- PSYCHOLOGIA - Genetyka zachowania - wersja tekstowa Page 1 of 6
" zaproś na swoją stronę
" zgłoś naruszenie regulaminu
" ranking stron
" katalog stron
" zaloguj się na swoje konto
Genetyka zachowania
Genetyka zachowania człowieka jest dyscypliną naukową z pogranicza genetyki i nauk o zachowaniu. Celem zasadniczym badań
prowadzonych w tym paradygmacie jest ustalenie wkładu czynników genetycznych w ogólną zmienność fenotypową cech lub zachowań,
przy jednoczesnej kontroli wpływów środowiskowych.
Rozwój dyscyplin naukowych: genetyki, psychologii ró\
nic indywidualnych, psychologii ewolucyjnej, etologii czy ekologii behawioralnej
zawdzięczamy Karolowi Darwinowi (1809-1882) - twórcy teorii ewolucji. On to podkreślił rolę indywidualnej zmienności osobników oraz
zjawiska przekazu części informacji o tej zmienności z pokolenia na pokolenie.
Za prekursora współczesnej genetyki zachowania uwa\
a się Francisa Galtona (1822-1911), który zajmował się głównie badaniem
dziedziczenia geniuszu. Twierdził on, \
e za powstanie ró\
nic indywidualnych odpowiedzialne są dwa czynniki: dziedziczność i środowisko
(nature and nurture).
Pierwszych dowodów na istnienie czynników dziedzicznych, które dziś nazywamy genami, dostarczyły prace Grzegorza Mendla (1822-
1884). W połowie XIX w. przeprowadził on eksperymenty nad dziedziczeniem u grochu i sformułował hipotezy określające prawidłowości
rządzące mechanizmami dziedziczenia.
Od początku XX w. badania prowadzone w ramach genetyki zachowania dotyczyły głównie temperamentu oraz inteligencji. Badacze
początkowo poszukiwali odpowiedzi na pytanie: czy za powstanie ró\
nic międzyosobniczych odpowiedzialne są geny, czy raczej
środowisko? Póz
niej pytanie to zostało przeformułowane na następujące: jaki jest udział genów, a jaki środowiska w zmienności
fenotypowej danej cechy? Obecnie akcentuje się charakter oddziaływań wspólnych i rozłącznych genetyki i środowiska.
Poniewa\
genetyka zachowania człowieka stara się zrozumieć przyczyny zmienności populacji, pozostaje ona w bliskim związku z
genetyką ilościową, która skoncentrowana jest na ró\
nicach indywidualnych w zakresie cech, na związkach pomiędzy nimi, a tak\
e na
genetycznych i środowiskowych składnikach zmienności międzyosobniczej. Ujęcie ilościowe znajduje swe uzasadnienie w wynikach
badań molekularnych.
Genetycy zachowania przyjmują - w odniesieniu do z
ródeł ró\
nic indywidualnych w zakresie cech i zachowań - dwa podstawowe
zało\
enia. Pierwsze z nich mówi o tym, \
e jednostki w populacji ró\
nią się zarówno z przyczyn genetycznych, jak i środowiskowych.
Wyniki większości badań wskazują, \
e czynniki genetyczne wyjaśniają na ogół nie więcej, ni\
50% obserwowanej zmienności fenotypowej
badanej cechy. Drugie zało\
enie (uzasadnione przede wszystkim w odniesieniu do cech lub zachowań, których wyniki pomiaru mają
rozkład normalny) przyjmuje, \
e ró\
nice indywidualne są zdeterminowane działaniem wielu genów, niekiedy ró\
nie umiejscowionych w
chromosomach.
Czynniki: genetyczny i środowiskowy obejmują subskładniki istotne z punktu widzenia zmienności cech czy zachowań wewnątrz danej
populacji. O ukształtowaniu się fenotypu decyduje nie tylko przekaz genetyczny otrzymany przez rodziców (wariancja addytywna), z
którym związana jest tzw. wariancja selektywnego doboru rodziców, ale tak\
e procesy dokonujące się pomiędzy genami (allelami) u tego
samego osobnika (wariancja nieaddytywna). Wpływy środowiskowe obejmują tzw. środowisko wspólne oraz środowisko specyficzne.
Ponadto, genetyczne i środowiskowe składniki zmienności fenotypowej mogą wchodzić ze sobą w interakcję, jak równie\
mogą one być ze
sobą skorelowane. Całokształt wpływów na wariancję fenotypową ilustruje rysunek:
Czynniki genetyczne
Addytywny czynnik genetyczny związany jest w sposób bezpośredni z dziedziczeniem i przekazem materiału genetycznego z pokolenia
rodziców do organizmu potomnego.
W jądrze ka\
dej komórki somatycznej organizmu człowieka znajdują się 23 pary chromosomów, w tym jedna para chromosomów
płciowych, która u mę\
czyzn zawiera chromosomy X i Y, a u kobiet dwa chromosomy X. W gametach znajdują się tylko 23 chromosomy.
http://310.webpark.pl/genetyka_txt.htm 2009-09-07
- PSYCHOLOGIA - Genetyka zachowania - wersja tekstowa Page 2 of 6
Połączenie \
eńskiej i męskiej komórki płciowej w zygotę daje wyjściową liczbę (46) chromosomów, zatem organizm potomny otrzymuje
dokładnie połowę materiału genetycznego od ojca i połowę od matki. Podobieństwo genetyczne dziecka i ka\
dego z rodziców, a tak\
e
podobieństwo pomiędzy rodzeństwem, wynosi 0,5. Bliz
nięta monozygotyczne, czyli osoby o takim samym genotypie, są tutaj wyjątkiem -
podobieństwo między nimi wynosi 1. Wariancja addytywna uwarunkowana jest więc kumulatywnym działaniem alleli (bez dominacji) tak,
\
e fenotyp Aa jest pośredni między fenotypami AA i aa.
Z punktu widzenia rozkładu danej cechy w populacji, istotny jest sposób, w jaki dobierają się rodzice (wariancja selektywnego doboru
rodziców), o ile ów dobór dotyczy cech w wysokim stopniu zdeterminowanych genetycznie. Zmienność danej cechy zwiększa się w
kolejnych pokoleniach, jeśli partnerzy dobrani są na podstawie podobieństwa cech, zmniejsza się natomiast w przypadku doboru
komplementarnego (wzajemny przeciwny poziom danej cechy) - ludzie w kolejnych pokoleniach będą przybli\
ać się do średniej w
populacji.
Dla łącznego określenia procesów interakcji alleli w chromosomach u\
ywa się terminu genetyczny składnik nieaddytywny. Wariancja
fenotypowa danej cechy obejmuje dwa czynniki nieaddytywne: dominację i epistazę.
Dominacja oznacza interakcję alleli tego samego genu: allel dominujący wywiera silniejszy wpływ na fenotyp. "To, który allel ulega
ekspresji, zale\
y od allelu otrzymanego od drugiego rodzica, tak więc przy tej zmienności nie ma prostej korelacji między rodzicami i
potomstwem" (Winter i in., 2000, s.190).
Epistaza określa interakcję zachodzącą pomiędzy allelami posiadającymi ró\
ne umiejscowienie w chromosomie. Konsekwencją wpływu tak
dominacji, jak i epistazy, mo\
e być zmniejszenie podobieństwa fenotypowego pomiędzy spokrewnionymi genetycznie osobami (wyłączając
bliz
nięta monozygotyczne).
Lykken (1982) podaje jeszcze trzeci typ interakcji międzygenowej, zale\
nej od samego układu genów. Brak któregokolwiek genu
strukturalnego w zło\
onej konfiguracji jest przyczyną pojawienia się zmian fenotypowych. Mechanizm ten został nazwany przez Lykkena
emergenezą (emergensis). Istotną właściwością cech emergenicznych jest fakt, i\
o ile wykazują one du\
ą zgodność pomiędzy bliz
niętami
MZ, to podobieństwo w zakresie tych cech pomiędzy krewnymi w pierwszej linii jest bardzo małe lub nie występuje wcale. Do typowych
cech emergenicznych zalicza Lykken np. parametry czynności bioelektrycznej mózgu oraz aktywności elektrodermalnej, a tak\
e cechy
osobowościowe, takie jak moc społeczna czy pozytywna emocjonalność (Lykken, 1982).
Nie uwzględniając wpływu środowiska na wariancję fenotypową w odniesieniu do porównań rodzice-dzieci mo\
na oczekiwać, \
e "jeśli
nieaddytywne czynniki genetyczne mają znaczący wpływ na jakąś cechę, to dzieci pod względem tej cechy będą w małym stopniu podobne
do rodziców" (Oniszczenko, 1997, s.48).
Czynniki środowiskowe
Chocia\
genetyka zachowania zajmuje się przede wszystkim badaniem wpływu czynników genetycznych na ró\
nice indywidualne, wyniki
badań prowadzonych w tym paradygmacie informują tak\
e o środowiskowych uwarunkowaniach pojawiającej się zmienności fenotypowej.
Termin "środowisko" rozumiany jest bardzo szeroko: jako ta część całkowitej wariancji fenotypowej, której nie mo\
na przypisać
wpływom genetycznym - obejmuje więc tak\
e błąd pomiaru, wynikający z charakterystyki narzędzi diagnostycznych. Genetycy zachowania
dą\
ą do uściślenia pojęcia "środowisko" między innymi dlatego, aby uniknąć zawy\
onej oceny rzeczywistego wkładu czynnika
środowiskowego w wariancję fenotypową.
Podobnie, jak w przypadku wariancji genetycznej, czynniki środowiskowe obejmują dwa podstawowe subskładniki: środowisko wspólne
(common environment, shared environment) oraz środowisko specyficzne (specific environment, nonshared environment).
Pojęcie środowiska wspólnego odnosi się do wspólnych doświadczeń osób nale\
ących do jednej rodziny i obejmuje przede wszystkim takie
elementy, jak: osobowość poszczególnych członków rodziny, wzajemne relacje między członkami rodziny, status socjoekonomiczny
rodziny, tradycje rodzinne, itp.
Środowisko specyficzne jest z kolei pojęciem odnoszącym się do zasobu indywidualnych doświadczeń środowiskowych danej jednostki i
związane jest z wpływem takich czynników, jak: choroby, urazy, odmienne doświadczenia szkolne, zró\
nicowane postawy rodziców wobec
dzieci, przynale\
ność do odmiennych grup rówieśniczych czy kolejność urodzin.
Podobieństwo pomiędzy członkami tej samej rodziny wynika przede wszystkim z wpływów genetycznych, nie zaś z powodu działania tych
samych czynników środowiskowych, poniewa\
ka\
da osoba mo\
e reagować w sposób odmienny w odpowiedzi na te same bodz
ce. Wyniki
większości badań wskazują na to, i\
największy udział w ogólnej wariancji cech ma środowisko specyficzne. Mo\
liwe jest jednak, \
e
niektóre cechy osobowości są w większym stopniu determinowane przez środowisko wspólne, ni\
specyficzne. Oniszczenko (1997) podaje
przykład badań, prowadzonych przez Pogue-Geile i Rose (1985) oraz Rose (1988), które wykazały, \
e pomiędzy bliz
niętami MZ oraz DZ
istnieje du\
e podobieństwo w zakresie religijności mierzonej skalą MMPI: wartość współczynników korelacji pomiędzy bliz
niętami DZ
była większa, ni\
1/2 wartości korelacji pomiędzy bliz
niętami MZ, co sugeruje wpływ wspólnego środowiska.
Interakcja i korelacja genotypu i środowiska
Wyjaśniając z
ródła ró\
nic indywidualnych nie mo\
na traktować czynników genetycznych i środowiskowych, wpływających na wariancję
cech czy zachowań, jako niezale\
nych od siebie. Współczesne badania pozwalają na wysunięcie wniosków, \
e wpływy genetyczne są
modyfikowane przez środowisko, a genotyp jednostki mo\
e pośredniczyć w oddziaływaniach środowiskowych. Zale\
ności między
genotypem i środowiskiem mogą być dwojakiego rodzaju: interakcyjnego i korelacyjnego.
Pojęcie interakcji odnosi się do specyficznego wpływu środowiska na jednostki o zró\
nicowanych genotypach: środowisko optymalne dla
danego człowieka mo\
e nie stanowić optimum dla kogoś innego. Zakres reagowania genotypu w odpowiedzi na określone warunki
środowiskowe jest bardzo szeroki. "Gdy zakres reagowania wszystkich genotypów jest ten sam, nie zachodzi \
adna interakcja między
genotypem a środowiskiem, bez względu na wielkość >>zakresu działania<<" (Plomin, 1986, s.95).
Teoretycznie, koncepcja interakcji mogłaby być wykorzystywana do przewidywania fenotypu, jednak aby móc przewidzieć fenotyp,
http://310.webpark.pl/genetyka_txt.htm 2009-09-07
- PSYCHOLOGIA - Genetyka zachowania - wersja tekstowa Page 3 of 6
nale\
ałoby znać kombinacje wpływów genetycznych i środowiskowych, oddziałujących na jednostkę. Na przykład, wiedząc o
neurotycznych predyspozycjach dziecka uwarunkowanych genetycznie, mo\
liwość wystąpienia u niego zachowań neurotycznych trzeba
rozpatrywać w kontekście rodziny. Zachowania te mogą bowiem ujawnić się w rodzinie, w której jedno z rodziców jest neurotyczne, a
maskowane mogą być w rodzinie, w której dorośli nie przejawiają zachowań neurotycznych.
Wkład interakcji w ogólną wariancję cech waha się w granicach od 2-6 procent. Podkreślić tu nale\
y ponownie fakt, i\
genetyka zachowania
koncentruje swą uwagę na przyczynach ró\
nic pomiędzy osobami w danej populacji, nie zaś na z
ródłach zachowań samej jednostki.
Korelacja genotypu ze środowiskiem opisuje stopień, w jakim jednostki podlegają wpływom środowiska ze względu na posiadany genotyp i
oznacza tendencję do poszukiwania takiego środowiska, które odpowiadałoby zdeterminowanym genetycznie cechom jednostki. Istnieją
trzy typy korelacji: bierna, reaktywna i aktywna.
Korelacja bierna występuje pomiędzy osobami spokrewnionymi ze sobą i dotyczy sytuacji, gdy dziecko zostaje wystawione na działanie
takich elementów środowiska, które korespondują z jego predyspozycjami genetycznymi - na kształtowanie warunków środowiskowych dla
rozwoju dziecka mają bowiem wpływ genetycznie zdeterminowane cechy rodziców.
Korelacja reaktywna dotyczy sytuacji, gdy wpływ środowiska oznacza takie reakcje otoczenia, które są odpowiedzią na zachowanie
jednostki, określone cechami zdeterminowanymi genetycznie.
Aktywna korelacja odnosi się z kolei do wyboru przez jednostkę warunków środowiskowych odpowiadających jej genotypowi.
Scarr i McCartney twierdzą, \
e ka\
dy z powy\
szych typów korelacji jest specyficzny dla innego etapu rozwoju człowieka, np. typ bierny
charakterystyczny jest dla wczesnego dzieciństwa, a jego znaczenie maleje z wiekiem, natomiast typ aktywny rozwija się dopiero wtedy,
gdy dziecko zdolne jest do samodzielnej regulacji swojego \
ycia.
Pojęcie odziedziczalności
Odziedziczalność w szerokim rozumieniu (broad sense-heritability) oznacza "proporcję obserwowalnej wariancji fenotypowej, którą
mo\
na wyjaśnić wariancją genetyczną" (Plomin, DeFries i McClearn, 1980, s.224). Jest miarą statystyczną odnoszącą się do całej populacji
organizmów (generalizacja na inne populacje nie jest mo\
liwa) i nie nale\
y jej uto\
samiać z takimi pojęciami, jak dziedziczność czy
dziedziczenie. Dziedziczność jest bowiem właściwością ka\
dego \
ywego organizmu, obejmującą całokształt mechanizmów genetycznych
warunkujących następstwo organizmów w kolejnych pokoleniach; dziedziczenie natomiast polega na odtwarzaniu w kolejnych pokoleniach
struktury, funkcji i poszczególnych cech u osobników tego samego gatunku (Oniszczenko, 1997).
Odziedziczalność danej cechy czy zachowania mo\
e zmieniać się w czasie oraz między populacjami, co ma między innymi związek z
opisaną w poprzednim podrozdziale interakcją i korelacją genotypu i środowiska oraz z ró\
nicami, jakie w tym zakresie występują między
populacjami. Inną wa\
ną kwestią jest zało\
enie, \
e odziedziczalność danej cechy nie oznacza jej niezmienności - elementy środowiska
mogą wpływać modyfikująco nawet na cechy o wysokim stopniu odziedziczalności. Ponadto, cechy takie niekoniecznie muszą być obecne
ju\
w momencie narodzin dziecka czy ujawnić się we wczesnym dzieciństwie jednostki. Niektóre cechy mogą przejawić się fenotypowo
dopiero w póz
niejszym okresie \
ycia człowieka. Ogólnie mo\
na powiedzieć, \
e proporcja czynników genetycznych i środowiskowych w
wariancji danej cechy zmienia się w zale\
ności od wieku ludzi (zob. Oniszczenko, 1997).
Odziedziczalność odnosząca się wyłącznie do wariancji genetycznej addytywnej nazywana jest odziedziczalnością w wąskim rozumieniu
(narrow sense-heritability). Rozró\
nienie na odziedziczalność w jej szerokim i wąskim rozumieniu implikuje ró\
nice w pomiarze i
interpretacji jej wskaz
ników. Pojęcie szeroko rozumianej odziedziczalności ma swe zastosowanie np. w badaniach na bliz
niętach, natomisat
pojęcie wąsko rozumianej odziedziczalności jest u\
yteczne w tych badaniach, gdzie próbuje się określić odziedziczalność cechy na
podstawie współczynników korelacji w diadach matka-dziecko lub ojciec-dziecko.
Metody badań
Genetyka zachowania człowieka posługuje się metodami, które słu\
ą wyłącznie oszacowaniu proporcji wariancji fenotypowej, którą mo\
na
przypisać wpływowi czynników genetycznych i środowiskowych. Przy zało\
eniu, \
e interakcja i korelacja pomiędzy genotypem a
środowiskiem nie ma znaczenia, podobieństwo między ludz
mi nie wyjaśnione wpływem czynników genetycznych, musi być przypisane
wpływowi szeroko rozumianego środowiska. Choć istnieją takie strategie genetyki zachowania, które dą\
ą do wykrycia wpływów
jednogenowych, jednak większość strategii opiera się na zało\
eniu o poligenowej determinacji zmienności fenotypowej. Tradycyjnymi
metodami badań, których celem jest oszacowanie względnego wkładu czynników genetycznych i środowiskowych w ró\
nice indywidualne
w zakresie mierzonych zmiennych, są: metoda bliz
niąt, studia rodzinne oraz badania adopcyjne.
Metoda bliz
niąt
Badania bliz
niąt monozygotycznych (MZ) i dyzygotycznych (DZ) wychowywanych razem stanowią najbardziej rozpowszechnioną metodę
badawczą, polegającą na porównaniu fenotypowych ró\
nic wewnątrz par bliz
niąt MZ i DZ. Opiera się na następujących zało\
eniach:
bliz
nięta MZ są genetycznie jednakowe, a więc jakiekolwiek ró\
nice między nimi wynikają z wpływu środowiska;
bliz
nięta DZ posiadają połowę wspólnych genów, zatem ró\
nice fenotypowe między nimi mogą być wyjaśnione zarówno wpływem
czynników genetycznych, jak i środowiskowych;
je\
eli podobieństwo między bliz
niętami MZ jest większe w porównaniu do bliz
niąt DZ (gdy istnieje równowa\
ność wpływów
środowiska w parach MZ i DZ), to mo\
na wnioskować, \
e mniejsze podobieństwo między bliz
niętami DZ wynika ze zmienności ich
genotypów - tym samym obserwowana zmienność fenotypowa mo\
e być przypisana ró\
nicom genotypowym.
Studia rodzinne
Badania rodzin biologicznych przeprowadzane są stosunkowo rzadko. W studiach rodzinnych mogą uczestniczyć du\
e próby, a badanymi
mogą być osoby o ró\
nym stopniu pokrewieństwa genetycznego: wynosi ono 1/2 dla rodzeństwa oraz par rodzice-dzieci, 1/4 dla rodzeństwa
http://310.webpark.pl/genetyka_txt.htm 2009-09-07
- PSYCHOLOGIA - Genetyka zachowania - wersja tekstowa Page 4 of 6
przyrodniego oraz par wuj-siostrzeniec (lub bratanek), ciotka-siostrzenica (lub bratanica) oraz dziadkowie-wnuki i 1/8 dla rodzeństwa
ciotecznego lub stryjecznego. Podstawowe zało\
enia metody studiów rodzinnych, to:
biologiczni rodzice i ich dzieci mają połowę wspólnych genów;
pomiędzy rodzicami a dziećmi wspólna jest tylko genetyczna wariancja addytywna - wyniki w diadach rodzice-dzieci nie
odzwierciedlają wpływu czynnika nieaddytywnego, nie jest on bowiem dziedziczony;
rodzice i ich dzieci nie podlegają wpływowi wspólnego środowiska w taki sam sposób, za wyjątkiem niektórych czynników szeroko
rozumianego środowiska;
na wariancję cech w rodzinach wpływa czynnik nielosowego doboru rodziców - jeśli rodzice dobierają się w oparciu o genetycznie
zdeterminowane cechy, wskaz
niki oszacowania odziedziczalności tych cech będą wzrastać;
oszacowanie wpływu specyficznego środowiska na zmienność cech zawiera tak\
e błąd pomiaru. Wynika to stąd, \
e błąd ten stanowi
część wariancji fenotypowej mierzonej kwestionariuszem samoopisowym, a tak\
e z faktu, i\
poszczególni członkowie danej rodziny
ró\
nią się między sobą zarówno dlatego, \
e pomiar obcią\
ony jest błędem, jak te\
z powodu rzeczywistego wpływu specyficznego
środowiska.
Metoda adopcyjna
Opiera się na porównaniu stopnia podobieństwa między dziećmi adoptowanymi a rodzicami adopcyjnymi, z podobieństwem występującym
pomiędzy tymi samymi dziećmi a ich rodzicami biologicznymi. Dzięki tej metodzie jest mo\
liwe wyraz
ne przeciwstawienie wpływu
czynnika genetycznego wpływowi wspólnego środowiska rodzinnego na zmienność obserwowanego zachowania.
Model-fitting, czyli metoda dopasowania modelu
Jest to metoda analizy danych behawioralno-genetycznych, polegająca na tworzeniu teoretycznych modeli wkładu czynników genetycznych
oraz środowiskowych, a następnie sprawdzaniu ich dopasowania do empirycznego rozkładu wyników badania określonego zachowania.
Metoda ta pozwala na oszacowanie wkładu interesujących nas czynników w wariancję mierzonych zmiennych.
Podstawą analiz przeprowadzanych tą metodą są modele ście\
kowe (path models), ujmujące badane zmienne ukryte oraz obserwowalne w
kategoriach wpływu oraz wzajemnych związków. Analiza ście\
ek jest jedną z najlepiej opracowanych technik z rodziny metod interpretacji
przyczynowej, opartych na statystycznej analizie danych. Pozwala ona na przechodzenie od modeli bardziej skomplikowanych do mniej
zło\
onych, poprzez eliminowanie z modelu powiązań pomiędzy zmiennymi. Struktura tych powiązań przedstawiana jest za pomocą
diagramu ście\
ek, w którym wyró\
nia się dwa rodzaje zmiennych: egzogeniczne, których zmienność zdeterminowana jest przyczynami
le\
ącymi poza rozpatrywanym modelem i endogeniczne, których zmienność jest wyjaśniana oddziaływaniem innych zmiennych z modelu.
Powiązania między zmiennymi oznaczone są przy pomocy strzałek: strzałki zakończone jednym grotem denotują zakładane przez badacza
relacje przyczynowe, zaokrąglone, dwugrotowe strzałki znajdujące się nad zmiennymi ukrytymi - standaryzowane wariancje zmiennych
latentnych, natomiast proste strzałki obustronnie zakończone grotem oznaczają korelacje pomiędzy zmiennymi. Korelacje tego rodzaju
pozostają poza ście\
kową analizą modelu i są traktowane jako dane. Poni\
ej przedstawiono przykład modelu ście\
kowego, zbudowanego w
ramach metody studiów rodzinnych.
Model ście\
kowy dla rodziny biologicznej  oznaczenia
M - matka, F - ojciec, C  dziecko,
http://310.webpark.pl/genetyka_txt.htm 2009-09-07
- PSYCHOLOGIA - Genetyka zachowania - wersja tekstowa Page 5 of 6
Am, Af, Ac - latentne zmienne genetyczne addytywne odpowiednio dla matki, ojca i dziecka,
Cm, Cf, Cc - latentne zmienne środowiska wspólnego odpowiednio dla matki, ojca i dziecka,
Em, Ef, Ec - latentne zmienne środowiska specyficznego odpowiednio dla matki, ojca i dziecka,
a - ście\
ka wpływu addytywnego czynnika genetycznego,
c - ście\
ka wpływu wspólnego środowiska,
e - ście\
ka wpływu specyficznego środowiska,
m, f - ście\
ki wpływów odpowiednio matki i ojca na wspólne środowisko dziecka,
n - korelacja między fenotypami matki i ojca.
Przykłady wyników badań
Po pierwsze, zaznaczyć nale\
y, i\
najczęściej stosowaną przez badaczy metodą badań jest metoda bliz
niąt w ró\
nych jej odmianach, rzadko
natomiast wykorzystuje się np. metodę studiów rodzinnych. Ponadto, badania prowadzone w paradygmacie genetyki zachowania w
przewa\
ającej części dotyczą populacji dzieci, mniej jest badań dotyczących młodzie\
y i osób dorosłych. Diagnoza badanych cech
dokonywana jest przede wszystkim w oparciu o techniki kwestionariuszowe w wersji samoopisowej. Stosowane są tak\
e arkusze ocen dla
rodziców oraz wywiady z rodzicami.
Interesujące wyniki badań nad transmisją międzypokoleniową w rodzinie w zakresie wybranych cech osobowości zamieszczone zostały w
monografii Teresy Rostowskiej (1995). W celu określenia podobieństwa między rodzicami a dziećmi w zakresie wymiarów osobowości
wyodrębnionych przez Eysencka (ekstrawersji-introwersji oraz neurotyczności), autorka przebadała 166 pełnych rodzin, posiadających córki
i synów w wieku od 18 do 25 lat. Uzyskane w ten sposób wyniki poddała analizie statystycznej w pięciu diadach: matki-ojcowie, matki-
córki, matki-synowie, ojcowie-córki oraz ojcowie-synowie. Otrzymane współczynniki korelacji okazały się zaskakująco wysokie w świetle
zało\
eń genetyki zachowania, wynosiły one bowiem - w zale\
ności od porównywanych osób - od 0,40 do 0,56 w przypadku ekstrawersji i
od 0,38 do 0,71 w przypadku neurotyczności.
Przykładem nielicznych badań rodzinnych jest praca norweska (Tambs, Sundet, Eaves, Solaas i Berg, 1991), w której badaniami objęto 150
rodzin bliz
niąt monozygotycznych, które posiadały dzieci powy\
ej 16 roku \
ycia. Osoby te badane były przy pomocy kwestionariusza EPQ
Eysencka. Współczynniki korelacji cech w diadach ojcowie-dzieci oraz matki-dzieci wynosiły dla ekstrawersji odpowiednio 0,18 i 0,11; dla
neurotyczności 0,09 i 0,19, dla psychotyczności 0,11 i 0,05 oraz skali kłamstwa (aprobata społeczna) 0,16 i 0,21.
Inne badania norweskie (Tambs, Sundet, Eaves i Berg, 1992) dotyczyły szacowania wkładu czynników genetycznych i środowiskowych w
zmienność fenotypową Wzoru Zachowania A (WZA) mierzonego kwestionariuszem Jenkins Activity Survey (JAS) i obejmowały 150
rodzin bliz
niąt monozygotycznych (średnia wieku dzieci wynosiła 22 lata). Wyniki badań zanalizowane zostały metodą dopasowania
modeli. Wskazują one na umiarkowany udział wariancji genetycznej addytywnej w ogólną wariancję czynnika ogólnego A (0,33 dla
mę\
czyzn i 0,39 dla kobiet), dla czynnika J, dotyczącego zaanga\
owania w pracę (Job Involvement) wynosił on 0,36 u mę\
czyzn i 0,48 u
kobiet, dla czynnika S, określającego dynamikę zachowania (Speed and Impatience) - 0,20 u mę\
czyzn i 0,52 u kobiet oraz dla czynnika H,
związanego z sumiennością i odpowiedzialnością w działaniu (Hard Driving and Competitive) - 0,13 zarówno u kobiet, jak i u mę\
czyzn.
Scarr, Webber, Weinberg i Witting (1981), badając kwestionariuszem EPI (Eysenck Personality Inventory) 120 rodzin biologicznych oraz
115 rodzin adopcyjnych, posiadających dzieci w wieku od 16 do 22 lat, uzyskali wyniki wskazujące na fakt, i\
przeciętne korelacje cech
ekstrawersji i neurotyczności pomiędzy rodzicami i dziećmi są wy\
sze w rodzinach biologicznych, ni\
w rodzinach adopcyjnych. W
rodzinach biologicznych wyniosły one w odniesieniu do ekstrawersji 0,19, a w przypadku neurotyczności 0,25.
Bibliografia:
Lykken, D.T. (1982). Research with twins: The concept of emergensis. Psychophysiology, 19, 361-373.
Oniszczenko, W. (1997). Genetyczne podstawy temperamentu. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Wydziału Psychologii Uniwersytetu
Warszawskiego.
Plomin, R., (1986). Development, genetic, and psychology. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Plomin, R., DeFries, J.C. i McClearn, G.E. (1980). Behavioral genetics: A primer. San Francisco: W.H. Freeman and Company.
Pogue-Geile, M.F., Rose, R.J. (1985). Developmental genetic studies of adult personality. Developmental Psychology, 21, 547-557.
Rose, R.J., (1988). Genetic and environmental variance in content dimensions of the MMPI. Journal of Personality and Social Psychology,
55, 302-311.
Rostowska, T. (1995). Transmisja międzypokoleniowa w rodzinie w zakresie wybranych wymiarów osobowości. A
ódz
: Wydawnictwo
Uniwersytetu A
ódzkiego.
Scarr, S., Webber, P.L., Weinberg, R.A., Wittig, M.A. (1981). Personality resemblance among adolescents and their parents in biologically
related and adoptive families. W: L. Gedda, P. Parisi, W.E. Nance (red.), Twin research 3: Intelligence, personality, and development (ss.
http://310.webpark.pl/genetyka_txt.htm 2009-09-07
- PSYCHOLOGIA - Genetyka zachowania - wersja tekstowa Page 6 of 6
99-120). New York: Alan R. Liss.
Tambs, K., Sundet, J.M., Eaves, L., Berg, K. (1992). Genetic and environmental effects on Type A scores in monozygotic twin families.
Behavior Genetics, 22, 499-513.
Tambs, K., Sundet, J.M., Eaves, L., Solaas, M.H., Berg, K. (1991). Pedigree analysis of Eysenck Personality Questionnaire (EPQ) scores in
monozygotic (MZ) twin families. Behavior Genetics, 21, 369-382.
Winter, P.C., Hickey, G.I., Fletcher, H.L. (2000). Genetyka. Krótkie wykłady. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
http://310.webpark.pl/genetyka_txt.htm 2009-09-07