróżniamy dwa typy utonięcia:
1. Zupełne  poprzez pogrążenie całego ciała w wodzie.
2. Niezupełne  poprzez zanurzenie co najmniej nozdrzy i ust.
Czas od znalezienia się w wodzie do śmierci na skutek utonięcia dzielimy na pięć okresów.
Objawy pierwszego, trwające od kilku do kilkunastu sekund, są wywołane gwałtownym
zanurzeniem ciała w zimnej wodzie. Charakterystyczne dla tego okresu są szybkie, głębokie
oddechy i gwałtowne ruchy kończyn. Jeżeli tonącemu nie udaje się utrzymać w tym okresie
cały czas na powierzchni, to woda podczas oddychania dostaje się do dróg oddechowych,
powoduje ich podrażnienie i kaszel.
Okres drugi to okres świadomej walki o utrzymanie powietrza w płucach. Tonący wstrzymuje
oddech przeciętnie na kilkadziesiąt sekund. Długość tego czasu zależy od wytrenowania
i kondycji fizycznej. U osób wytrenowanych czas ten może wynosić nawet kilka minut. Okres
drugi kończy się w momencie, gdy poziom dwutlenku węgla we krwi będzie tak wysoki, że
zmusi tonącego do wzięcia oddechu.
17
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
Zaczyna się wtedy faza trzecia, trwająca od 1 do 3 minut, w której wykonywane są głębokie
oddechy. W ich trakcie woda dostaje się do górnych dróg oddechowych i płuc, ale również
często jest w dużych ilościach połykana i trafia do żołądka. Faza ta kończy się w momencie
utraty przez tonącego przytomności. Mogą też pod koniec tej fazy wystąpić gwałtowne,
nieskoordynowane prężenia mięśni (drgawki).
Okres czwarty to ponowne, tym razem nieświadome, zatrzymanie oddechu i brak
przytomności. Można powiedzieć, że okres ten rozpoczyna proces umierania. Trwa on
kilkadziesiąt sekund.
Faza piąta, ostatnia, trwająca na ogół mniej niż 1 minutę, charakteryzuje się
nieskoordynowanymi prężeniami mięśni, rozwieraniem ust i krótkimi wydechami przy
ustawionej  na wdech klatce piersiowej. Faza kończy się zatrzymaniem serca i tzw. śmiercią
kliniczną tonącego.
Dwa pierwsze okresy są w zasadzie charakterystyczne dla osób, które nagle znalazły się
w chłodnej wodzie i mają problemy z utrzymaniem się na powierzchni. W przypadku bardzo
ciepłej wody (morza południowe) nie występuje okres pierwszy, gdyż nie ma tu działania
zimnej wody. Obu pierwszych okresów brakuje natomiast u osób, które znalazły się
w wodzie w stanie nieprzytomności, jako że wstrzymywanie oddechu wymaga świadomego
działania.
Szansa na uratowanie tonącego jest wprost proporcjonalna do czasu, jaki upłynął od
zatrzymania oddechu i czynności serca. Czas, w jakim mózg ulega uszkodzeniu, zależy
między innymi od temperatury otoczenia, w tym wypadku wody. Im jest ona zimniejsza, tym
czas, w jakim występują zmiany w mózgu, jest dłuższy. Woda w drogach oddechowych
może znajdować się nie tylko w tchawicy i oskrzelach, ale również zalegać w pęcherzykach
płucnych. Jeżeli jest jej niewiele  co na ogół łączy się z szybkim wydobyciem tonącego,
zanim przejdzie wszystkie fazy tonięcia  nie stanowi ona problemu. Jeśli jednak drogi
oddechowe wypełnione są wodą, może się to stać przyczyną niepowodzenia prób
reanimacji.
Po pierwsze, jeżeli człowiekowi, który ma tchawicę i oskrzela pełne wody, wdmuchujemy
przez usta czy nos powietrze, powodujemy przepchnięcie wody do pęcherzyków płucnych.
Utrudnia ona wtedy w znacznym stopniu wymianę gazową, szczególnie, jeśli wcześniej
podczas tonięcia woda również dostała się głębiej do płuc. Po drugie, woda w pęcherzykach
18
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
płucnych, których ściany stanowią coś w rodzaju błony półprzepuszczalnej, zależnie od tego,
czy jest słona, czy słodka, wywołuje różnicę ciśnienia osmotycznego pomiędzy wnętrzem
pęcherzyków a krwią. W przypadku wody słonej, hipertonicznej w stosunku do krwi, woda
zawarta we krwi przenika do płuc, aby wyrównać ciśnienie osmotyczne. Efektem jest
zwiększanie się ilości płynu (wody) w płucach, zmniejszanie powierzchni oddechowej
i w konsekwencji spadek wymiany gazowej. Prowadzi to do niedotlenienia i uduszenia
poszkodowanego. Równocześnie ucieczka wody z naczyń do płuc powoduje zmniejszenie
ilości krwi krążącej, niedotlenienie tkanek, a przede wszystkim zaburzenia pracy serca, które
mogą prowadzić do śmierci. Dlatego każdy przypadek utonięcia w wodzie hipertonicznej
powinien być hospitalizowany i obserwowany co najmniej przez kilka godzin, mimo braku
objawów patologicznych.
Schemat tego zjawiska przedstawia rys. 2
Ruch zgodny z gradientem ciśnienia osmotycznego
ucieczka wody z łoża naczyniowego do płuc (obrzęk płuc)
spadek objętości krwi krążącej wzrost hematokrytu spadek powierzchni oddechowej
zaburzenia elektrolitowe rozdęcie płuc
Rysunek 2. Mechanizm utonięcia w wodzie słonej
Woda słodka jest mniej groz
na, gdyż jako hipotoniczna w stosunku do krwi, zostaje
wchłonięta z płuc do krwi i jeśli tylko nie jest jej zbyt dużo, nie stanowi problemu. Jednak jeśli
jest jej dużo, dochodzi do zwiększenia objętości krwi, co zwiększa obciążenie serca
i w konsekwencji prowadzi do jego niewydolności. Rozrzedzenie krwi staje się przyczyną
masywnej hemolizy, co zaburza transport tlenu. Jest również przyczyną zaburzeń
elektrolitowych, co między innymi może powodować zaburzenia rytmu serca. Schemat
patomechanizmu tych zmian przedstawia rys. 3.
19
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
Ruch wody i elektrolitów zgodny z gradientem ciśnienia osmotycznego
resorpcja wody do łoża naczyniowego
rozcieńczenie krwi zaburzenia elektrolitowe
hiperwolemia hemoliza zaburzenia rytmu serca
wzrost obciążenia układu krążenia
Rysunek 3. Mechanizm utonięcia w wodzie słodkiej
Należy pamiętać, że z punktu widzenia fizjologii woda w Bałtyku jest wodą słodką: zawiera
mniej rozpuszczonych elektrolitów, niż osocze krwi!
Śmierć w wodzie może nastąpić z przyczyn niezwiązanych z dostaniem się wody do dróg
oddechowych, np.:
1. Z przyczyn chorobowych.
2. Na skutek mechanizmów odruchowych:
 szoku termicznego
 odruchu z nerwu błędnego.
20
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
5. Skutki działania obniżonej i podwyższonej temperatury
Organizm człowieka przystosowany jest do funkcjonowania w określonym, wąskim zakresie
temperatur i każde odchylenie poza te wartości jest istotnym zaburzeniem homeostazy
organizmu. Działanie zarówno wysokiej, jak i niskiej temperatury możemy podzielić na dwie
grupy:
 działanie miejscowe;
 działanie ogólnoustrojowe.
Działanie miejscowe wysokiej temperatury
Miejscowe oddziaływanie wysokiej temperatury powoduje oparzenia. Są to na ogół zmiany
powierzchowne, jako że skóra człowieka jest bardzo słabym przewodnikiem ciepła.
Temperatura kilkuset stopni oddziaływująca na skórę nie jest przewodzona w głąb i już dwa
centymetry pod skórą panuje normalna dla ustroju temperatura. W powstawaniu oparzeń
istotne znaczenie ma także to, co jest z
ródłem ciepła (płomień, gorąca ciecz) i czy oddziałuje
na skórę nieosłoniętą, czy okrytą odzieżą. W przypadku oparzenia płomieniem lub
strumieniem gorącego gazu, odzież stanowi warstwę izolacyjną, zmniejszającą skutki
działania wysokiej temperatury. Odwrotnie jest w przypadkach oparzeń gorącymi cieczami
(najczęstsze u dzieci)  dochodzi do wsiąkania w odzież i przedłużenia czasu
oddziaływania temperatury na ustrój.
Oparzenia podzielono w zależności od zaawansowania zmian morfologicznych na
oparzenia:
I stopnia  na skórze w miejscu oparzenia widoczny jest rumień wywołany przez
rozszerzone naczynia skóry właściwej i tkanki podskórnej. Dochodzi także do nieznacznego
obrzęku oparzonej okolicy, najczęściej w granicach rumienia.
II stopnia  poza opisanym poprzednio rumieniem, na skórze pojawiają się różnej
wielkości, wiotkie pęcherze, wypełnione surowiczą, bogatą we włóknik treścią, często także
zawierają liczne krwinki. Powstanie ich związane jest z rozwarstwianiem naskórka i
gromadzeniem się płynu obrzękowego w powstałych szczelinach. Pęcherze te łatwo pękają,
otwierając drobnoustrojom drogę do wnętrza organizmu przez uszkodzoną skórę.
III stopnia  dochodzi do martwicy skóry w miejscu oparzenia. Miejsce to pokrywa się
strupem, jednak procesy naprawcze przebiegają w takich przypadkach o wiele wolniej, niż
21
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
podczas gojenia się rany skórno-mięśniowej. Powstające po oparzeniach blizny często są
twarde, przerośnięte, mogą zniekształcać i ograniczać ruchomość np. kończyny. Blizny
pooparzeniowe są także częstym siedliskiem (zwłaszcza u rasy czarnej) procesów
rozrostowych, prowadzących do powstawania bliznowców.
IV stopnia  polega na zwęgleniu tkanek, na ogół występuje pod działaniem płomienia
i w większości przypadków prowadzi do zgonu.
Poza miejscowymi zmianami morfologicznymi, do jakich dochodzi w miejscu oparzenia,
działanie wysokiej temperatury na organizm, nawet miejscowe, powoduje liczne patologiczne
reakcje. Przykładem jest np. występująca przy rozległych oparzeniach, nawet tylko drugiego
stopnia, oligowolemia, zaburzenia elekltrolitowe i białkowe, a także czerwienica objawowa
związana z ucieczką wody, białek i niektórych innych elementów osocza przez oparzone
powierzchnie. Innym skutkiem, szczególnie ciężkich oparzeń, jest autointoksykacja
organizmu metabolitami masowo rozpadających się w martwiejących tkankach białek.
Powyższe zmiany, na równi z bólem i wtórnymi zakażeniami, mogą stać się przyczyną zgonu
w przebiegu oparzenia.
Działanie miejscowe niskiej temperatury
Miejscowe działanie niskiej temperatury jest dzielone w podobny sposób, jak oparzenia:
I stopnia  bladość narażonej na zimno skóry na skutek odruchowego skurczu
powierzchownych naczyń, a następnie jej zaczerwienienie i zasinienie w skutek porażenia
okolicznych nerwów naczynioruchowych. W przeciwieństwie do oparzenia, ból w miejscu
odmrożenia jest przejściowy, szybko dochodzi do znieczulenia okolicy.
II stopnia  zaczerwienienie skóry się nasila i powstają pęcherze, najczęściej wypełnione
bogatym w krwinki czerwone płynem wysiękowym. Ponieważ w przypadku odmrożenia
pęcherze nie są śród-, lecz podnaskórkowe, w razie ich pęknięcia dochodzić może do
owrzodzeń skóry. Pod skórą pojawiają się nieliczne komórki nacieku zapalnego.
III stopnia  to martwica eksponowanych na niską temperaturę tkanek.
Działanie ogólnoustrojowe
Objawy przegrzania, czyli udaru cieplnego, są powszechnie znane  uczucie gorąca, poty,
suchość w ustach, osłabienie, bóle i zawroty głowy, nudności i wymioty,  czarne płatki przed
oczyma, przyspieszenie oddechu i tętna, spadek ciśnienia krwi, utrata przytomności. Gdy
mechanizmy obronne ustroju nie są w stanie kompensować nadmiernego dopływu lub
22
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
produkcji ciepła, dochodzi do podwyższenia temperatury wewnętrznej. Temperatura
(mierzona w odbycie) ponad 40,5 stopni C świadczy o hipertermii zagrażającej życiu.
Podatność na udar cieplny zależy od wieku (osoby starsze i dzieci są bardziej podatne),
stanu zdrowia (odwodnienie, otyłość, alkoholizm zwiększają narażenie), jak również
zwiększają ją niektóre leki (np. środki przeciwdepresyjne).
Jeżeli pacjent przez dłuższy czas pozostawał w stanie hipertermii, pojawiają się zmiany
narządowe, widoczne w badaniach morfologicznych. Są to: płacikowe zapalenia płuc,
martwica cewek nerkowych, wybroczyny do nadnerczy i martwica wątroby. W sercu rozwija
się zwyrodnienie włókien, możliwe są także krwotoki podwsierdziowe. W ciężkich
przypadkach może dochodzić do zespołu DIC (patrz moduł IV).
Przechłodzenie
Temperaturą otoczenia graniczną dla nagiego człowieka jest ok. 20 stopni C, poniżej tej
temperatury produkcja ciepła w organizmie nie jest w stanie nadążyć za jego oddawaniem,
głównie na drodze przewodzenia i konwekcji. Stopień utraty ciepła zależy w głównej mierze
od temperatury otoczenia, odzieży i warunków meteorologicznych (wiatru), ale także od płci
(kobiety bardziej odporne), stanu psychofizycznego i rodzaju wykonywanej pracy. Na utratę
ciepła podatne są dzieci (niekorzystny stosunek powierzchni ciała do masy), a także osoby
cierpiące na choroby układu krążenia i niektóre metaboliczne. Osobnym problemem jest
alkoholizm, będący przyczyną wielu zgonów z przechłodzenia.
Początki objawów przechłodzenia także są ogólnie znane. Zaliczamy do nich dreszcze,
osłabienie, bóle i zawroty głowy. Stwierdza się też brak precyzji ruchów, zaburzenia czucia
skórnego. Przy dłuższej ekspozycji na zimno zaczyna się obniżać głęboka temperatura ciała;
gdy osiągnie ona ok. 34 stopni C, pojawia się bladość, sinica, senność. Do określenia stanu
przechłodzenia używamy określenia hipotermia. Przy dalszym obniżaniu ciepłoty
występuje zwolnienie akcji serca, spadek RR, halucynacje, spowolnienie odruchów, utrata
przytomności, a po dłuższym czasie nawet śmierć w mechanizmie zatrzymania krążenia.
Dochodzi do niej, gdy temperatura głęboka spadnie do 20 25 stopni C.
Człowiek zanurzony w wodzie, na skutek trzykrotnie większego przewodnictwa cieplnego
wody w stosunku do powietrza, traci ciepło znacznie szybciej.
Pozostałościami po przebytej hipotermii mogą być zaburzenia naczynioruchowe, a nawet
rozwój zarostowego zapalenia tętnic. Inne póz
ne zmiany morfologiczne to krwotoczne
23
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
zapalenie trzustki, zapalenie nadżerkowe błony śluzowej żołądka i jelit, martwica kanalików
nerkowych.
Przy gwałtownej zmianie temperatury może dojść do szoku termicznego i nagłej utraty
przytomności. Szok taki spotykamy również w okresie ciepłym (lato), przy nagłym skoku do
wody po długim przebywaniu na słońcu.
6. Postrzał z broni palnej
Tak jak poprzednio opisane zagrożenia urazami jeszcze do niedawna sporadycznymi
w warunkach polskich, również postrzały stają się wręcz codziennym problemem oddziałów
chirurgicznych i urazowych. Ponieważ rana postrzałowa nie jest zwykłą raną, jej cechy
biologiczne powodują konieczność specjalnego postępowania chirurgicznego i właściwej
opieki. Zagadnienia związane ze specyfiką ran postrzałowych nie są, niestety, znane ogółowi
lekarzy w Polsce, a po likwidacji Wojskowej Akademii Medycznej liczba lekarzy
kompetentnych w tym zakresie zacznie maleć. Z tego powodu istnieje konieczność
zapoznania również średniego personelu z zagadnieniami odrębności urazów zadanych
przez pociski wystrzelone z broni palnej.
Broń palną dla potrzeb niniejszego rozdziału należy podzielić na dwa sposoby:
 broń krótka (pistolety, rewolwery);
 broń długa (karabiny itd.), w tym broń myśliwska;
 broń o małej energii pocisku;
 broń strzelająca pociskami szybkimi (o wielkiej energii pocisku).
Również istotny jest podział używanej amunicji:
 śrut  stosowany w broni myśliwskiej;
 pociski ołowiane bezpłaszczowe;
 pociski w płaszczu z twardego metalu;
 pociski rozrywające się po uderzeniu w cel;
 pociski o zwiększonej sile przebijania.
24
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
Obrażenia zadane przez pocisk zależą od czynników związanych z bronią, z której się
strzela (energia pocisku) i tkanki, w którą pocisk trafia. Im większa energia pocisku oddana
tkance, tym większe są obrażenia. Energia pocisku, w pewnym uproszczeniu, jest iloczynem
jego masy i jego prędkości. Prędkość zależy od rodzaju broni (mniejsze prędkości w broni
krótkiej) i wielkości ładunku w naboju (mniejszy w broni myśliwskiej). Masa pocisku zależy od
użytego do jego wykonania materiału, a przede wszystkim od kalibru broni. Na energię
uderzenia pocisku wpływa oczywiście odległość, z jakiej oddano strzał.
Rana postrzałowa jest to zespół zmian patologicznych, wywołanych pociskiem
wystrzelonym z broni palnej. W skład tego zespołu wchodzą:
 otwór wlotowy;
 kanał rany;
 wtórne kanały rany (nie zawsze);
 otwór wylotowy (nie zawsze).
Otwór wlotowy jest najczęściej okrągłym lub owalnym ubytkiem skóry, o średnicy nieco
mniejszej, niż średnica samego pocisku. Jeżeli doszło do postrzału śrutem, mamy do
czynienia ze znaczną liczbą drobnych otworów wlotowych. Charakterystycznymi cechami
rany wlotowej są otaczające go rąbki:
 otarcia  szerokości 2 3 mm, barwy różowoczerwonej, wywołane starciem
powierzchownych warstw naskórka przez pocisk;
 zabrudzenia i osmalenia, a także możliwość wystąpienia wbitych w skórę ziaren
niespalonego prochu lub sadzy, występujące w postrzałach z bliskiej odległości (co
znakomicie zostało opisane przez Sienkiewicza w Potopie). Rąbki te występują jedynie
w przypadku rany postrzałowej na skórze nieosłoniętej ubraniem.
Znajomość cech charakterystycznych rany wlotowej jest bardzo istotna dla właściwej
klasyfikacji obrażeń. Przykładem może być tutaj uznanie 5 ran postrzałowych z broni
małokalibrowej za obrażenia wywołane upadkiem na żwir i zakwalifikowanie zgonu jako
wypadku komunikacyjnego z uwagi na znalezienie zwłok przy drodze.
Nietypowy może być kształt rany wlotowej w przypadku strzału z broni przyłożonej do ciała
w miejscu, gdzie pod skórą znajduje się bezpośrednio tkanka kostna (np. czaszka);
wydostające się z lufy gazy dostają się pod skórę odwarstwiając ją od kości, a następnie
wydostają się na zewnątrz, powodując linijne, rozchodzące się promieniście od rany
wlotowej rozerwania skóry.
25
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
Kanał rany jest to tor, po którym wewnątrz ciała porusza się pocisk. Zaczyna się on
w otworze wlotowym, a kończy otworem wylotowym (rany przestrzałowe) lub zatrzymanym
w tkankach pociskiem (postrzały ślepe). Wewnątrz kanału rany znajdują się rozerwane,
ulegające martwicy tkanki i wynaczyniona krew, a także wbite w głąb tkanek fragmenty
odzieży i innych struktur, przez które pocisk przechodził, zanim uderzył w ciało. Czasem
kanałów rany jest kilka. Związane jest to bądz
z sytuacją, gdy pocisk, trafiając w kość
(np. sklepienia czaszki), kruszy ją i oddaje część swojej energii poszczególnym odłamom
kostnym, które, przemieszczając się w różnych kierunkach, tworzą wtórne kanały rany.
POCISK
KOŚĆ
TKANKA
POCISKI WTÓRNE
Rysunek 4. Mechanizm powstawania pocisków wtórnych
Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku pocisków o specjalnej konstrukcji, które ulegają
rozerwaniu po uderzeniu w ciało. W takich przypadkach każdy z odłamków tworzy własny
kanał rany, odchodzący od otworu wlotowego. Z uwagi na wbijanie przez pocisk do wnętrza
ciała różnych struktur, będących na ogół z
ródłem zakażenia, ranę postrzałową a priori
traktuje się jako zakażoną. Świadomość tego faktu znana była u zarania masowego użycia
broni palnej. Nie znając antybiotyków, felczerzy i chirurdzy  walczyli z potencjalnym
zakażeniem, zalewając rany postrzałowe wrzącym olejem, co przynosiło skutki opisane
w poprzednim rozdziale. Dopiero gdy w czasie jednej z bitew liczba rannych przekroczyła
zapasy oleju, okazało się, że ranni, którym  nie udzielono pomocy są w znacznie lepszym
stanie, niż ci, dla których oleju wystarczyło.
Przebieg kanału rany nie zawsze jest linią prostą; związane jest to ze zjawiskiem
rykoszetów, czyli odbijania się pocisku uderzającego stycznie w twardą, kostną powierzchnię
i zmieniającego w ten sposób kierunek lotu. Podobne zmiany toru lotu wywołane są
koziołkowaniem pocisku w trakcie przechodzenia przez granice tkanek o różnej gęstości.
26
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
Odrębność postępowania chirurgicznego związana jest jednak przede wszystkim z energią
niesioną przez pocisk. Pocisk, zagłębiając się w ciało, spręża przed sobą tkanki zanim je
rozerwie czy rozetnie, natomiast za pociskiem wytwarza się strefa obniżonego ciśnienia.
Przedstawiając obrazowo ten proces, można stwierdzić, że pocisk powoduje gwałtowne
odepchnięcie tkanek znajdujących się przed nim na boki, a następnie gwałtownie je poza
siebie zasysa. Zmiany ciśnienia zachodzą w przeciągu ułamków sekund, a ich obszar zależy
od prędkości i energii niesionej przez pocisk. Im energia większa, tym dalej wokół pocisku
dochodzi do zmian ciśnienia w tkankach. Obszar dotknięty opisanymi powyżej zaburzeniami
ma kształt walca, którego osią jest kanał rany i nazywany jest strefą wstrząsu molekularnego
(rys. 5).
KANAA
RANY
STREFA WSTRZ
SU MOLEKULARNEGO
STREFA PODCISNIENIA
POCISK
STREFA SPR
ŻENIA
Rysunek 5. Przekrój kanału rany postrzałowej
Świadomość istnienia tej strefy ma zasadnicze znaczenie dla prawidłowego postępowania
chirurgicznego. Otóż, tkanki poddane gwałtownemu wzrostowi ciśnienia, a następnie jego
spadkowi wokół kanału rany  zawsze ulegają obumieraniu. Zmiany w nich nie są widoczne
przez pierwsze godziny po postrzale, dlatego często opracowanie chirurgiczne polega na
oczyszczeniu kanału rany, usunięciu pocisku i zaszyciu otworu wlotowego. Postępowanie
takie prowadzi do ciężkich powikłań, związanych z martwicą tkanek w obrębie strefy
wstrząsu molekularnego. Dlatego konieczne jest traktowanie tych tkanek jako uległych
martwicy i stosowanie szerokiego ich wycięcia. Bardzo pomocna w decyzji o szerokości
wycięcia jest informacja o rodzaju broni, z której dokonano postrzału: mały margines
wycięcia przy postrzale z broni myśliwskiej i szeroki w przypadku nowoczesnej broni
wojskowej.
27
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
Rana wylotowa występuje wyłącznie w przypadkach przestrzału, a więc gdy pocisk opuści
ciało. Cechą charakterystyczną rany wylotowej jest to, że nie ma w niej na ogół ubytków
tkanki; można ją zamknąć, dopasowując do siebie fragmenty skóry. Jest na ogół
nieregularna, otoczona gwiaz
dziście linijnymi rozerwaniami skóry, wywołanymi przez
napinający skórę od wewnątrz pocisk. Na jej brzegach brak jest rąbka otarcia. Na ogół
średnica otworu wylotowego jest większa od średnicy pocisku.
Poza ilością przekazywanej ciału przez pocisk energii, w mechanizmie powstawania obrażeń
istotne znaczenie ma również sposób jej przekazywania. Ma to bezpośredni związek
z budową pocisku.
Klasyczny pocisk ołowiany, stosowany najczęściej w broni krótkiej, to różnej długości
ołowiany walec zaokrąglony na końcu. Niosąc ze sobą znaczną energię, przekazuje ją
tkance, w którą uderza, a trafiając w twarde tkanki, zniekształca się ( grzybkuje ). Przy
odpowiednio dużej energii, może dojść do wyrwania fragmentu tkanki przez pocisk. Trafienie
takim pociskiem jest z uwagi na nagłe przekazanie znacznej ilości energii wstrząsem dla
organizmu. Kanał rany, często ze względu na koziołkowanie zniekształconego pocisku, nie
jest prostolinijny. Przy zastosowaniu tego typu amunicji rzadko mamy do czynienia
z przestrzałami. Ze względu na oddanie dużej części energii w momencie uderzenia
i wytracanie prędkości przez tępo zakończony pocisk, średnica strefy wstrząsu
molekularnego jest w tym przypadku niewielka. Pewną odmianą tego typu pocisków są
pociski półpłaszczowe, w których walcowata część pokryta jest twardym metalem, np.
miedzią, a zaokrąglony czubek jest nieosłonięty.
Zupełnie inaczej wygląda działanie pocisku płaszczowego, stosowanego najczęściej w broni
długiej, szczególnie wojskowej. W tym przypadku ołowiany pocisk o kształcie ściętego
z jednej strony wrzeciona lub walca z długim, stożkowatym zakończeniem, w całości pokryty
jest twardym metalem. Uderzając w ciało, pocisk tego typu rozcina je, po czym z dużą
prędkością, dzięki ostremu zakończeniu i znacznej energii przechodzi przez tkanki. Przy
użyciu tego typu amunicji bardzo często dochodzi do przestrzałów i sytuacji, gdy jeden
pocisk jest w stanie wywołać obrażenia u kilku osób znajdujących się na linii jego lotu. Jeżeli
pocisk nie natrafi w ciele na twardą tkankę, której mógłby oddać dużą ilość energii, uderzenie
nim nie jest w chwili postrzału dużym szokiem dla ustroju, a los postrzelonego zależy od
tego, jakie narządy uszkodził pocisk, przechodząc przez ciało, a także od znacznie w tym
przypadku rozleglejszej strefy wstrząsu molekularnego. Istotna jest świadomość, że człowiek
z kilkoma nawet ranami przestrzałowymi zadanymi tego typu pociskami, jeżeli nie doszło do
28
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
uszkodzenia ważnych dla życia narządów, może przez jakiś czas względnie normalnie
funkcjonować, jednak z całą pewnością wymaga szybkiej i właściwej pomocy chirurgicznej.
Postrzał z broni innej niż palna (wiatrówka, kusza itd.) nie jest tak istotnym zagrożeniem, ze
względu na znacznie mniejszą energię pocisku. Jeżeli nie uszkodzi on ważnych dla życia
narządów czy nie spowoduje krwotoku, postępowanie chirurgiczne nie odbiega od
stosowanego w innych typach ran (np. kłutych), gdyż nie dochodzi do powstawania strefy
wstrząsu molekularnego.
Do obrażeń podobnych do postrzałowych dochodzi w przypadku urazów wtórnymi pociskami
niesionymi przez powietrzną falę uderzeniową, a także w przypadku narażenia na wybuchy
ładunków miotających typu: granat, mina, pocisk artyleryjski (niewypały i niewybuchy) lub
ładunki przygotowane, np. przez terrorystów, mające na celu porażenie jak największej ilości
ludzi, tj. samochody pułapki czy ładunki otoczone drobnymi, metalowymi przedmiotami
(gwoz
dzie, kulki itd.). Pociski takie niosą mniejszą energię, więc strefa wstrząsu
molekularnego wokół kanału rany jest bardzo niewielka bądz
w ogóle jej nie ma. Natomiast
znacznie rozleglejsze są rany wlotowe i (o ile występują) wylotowe, co związane jest
z nieregularnymi kształtami i koziołkowaniem podczas lotu odłamków.
29
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
Literatura podstawowa
1. Zawistowski Stanisław, 1986: Technika histologiczna, histologia oraz podstawy
histopatologii, PZWL, Warszawa.
2. Kruś Stefan, 2003: Patologia podręcznik dla licencjackich studiów medycznych, PZWL,
Warszawa.
3. Jakliński Andrzej, Kobiela Jan, Jaegerman Kazimierz, Marek Zdzisław, Tomaszewska
Zofia, Turowska Bożena, 1983: Medycyna sądowa podręcznik dla studentów medycyny,
PZWL, Warszawa.
Literatura dodatkowa
1. DiMaio Vincent, DiMaio Dominik, 2001: Forensic Medicine, CRC Press LLC.
2. Groniowski Janusz, Kruś Stefan, 1991: Podstawy patomorfologii. Podręcznik dla
studentów medycyny, PZWL, Warszawa (wyd. 2).
3. Rożynek Marian, 1980: Vademecum pathomorphologicum, PZWL, Warszawa.
4. Olszański Romuald, Siermontowski Piotr, 2002: ABC zdrowia nurka, DrukAr, Głogów.
30
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
Słownik
Agregacja krwinek płytkowych  zlepianie się płytek krwi, inicjujące proces krzepnięcia.
Anatomia patologiczna  pierwotna nazwa patomorfologii, obecnie nazwa łączona z
badaniami makroskopowymi.
Aspirat  materiał pobrany w trakcie biopsji igłowej; technika wykonania badania opisana
była w module I.
Autoliza (autolitycznych)  (z gr.  samorozpuszczanie, samotrawienie ) rozkład
wielkocząsteczkowych składników struktury komórkowej organizmu pod wpływem enzymów
wewnątrzkomórkowych; zachodzi np. w obumarłych komórkach lub tkankach; za życia objaw
patologiczny, np. w chorobie wrzodowej.
Balotujący polip  polip uszypułowany, poruszający się wraz z prądem powietrza czy
płynu w przestrzeni, do jakiej wyrasta.
Bioptat  fragment tkanki pobrany od żywego pacjenta w celu wykonania badania
histopatologicznego.
Bujanie ziarniny  nadmierny rozplem tkanki ziarninowej.
Dyfuzja utrwalacza  przenikanie utrwalacza w głąb narządu, poprzez ściany komórkowe
do wnętrza komórki.
Dysbaryzm to choroba związana ze zmianami ciśnienia otaczającego człowieka.
Epidermizacja  napełzanie nabłonka na ubytek.
Histopatologia  dział patomorfologii zajmujący się badaniami mikroskopowymi.
Kostnina kostnawa  substancja macierzysta kości, nieuwapniona.
Martwak  fragment martwej tkanki, który został oddzielony od tkanki żywej, często nadal
pozostający w jej obrębie.
Nadzianka krwawa  tkanka, do której wynaczyniła się duża ilość krwi.
Obładowane lipidami makrofagi  komórki żerne zawierające dużą liczbę
sfagocytowanych ciał tłuszczowych.
Oligobioptat  jak wyżej, jednak materiał o bardzo niewielkich rozmiarach, przeciętnie
średnicy do 2 mm.
Perfuzja  zaopartrzenie w krew.
31
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
Preparaty odbitkowe i miażdżone  technika otrzymywania tego typu preparatów
cytologicznych (stosowanych na ogół w badaniach śródoperacyjnych).
Procesy autolityczne  niszczenie komórek i tkanek pod wpływem własnych enzymów
proteolitycznych, zachodzące po śmierci tychże komórek.
Proliferacja naczyń  zwiększanie liczby naczyń krwionośnych poprzez pączkowanie
listewek śródbłonkowych z istniejących naczyń, penetrację ich w tkankę, a następnie
udrażnianie z powstaniem nowych naczyń włosowatych.
Proliferujące mięśnie  namnażające się komórki mięśni gładkich.
Przepojenie utrwalaczem  następuje gdy utrwalacz dotrze w głąb każdej komórki
materiału tkankowego
Retrakcja włókien  obkurczanie dojrzewających włókien kolagenowych.
Rozplem  namnażanie.
Rozplem fibroblastów  zwiększenie liczby podziałów komórek macierzystych tkanki
łączne włóknistej.
Samostrawienie  niszczenie komórek i tkanek pod wpływem własnych enzymów
proteolitycznych, zachodzące za życia tychże komórek
Serce lewe  lewy przedsionek i lewa komora serca.
Serce prawe  prawy przedsionek i prawa komora serca.
Specymen tkankowy  pochodzące z łaciny określenie dużego materiału tkankowego, np.
całego narządu, przeznaczonego do badania histopatologicznego.
Wodojasny  płyn przejrzysty, bezbarwny (barwa wody) lub jedynie nieznacznie
podbarwiony na jakiś kolor.
Wykładniki morfologiczne  zastaw obrazów mikroskopowych i makroskopowych
charakterystycznych dla danej zmiany czy procesu chorobowego.
Wypadek dekompresyjny jest to zespół objawów ujawniających się natychmiast lub po
pewnym czasie w wyniku przejścia z wyższego do niższego ciśnienia. Jego przyczyną jest
obecność w ustroju pęcherzyków gazu pochodzących z desaturacji płynów ustrojowych lub
tkanek bądz
pęcherzyków wprowadzonych do krwioobiegu na skutek urazu płuc.
Zbuforować roztwór  doprowadzić do stałego pH.
32
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
Zmiana przedinwazyjna  nowotwór złośliwy na bardzo wczesnym etapie rozwoju, który
jeszcze nie zaczął naciekać okolicznych tkanek.
Skróty
ZP  Zakład Patomorfologii.
BST  bojowe środki trujące.
OUN  ośrodkowy układ nerwowy.
POChP  przewlekła obturacyjna choroba płucna.
33
Zagadnienia gojenia i odrostu. Morfologiczne wykładniki oddziaływania czynników fizycznych na organizm człowieka
Bibliografia
1. Cotran R., Kumar V., Robbins S., 1999: Robbins Pathologic Basic Of Disease, W.B.
Saunders comp., Philadelphia, London, Toronto, Montreal, Sydney, Tokyo (6th edition).
2. DiMaio Vincent, DiMaio Dominik, 2001: Forensic Medicine, CRC Press LLC.
3. Groniowski Janusz, Kruś Stafan, 1991: Podstawy patomorfologii podręcznik dla
studentów medycyny, PZWL, Warszawa (wyd. 2).
4. Jakliński Andrzej, Kobiela Jan, Jaegerman Kazimierz, Marek Zdzisław, Tomaszewska
Zofia, Turowska Bożena, 1983: Medycyna sądowa. Podręcznik dla studentów medycyny,
PZWL, Warszawa.
5. Kruś Stefan, 2003: Patologia. Podręcznik dla licencjackich studiów medycznych, PZWL,
Warszawa.
6. Kruś Stefan, 1980: Anatomia patologiczna, PZWL, Warszawa (wyd. 2).
7. Kruś Stefan, 2003: Patologia podręcznik dla licencjackich studiów medycznych, PZWL,
Warszawa.
8. Kruś Stefan, Skrzypek-Fakhoury Elżbieta, 1996: Patomorfologia kliniczna, PZWL
Warszawa.
9. Olszański Romuald, Siermontowski Piotr, 2002: ABC zdrowia nurka, DrukAr, Głogów.
10. Rożynek Marian, 1980: Vademecum pathomorphologicum, PZWL. Warszawa.
11. Stachura Jerzy, Domagała Wenancjusz, 2003: Patologia, t. I, PAU, Kraków.
12. Stojałowski Kazimierz, 1968: Anatomia patologiczna w zarysie, PZWL, Warszawa.
13. Zawistowski Stanisław, 1986: Technika histologiczna, histologia oraz podstawy
histopatologii, PZWL, Warszawa.
14. Zawistowski Stanisław, 1986: Technika histologiczna, histologia oraz podstawy
histopatologii, PZWL, Warszawa.
15. Zollinger Hans Ulrich, 1977: Anatomia patologiczna, PZWL, Warszawa.
34