Pojęcie kosztów transakcyjnych
Ekonomia instytucjonalna | Marek Chrzanowski
Dlaczego istnieją przedsiębiorstwa?
Wprowadzenie
Dlaczego istnieją przedsiębiorstwa?
Według ujęcia przedsiębiorczego (J. Schumpeter), firmy istnieją dlatego, że zawsze znajdą się ludzie,
którzy widząc okazję z nadziej na zysk, podejmą ryzyko inwestowania organizując działalność
gospodarczÄ….
Według ekonomii neoklasycznej, istnienie firmy wynika z definicji rynku, jako systemu koordynowanego
przez ceny, systemu alokacji dóbr pomiędzy działającymi na rynku podmiotami.
A konsumenci?
Przełomem w rozwoju teorii firmy był artykuł R. Coase
z 1937 roku  Istota przedsiębiorstwa .
-
Skoro rynek jest doskonałym mechanizmem alokacji dóbr, to dlaczego w ogóle istnieją firmy
gdzie alokacja zasobów oparta jest na poleceniach szefa, a nie na wymianie towarów i
usług?
-
Dlaczego robotnik nie handluje z kierownikiem firmy, lecz sprzedaje swoją gotowość do
pracy i podporzÄ…dkowuje siÄ™ mu? Dlaczego konsumenci nie sÄ… zarazem jednoosobowymi
firmami-producentami?
Według ekonomii instytucjonalnej, koordynacja przez firmę w pewnych sytuacjach jest tańsza
i efektywniejsza niż koordynacja przez rynek. Decyduje o tym porównanie kosztów
transakcyjnych. Jeśli są one mniejsze wewnątrz firmy niż przy koordynacji przez rynek, to
opłaca się zorganizować produkcję w firmie.
W firmie panują szczególne porządki autorytarne w przeciwieństwie do rynku. W ten sposób
podważane jest założenie ekonomii neoklasycznej, że jedynie wymiana rynkowa (przez ceny)
zapewnia optymalną alokację zasobów.
Koszty transakcyjne?
Koszty transakcyjne  koszty redukcji niepewności, czyli wszystkie koszty poszukiwania i
zbierania informacji, jej przetwarzania, zawierania i monitorowania transakcji, egzekwowania
zobowiązań.
Koszty transakcyjne
Idziemy dalej&
Pojęcie transakcji
Transakcje sÄ… dla nowej ekonomii instytucjonalnej podstawowym elementem analizy
ekonomicznej (Commons):
(
Transakcje nie są wymianą towarów, lecz alienacją i pozyskiwaniem, dokonywanym między
jednostkami, praw własności i wolności, stworzonych przez społeczeństwo, a przeto muszą być
negocjowane przez zainteresowane strony, zanim praca może wyprodukować, konsumenci 
skonsumować, a towary mogą być fizycznie wymienione.
Do transakcji dochodzi wówczas, gdy dobro lub usługa jest transferowana pomiędzy
wyodrębnionymi jednostkami.
Transakcja jest to dowolny transfer praw korzystania z towarów i/lub usług dokonywany
między technologicznie rozdzielonymi jednostkami.
Od Commonsa możemy przejąć także prostą klasyfikację rodzajów (raczej  typów)
transakcji. Analiza teorii ekonomicznych i orzeczeń sądów amerykańskich w sprawach
gospodarczych, pozwala wyróżnić trzy rodzaje transakcji:
ª% przetargowa (bargaining),
ª% menedżerska (managerial ), znajdujÄ… odbicie w relacji kierownik  podwÅ‚adny, albo inaczej 
sytuacja, w której prawo podejmowania decyzji należy tylko do jednej strony, gdzie mamy do
czynienia z konfrontacjÄ… przywileju i braku prawa.
ª% racjonujÄ…ca (rationing), różniÄ… siÄ™ od transakcji zarzÄ…dzania tym, że wystÄ™puje tu przeÅ‚ożony
kolektywny, a podwładnymi  jednostki. Do takich przełożonych można zaliczyć legislaturę, w
odniesieniu do stanowienia reguł opodatkowania i taryf; dekrety władzy totalitarnej; zarząd
korporacji ustalający jej budżet; decyzje sądu lub arbitra. Zachowana jest asymetryczność sytuacji
prawnej stron, a we wszystkich transakcjach występuje racjonowanie albo bogactwa (wealth) albo
siły nabywczej podwładnych, bez korzystania z metody przetargu (czasami maskowane pozorami
negocjacji) i zarządzania, które pozostawia się wykonawcom. W procesie zawierania takich
transakcji przedkładane są różne argumenty, prośby i szeroko korzysta się ze sztuki przemawiania.
Koszty transakcji a koszty produkcji
Koszty transformacji + Koszty transakcji = Koszty produkcji
Ile to w praktyce?
W praktyce to tyle:
Koszty transakcyjne
Pozornie prosta transakcja kupna-sprzedaży konkretnego dobra obejmuje  przykładowo  po stronie
kupującego następujące koszty transakcyjne: nakład czasu związany z obejrzeniem towaru, koszty
informacji o cenach takich dóbr i sytuacji na ich rynku, nakłady na demonstrację swoich walorów jako
kupca, ewentualna opłata prawników i notariusza i danie zaliczki.
Po stronie sprzedającego występują zwykle takie koszty, jak: reklama, koszty usług agenta, nakłady na
zabezpieczenie tytułu własności i inne. Dość łatwo zauważyć, że te koszty mogą także być kosztami
transformacji, jeżeli dotyczyć będą także produkcji oraz, że nie można ich przerzucić na kontrahenta,
ponieważ zależą głównie od przyjętej strategii stron.
Trzeba dodać, że te koszty zmniejszają niekiedy rozmiary transakcji rynkowych, a więc działają na
podobieństwo podatków. Ze względu na realność pomiaru musimy tylko stwierdzić, że znaczna część
tych kosztów, zwłaszcza powstających w relacjach pozarynkowych, jest niemierzalna. Usługi transakcyjne,
jak np. świadczone przez prawników, należą do sfery rynkowej i są mierzalne.
Są to koszty utrzymania systemu ekonomicznego w ruchu, czyli koszty dostarczenia dóbr i
usług.
Transakcja jest podstawową jednostką analizy w teorii organizacji ekonomicznych dlatego, że
dzięki transakcjom system ekonomiczny działa. Zawieranie transakcji pociąga za sobą pewne
koszty dla stron wymiany, a często i dla osób trzecich.
Głównym celem i skutkiem ekonomicznych instytucji jest oszczędzanie na kosztach
transakcyjnych (wg nowej ekonomii instytucjonalnej).
Przyjmuje się, że każdy problem ekonomiczny można sformułować jako problem kontraktowy
i że może on być badany w kategoriach oszczędzania kosztów transakcyjnych.
Oszczędność kosztów transakcyjnych jest głównym problemem badań nad organizacją rynku.
Koszty transakcyjne są kosztami utraconych możliwości tak jak każde inne koszty w teorii
ekonomii. Istnieją też stałe i zmienne koszty transakcyjne (koszty poszukiwania i informacji,
koszty negocjacji i decyzyjne, koszty monitorowania i egzekwowania)
Koszty transakcyjne podział:
I. Koszty transakcyjne ex ante
ª% koszty poszukiwania informacji o cenach, nabywcach, sprzedawcach;
ª% koszty negocjacji;
ª% koszty sporzÄ…dzenia kontraktu;
ª% koszty pomiaru.
II. Koszty transakcyjne ex post:
ª% koszty monitorowania drugiej strony kontraktu;
ª% koszty egzekwowania kontraktu;
ª% koszty ochrony praw wÅ‚asnoÅ›ci przed osobami trzecimi.
Koszty transakcyjne w relacji bank-kredytobiorca
Koszty transakcyjne ex ante:
ª% koszty projektowania,
ª% koszty negocjowania umowy kredytowej,
ª% koszty spisania uzgodnieÅ„.
Koszty transakcyjne ex post:
ª% koszty niewywiÄ…zania siÄ™ ze zobowiÄ…zaÅ„ umowy kredytowej,
ª% koszty zakłóceÅ„ realizacji kontraktu miÄ™dzy bankiem i przedsiÄ™biorstwem oraz koszty sporu i
negocjacji związanych z usunięciem jego wad;
ª% koszty dziaÅ‚ania instytucji, które angażujÄ… siÄ™ w rozstrzygniÄ™cie sporów.
Skoro istnienie firmy pozwala na redukcję kosztów
transakcyjnych, dlaczego w ogóle istnieją transakcje rynkowe?
Koszty zorganizowania dodatkowej transakcji rosną wraz ze skalą transakcji i zrównują się z
kosztami dodatkowych transakcji rynkowych. Poza tym większe firmy mogą stwarzać większe
koszty transakcyjne niż w warunkach rynkowych z powodu zwiększonej biurokracji.
Nurty badawcze ekonomii
kosztów transakcyjnych
" Dziedzina wymiany
" Dziedzina zarzÄ…dzania
" Dziedzina mierzenia
Dziedzina wymiany
Wymiana kosztuje, a te koszty w sposób decydujący wpływają na funkcjonowanie rynku.
Koszty transakcyjne  koszty pośrednictwa.
Koszty transakcyjne jako koszt wymiany praw własności (H. Demsetz).
Koszty budowy rynku: ustalenia i ogłoszenia poziomu cen (wymiar mikroekonomiczny).
Koszt transakcyjny  ewolucja pojęcia
Dziedzina wymiany
-
Opłaty brokerskie (lata: 40. 50.)
-
Wydatki zwiÄ…zane z przekazywaniem i przetwarzaniem informacji (lata: 50. 60.)
-
Wartość zasobów zużywanych na poszukiwania odpowiedniego produktu na rynku (lata: 60.)
-
Wydatki związane z ustanowieniem i ochroną praw własności (lata 60.)
Dziedzina zarzÄ…dzania
-
Wydatki związane z funkcjonowaniem określonej struktury instytucjonalnej (70.)
Dziedzina zarzÄ…dzania
The Nature of the Firm, Coase, 1937
Przyczyny istnienia na rynku przedsiębiorstw:
ª% RosnÄ…cy koszt zorganizowania każdej dodatkowej transakcji rynkowej,
ª% JeÅ›li wolumen transakcji osiÄ…gnie znaczÄ…ce rozmiary, to funkcjonowanie rynku może zostać zagrożone.
Składowe kosztów działania rynku:
ª% Wydatki zwiÄ…zane z odkrywaniem wÅ‚aÅ›ciwych cen,
ª% Negocjowania i egzekwowania kontraktów.
Transakcje są organizowane w ramach przedsiębiorstwa wtedy, gdy koszt ich prowadzenia jest niższy
niż przy wykorzystaniu mechanizmu rynkowego.
Dziedzina zarzÄ…dzania
Jak pogodzić przekonanie ekonomistów o roli systemu cenowego z istnieniem wielkich firm (takich jak General
Motors) w gospodarce rynkowej?
Odpowiedz
:
IstniejÄ… koszty transakcji  koszty zwiÄ…zane z wykorzystaniem mechanizmu cenowego.
Koszty wymiany rynkowej nie są równe zero, ponieważ mechanizm cen rodzi koszty transakcyjne (R. Coase).
Wysokość kosztów transakcyjnych zależy od sposobu zarządzania (koordynacji transakcji).
Przykładowe mechanizmy koordynacji transakcji
ª% rynek,
ª% przedsiÄ™biorstwo,
ª% paÅ„stwo.
Wybór mechanizmu koordynacji transakcji zależą od kosztów transakcyjnych.
Granice organizacji
Rozmiar przedsiębiorstwa będzie się zwiększał dopóki koszt zorganizowania dodatkowej transakcji
w jego ramach zrówna się z kosztem prowadzenia tej samej transakcji w wykorzystaniem
mechanizmu rynkowego lub kosztem zorganizowania jej przez inne przedsiębiorstwo.
Rodzaje i przykłady kosztów transakcyjnych
Typ kosztów transakcji Rodzaje Przykłady
Koszty Koszty informacji, Koszty działań marketingowych, czas i
mechanizmu negocjowania i środki poświęcone na zdobycie
rynkowego egzekwowania umów informacji, koszty obsługi prawnej,
koszty monitorowania
Koszty Stałe i zmienne koszty Wynagrodzenia kadry zarządzającej,
hierarchicznego utrzymania organizacji koszty nadzoru pracowników, nakłady
zarzÄ…dzania na IT.
Polityczne koszty Koszty tworzenia, Koszty utrzymania parlamentu,
transakcji utrzymania i zmian systemu administracji państwowej.
formalnych
instytucji i organizacji
politycznych
Formy koordynacji transakcji wg Williamsona
ª% transakcje organizowane przez rynek
ª% transakcje, w których relacje miÄ™dzy partnerami przyjmujÄ… formÄ™ hierarchicznÄ… (np.
przedsiębiorstwo)
ª% formy poÅ›rednie (hybrydowe).
O przyjęciu konkretnej formy będzie decydowała wysokość kosztów transakcyjnych.
Hybrydowe struktury transakcji
Umowy dwustronne
ª% Umowy franchisingu,
ª% Umowy joint ventures
Umowa trójstronna (z udziałem arbitra).
Wielkość kosztów transakcyjnych
ª%
charakter zasobów zaangażowanych w transakcję (specyficzne/niespecyficzne);
ª%
częstotliwość transakcji;
ª%
stopień niepewności;
ª%
ilość uczestników transakcji;
ª%
struktura rynkowa (konkurencja czy monopol);
ª%
rodzaj zawieranych transakcji;
ª%
typ i forma własności.
Wkład O. Williamsona
Budowa aparatu pojęciowego Ekonomii Kosztów Transakcyjnych.
Podstawowe założenia behawioralne.
Badania nad przyczynami występowania zjawiska integracji pionowej.
Odgórne zarządzanie (w ramach przedsiębiorstwa) jest często skuteczniejsze niż negocjacje i arbitraż sądowy.
Założenia behawioralne
1. Ograniczona racjonalność:
 skomplikowane kontrakty są zawsze niekompletne, a wiele z nich ma niewielkie zdolności adaptacyjne. Są dwie
przyczyny: wiele uwarunkowań nie zostaje przewidzianych, a dostosowania do uwarunkowań rozpoznanych i dla
których uzgodniono dostosowania często są błędne .
2. Oportunizm
 Przez oportunizm rozumiem przebiegłe dążenie do realizacji własnego interesu; [& ] gdyby nie oportunizm [& ]
kontraktowanie mogłoby odbywać się o całościowe planowanie z góry.
3. Niedoskonała zdolność przewidywania.
Koszty transakcyjne funkcjonowania mechanizmu cenowego wynikają z ograniczonej racjonalności uczestników
rynku, która powoduje, że kontrakty są niekompletne, a dostosowania ex post kosztowne i wiążą się z
występowaniem konfliktów pomiędzy stronami, które potęgowane sa przez możliwość wystąpienia zachowań
oportunistycznych
Cechy zarzÄ…dzania hybrydowego:
ª%
Struktura bodz
ców słabsza od rynku, ale silniejsza od obecnej w ramach przedsiębiorstwa,
ª%
mniejsze od przedsiębiorstw możliwości zarządzania administracyjnego, choć większe niż na rynku,
ª%
mniejsza od rynku, ale większa od przedsiębiorstwa zdolność dostosowania do zmian warunków
zewnętrznych,
ª%
większa od rynku, ale mniejsza od przedsiębiorstwa sprawność  wewnętrznej koordynacji .
Porównawcza analiza instytucji. Czym się zajmuje?
ª%
Transakcje są silnie zróżnicowane,
ª%
Bogactwo alternatywnych struktur zarzÄ…dzania,
ª%
Przyporządkowanie transakcji do sposobu ich koordynacji - badanie nad oszczędzaniem kosztów
transakcyjnych.
ª%
Wpływ otoczenia instytucjonalnego.
ª%
Każdy problem może być sformułowany jako problem kontraktowy i może być z pożytkiem badany w
kategoriach oszczędności kosztów transakcyjnych.
ª%
Analiza relacji kontraktowych ex post i zapewnienie skutecznej adaptacji.
Koncepcja kosztów transakcyjnych Williamsona
Gospodarka jest skomplikowanym systemem zarzÄ…dzania (world of governance).
System ten poprzez różnego rodzaju rozwiązania instytucjonalne, zmierza do oszczędności na kosztach
transakcji.
Williamson wyraz
nie odróżnia koszty produkcji (koszty transformacji, transportu i przechowywania produktów)
od kosztów transakcji (przygotowania i realizacji kontraktów).
A
Ä…czne koszty ekonomiczne = koszty produkcji + koszty transakcji
Znaczenie i wysokość kosztów transakcji można badać przez porównawczą analizę różnych rozwiązań
instytucjonalnych.
Koncepcja kosztów transakcyjnych Northa
Koszty transakcji zwiÄ…zane sÄ… z utrzymaniem instytucji i obiegiem informacji.
Im bardziej zaawansowany jest podział pracy i specjalizacja, tym większy jest zakres rynku i relacji kontraktowych.
Zwiększa się ryzyko i niepewność oraz złożoność kontraktów (transakcji) i ich kosztów.
" Reakcją na ryzyko i niepewność wynikające ze specjalizacji może być ograniczenie specjalizacji i ograniczenie rynku
(wymiany) lub
" Doskonalenie instytucji decydujÄ…cych (ograniczajÄ…cych) koszty transakcji.
Koszty produkcji = koszty transformacji zasobów + koszty transakcji
Instytucje (np. prawa własności) determinują zarówno koszty transformacji (tradycyjnie rozumiane koszty produkcji),
jak i koszty transakcji.
Czynniki wpływające na koszty transakcyjne
ª% Koszty mierzenia cech i wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci produktu czy usÅ‚ugi podlegajÄ…cej wymianie;
ª% Rozmiar rynku, który decyduje czy dochodzi do transakcji wymiany osobiÅ›ci czy nie;
ª% Problem egzekwowania (oportunizm, shirking oraz oszukiwanie);
ª% Postawy Å›wiatopoglÄ…dowe i ludzka percepcja.
Koszty transakcyjne
SÄ… to koszty funkcjonowania systemu gospodarczego zawierajÄ…ce koszty dostosowania
do nieprzewidzianych wydarzeń oraz koszty naprawy błędów będących rezultatem
ograniczonej racjonalności ludzi (Arrow, 1969, str. 48).
Koszty transakcyjne obejmują m.in. koszty wynikające z niedoskonałego nadzoru i
niedoskonałej zdolności przewidywania.
Dziedzina mierzenia
ª%
Kluczowym problemem koordynacji pracy zespołowej jest pomiar zaangażowania podmiotów w niej
uczestniczÄ…cych (Alchian, Demestz).
ª%
Czy rynek może zastąpić przedsiębiorstwo w organizacji pracy zespołowej?
ª%
Badania wpływu kosztów pomiaru charakterystyk dóbr na wydatki związane z ich wymianą, a także na sposób
jej organizacji (Y. Barzel).
ª% Pomiar atrybutów dóbr jest kosztowny
ª% Ograniczenie kosztów pomiaru poprzez: gwarancje, marka produktu, standaryzacja wyrobów.
ª%
Integracja pionowa wskazana dla dóbr, których charakterystyki trzeba mierzyć na wielu etapach
produkcyjnych.
ª%
Przedsiębiorstwo jako splot kontraktów.
Podsumowanie
I. Marginalizacja dziedziny wymiany.
II. Współcześnie dwa obszary badawcze: zarządzania i mierzenia.
III. Koszty transakcyjne można obniżyć dzięki instytucjom.
IV. Trudności z mierzeniem kosztów transakcyjnych