I. ARIANIN I POETA
Poprzedzali go Hieronim Morsztyn (XVI/XVII wiek; też poeta) i Jan Andrzej Morsztyn (twórca
Kanikuły albo Psiej gwiazdy i Lutni oraz polskiego przekładu Cyda; też poeta). Wacław Potocki zaś
był mężem jego stryjecznej siostry (autor wielu fraszek i Transakcyjnej wojny chocimskiej).
Dokładnej daty jego urodzin nie znamy, gdzieś w latach 1627  1629; ojciec Jerzy Morsztyn, matka
Katarzyna Stano; miał znakomitego dziadka  Krzysztofa Morsztyna  starostę filipowskiego,
zwanego przez współwyznawców  arian "senatorem Kościoła Bożego". Nie wiadomo czy się
uczył, czy może był samoukiem. Związany z litewskim dworem Radziwiłłów birżańskich; rychło
zyskał zaufanie Janusza i Bogusława Radziwiłłów. W czerwcu 1651 roku miał uczestniczyć w
bitwie pod Beresteczkiem, a znalazł się pod dowództwem Janusza R. w Kijowie (tam pisał
żołnierską relację o aktualnych wydarzeniach, pełną werwy). Ogólnie rzec ujmując walczył na
wojnach i w różnych bitwach... :/ (Beresteczek, Kijów, potem potop szwedzki, czyli wzystko to, o
czym traktuje Trylogia). Więziony w niewoli szwedzkiej. 1657  wychodzi na wolność. Po
dotkliwych doświadczeniach wojennych nie chciał już walczyć, teraz liczyl się dla niego spokój i
możliwość pisania (chyba:D). W 1657 roku zostaje wyróżniony miecznikostwem mozyrskim (co to
do cholery jest?!). Chciał być jednak w jakimś tam stopniu niezależnym od króla, dlatego gdy wielu
przyjaciół Zbigniewa zmieniło wyznanie, by pozostać na dworze i w ojczystym kraju Zbigniew
tego nie zrobił. Osadził żonę i siostrzenicę na Podlasiu, sam podróżował z misjami od księcia, lecz
wyrok już zapadł. Jako innowierca musiał wynieść się z Polski. Gdy ktoś doniósł na księcia, że
przetrzymuje arian (chroni Morsztyna) ten był zmuszony uciekać z Polski do Prus Książęcych;
potem starał się o protekcję. 1663 zrezygnował z walki o powrót do kraju i zamieszkał na terenie
Prus, gdzie otrzymał dożywotnio w dzierżawę wieś Rudówkę.
Najgorsze lata 1667  1669 (chyłek panowania i bezkrólewie po Janie Kazimierzu). Dom
Morsztyna ośrodkiem życia religijnego i towarzysko  kulturalnego Braci Polskich; drugi ośrodek
na mazurach  dom Damuela Przypkowskiego w Koscinowie w powiecie piskim (przywódca Braci
Polskich; póz
niejszy przyjaciel Morsztyna). Po śmierci Skrzypkowskiego przejął jego obowiązki
jako przywódcy Braci Polskich  był to początek okresu dużo częstszych kontaktów z RP. Musiał
również walczyć o pozycję Braci na terenie Prus (stąd patriotyczne motywy w jego poezji, a także
wzmogło tematykę rodzinną  tęsknota w licznych rozjazdach). 1677 rok  punkt zwrotny w
życiorysie Morsztyna; atak choroby autora. Męczył się z nią kilka dobrych lat  choroba ustawała i
wracała, i tak w kółko. W końcu jednak zmarł w Królewcu 13 grudnia 1689 roku.
Co ważne w jego życiorysie to, że nigdy nie porzucił ideałów własnej wiary  nawet jesli mu to z
góry narzucano. Nie ugiął się, po prostu. Walka o wiarę arian trwała dość długo  Smuel
Skrzypkowski też za to się bił nie raz na terenie Prus. Ważny też był przywódca i ideolog Braci
Polskich z przełomu XVI i XVII wieku  Faust Socyn (który nawet wzywał do walki zbrojnej, jeśli
będzie trzeba). Zbigniew zaś postawiony przed trudnym wyborem (zmienić wyznanie czy wyjechać
z Polski) przyjął los wygnańca świadomie.
II. POEZJA ŻÓA
NIERSKA I ZIEMIAC
SKA
Najwcześniejsza jest poezja żołnierska (o której już wcześniej pisam). Pierwsze jej przejawy
datuje się na lata 1653  1655 (kiedy Morsztyn był pod opieką Radziwiłłó). Dwa najwcześniejsze
Do IM(ci) Pana Huryna... i Do [...] Pana Aleksandra Mierzeńskiego [...] list, jadąc do wojska
koron, gdzie autor wyraża optymistyczne przekonanie o poyslności przedsięwzięć,
nawet z domieszką pewnego żołnierskiego samochwalstwa.
Innym dobrym przykładem wczesnej poezji są Kostyrowie obozowi  obrazek życia żołnierskiego,
w którym Morsztyn prezentuje siebie jako wnikliwego obserwatora życia codziennego i jawi się
jako nie lada konstruktor dramatycznej rozmowy (ważną rolę pełni tu autor  narrator będący nie
tyle obserwatorem, ile współudziałowcem w wydarzeniach).
Kolejno w poezji Morsztyna dostrzegamy jeszcze takie zjawisko jak próba oceny trudu
żołnierskiego, np. w wierszu Pawłowi Morstynowi, kapitanowi, pod Batohem zabitemu widoczna
1
jes barokowa apoteoza śmierci, męstwa rycerskiego, najwyższej ofiray złożonej na ołtarzu
ojczyzny; jednak jest to koncept mniej rozbudowany, mamy tu klasyczne ujęcie śmierci. Inne
przedstawienie śmierci dostrzegamy w wierszu Graembergowi, chorążemu hetmańskiemu 
apoteozę bohaterskiej śmierci zastąpiła tu juz całkowicie skarga nad żałosnym losem żołnierza,
któremu ojczyzna nawet ziemi na grób poskąpiła.
W szwedzkiej niewoli w latach 1656  1657 poeta pisał wiersze wyrażające patriotyczną pasję
wytrwania, np. Pieśń sześciu panien, które w oblężeniu same sobie pęcak tłuc musiały
(dehumanizacyjna rola wojny, nisząca wartości sspokojnej egzystencji ludzkiej; konstrukcją
nawiązywał do liryki ludowej; przedstawiał silny kontrast pomiędzy ideałem szczęścia w pokoju a
smutną rzeczywistością wojenną; posiadał kształt sielanki; wymowa ideowa była antywojenna) oraz
Dumę niewolniczą (bohaterem staje się bezpośrednio sam poeta, cierpiący nędzę i głód; śpiewa
choć serce mu kamienieje na widok zmarłych ciał współbraci, na widok płaczące RP; autor miał
głębokie poczucie obowiązku żołnierskiego dosłnie i w przenośni; posiada budowę bliską strofice
pieśni tanecznej  odnalez
ć można w niej elementy pasterskiej scenerii, ale jest w istocie trenem i
manifestem głoszącym konieczność wytrwania do kresu niedoli lub kresu życia).
Morsztyn tłumaczył Horacego (jak wielu z poetów barokowych).
Innym typem poezji Morsztyna jest poezja ziemiańska. Tu sztandarowym jej przykładem jest
utwór pt. Votum Im Pana Zbigniewa z Raciborska Morsztyna, miecznika mozyrskiego, de
primo genre vitae. Był to utwór mówiący o wyższości ziemiańskiego żywota nad wszelkim innym;
rozwinięcie "poematu szpielowskiego". Utwory powstawały zapewne już po wyjściu poety z
więzienia, kiedy to zamiast wracać na wojnę postanowił szukaj spokoju na wsi. Istotny jest tutaj
motyw horacjańskiej i czarnoleskiej koncepcjiaurea mediocritas (złotego środka): hasło
poprzestawania na swoim, miernego, ale szczęśliwego bytowania ziemiańskiego na wsi posiadało
ostrze wymierzone głównie przeciwko wojnie (Kochanowski walczył z wielkopańskim, dworskim
mecenatem). Poemat rozpoczyna się ubolewaniem nad ciągłym błądzeniem ludzi  stawaniem na
rozdrożu i braku ufności Bogu; wiara i pomoc Boga to jedyne elementy naszego życia, które
pomagają nam przejść przez nie bez szwanku; daje on poczucie optymizmu wobec trudności
doczesnego bytowania. Widoczne są również słowa potępienia rzucone na żołnierzy rabujących
ubogich chłopów. Widoczne nawiązania: do Czego chcesz od nas, Panie Kochanowskiego i Pieśni
świętojańskiej o Sobótce Jana z Czarnolasu. Morsztyn uważa, że w zetknięciu z przyrodą dokonuje
się proces uszlachcenia ludzkich serc, wyobcowania się od złych nawyków; we "wsi spokojnej"
szuka poeta antidotum na niepokoje ponurej rzeczywistości wojen i nienawiści wyznaniowej.
III. KONCEPTYZM I REALIZM OBSERWACJI
Morsztyn tworzył swoją poezję na zasadach prostych, domowych, wobec wytwornej, dworskiej
pana podskarbiego (Jana Andrzeja Morsztyna) chociażby. Swój tomik wierszy w latach 70tych
zatytułował Muza domowa  to też świadczy o jstylu jego poezji. Morsztyn w poezji koncept
pojmuje w kategoriach osi tekstu, nie jej np. tematu, np. w wierszu Miłość bez zazdrości. Zestawia
kontrasty, antytezy określające budowę monologu lirycznego mającego być wyrazem płomiennych
uczuć (metafory, wyliczenia, porównania oparte na odległych skojarzeniach, udziwnienie formy
wierszej). Inne erotyki: Do niedotykanej, Jednej zacnej damie, Na nieużytą. Trudno ustalić datę ich
powstania. Można się tylko domyślać, że wszystkie powstały za czasów przebywania Morsztyna na
dworze Radziwiłłów i główną przyczyn do ich pisania był "realizm obserwacji" życia dworskiego.
Co ciekawe  w wierszach Morsztyna jest koncept, ale brak makabryzmu (widocznego min. w
utworach J. A. Morsztyna czy Kochanowskiego. Np. śmierć jest tutaj przedstawiana jako "śmierć z
miłości", dobra, ale nie stoi za człowiekiem i nie czyha na jego życie ( odsyłam do opracowania
"Helikonu sarmackiego"). Tu dalej przedstawione sÄ… te dwa fakty w utworach Lament
Hospodarowej Imci Wołoskiej i Pieśni sześciu panien.... W poezji żołnierskiej zaś realizm
obserwacji przeważał nad konceptem (to też już było wyżej), np. Duma niewolnicza. Jednak
koncept potrafił też rozbudować (nagrobek Pawłowi Morstynowi...). Atmosfera codzienności
przeniknęła głęboko do erotyków, jake w latach 1657  1660 pisywał dla swojej ukochanej, a
póz
niej żony  Zofii Czaplicówny: Hejnał na dobry dzień Jej Mci Pannie Zofijej z Szpanowa
2
Czaplicównie od Imci Pana Zbygniewa z Raciborska Morstyna, miecznika mozyrskiego, następnie
Na dobrą noc tejże od tegoż i jeszcze Pieśń na pożegnaniu. Morsztyn póz
niej publikował te
wiersze, ale w zmienionej formie (bez nazwiska i trochę poskracane, pozmieniane). Używał
anafory, epanafory i paralelizmu  zbliża to je do kontrukcji pieśni popularnych i ludowych; w
ostatnim jednak pojawiają się elementy staropolskiego erotyku (frazeologia miłości petrarkistyczna,
tęsknota do śmierci jeśli nie można być z ukochaną). Te trzy wiersze były bardziej domowe,
intymne, proste, prymitywne można by nawet rzec. Różniły się od wcześniejszych dworskich i
konceptualistycznych erotyków pisanych za czasów służby u Radziwiłła.
Główny wniosek jest taki, że od początków swej twórczości Morsztyn dużo uwagi poświęcał
obserwacji rzeczywistości dokoła (w wojsku, w więzieniu i na wolności). A dzięki swojej
religijności, jego poezja mimo tego, że traktowała o rzeczywistości codziennej, przyziemnej,
zyskawała charakteru podniosłego, wręcz patetycznego opis ziemiańskiego szczęścia
ważniejszych od dworskiej gry wyszukanych komplementów.
IV. WIARA I ROZUM
Walka o swoje wyznanie  bardzo ważny element życiorysu i twórczości Morsztyna. Pieśń w
ucisku  sztandarowy utwór. Było to liryczne pożegnanie się z ziemią ojczystą; swoistym wyrazem
siedemnastowiecznego airańskiego mesjanizmu; ponadto był to manifest głoszący potrzebę
tolerancji (także religijnej) ten temat Morsztyn pogłębiał w swoich póz
niejszych wierszach (pod
wpływem między innymi Przypkowskiego).
Ważnym elementem jego twórczości była także pochwała rozumu (Myśl ludzka) - hymn na cześć
ludzkiego rozumu. Za Przypkowskim, Morsztyn uważał mózg za najwspanialszy dar od Bga; jest
najsprawniejszym narzędziem poznia, przenikającym wszelkie granice ziemskie; może wkraczać w
sfery metafizyczne. W tym utworze wszechświat, którego tajniki przenika myśl ludzka, rysuje się
jako konstrukcja dynamiczna, uchwytna dla umysłu, ale otwierająca przed nim wciąż nowe,
zagadkowe horyzonty  myślenie staje się wielką przygodą, której szczegółów i kresu nie można
przewidzieć. Odwrotne myślenie przedstawia wiersz Język ludzki, który jest złośliwy, uwłaczający
dobremu imieniu, czci ludzkiej i boskiej; "język" jest tu przeciwieństwem nieścigłej, przenikającej
wszechświat "myśli".
Morsztyn próbował poznać Boga za pomocą rozumu, nie tylko wiary  O rozności nabożeństwa.
Autor w tym utworze stwierdza, że ludzie powinni właśnie rozumem badać metafizyczne aspekty
własnego życia; próbował uargumentować, że wiara chrześcijaństwa jest obłudna i przez to chciał
nawracać strudzonych wędrowców na ścieżce własnej egzystencji; powstał wspaniały poemat
refleksyjny o pięknie tego świata stworzonego przez Boga, oddanego we włądanie człowiekowi, o
potrzebie tolerancji dla ludzi wierzących i myslących inaczej, o konieczności harmonijnego,
wyrozumiałego współżycia ludzi wyznających różne poglądy religijne.
V. "EMBLEMATA" I INNE PÓy
NE UTWORY
1669  1680  lata pracy nad największym cyklem utworów (Emblematami). W pierwszych latach
tego okresu pisał utwory pochwalne na cześć swoich opiekunów (Radziwiłła i Józefa
Naronowicza); wydał także utwór okolicznościowy pozornie będący wielką epopeją: Sławna
wiktoryja nad Turkami od wojsk koronnych i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Długie to, nudne, o
wojnie; przynosiła informacje o wojnie i pochwałę tej wojny, napisany przed elekcją Jana
Sobieskiego (który dowodził wtedy wojskami). Być może dzięki temu został on wybrany królem.
W drugiej połowie XVII wieku były najbardziej popularnym gatunkiem literacko  obrazkowym.
Emblematy pisywał Mikołaj Rej, Stanisław Herakliusz Lubomirski Wespazjan Kochowski.
Zbigniew Morsztyn pisał emblematy związane z rycinami z druku francuskiego wydanego
kilkakrotnie w Paryżu; był to druk kompilacyjny, nawiązujący do wcześniejszych druków tej formy
(Kapucyn, Hugon). Morsztyn z Ojca Kapcyna przejÄ…Å‚ tylko ryciny i zwiÄ…zane z nim inskrypcje
(napisy), pomijając wiersze francuskie. Układ rycin też zmienił, po swojemu, aby wyraz
nić własne
idee i przesłania.
3
Idee zawarte w Emblematach: tęsknota za ojczyzną, ale już nie niebiańska, boska, tylko ludzka,
ziemska, prawdziwa, naturalna; tu dydaktyczne założenia podporządkowują sobie mistyczne wzloty
duszy ludzkiej  prymat dydaktyki nad mistyką (odwrotnie niż u francuzów). Emblematów jest 113.
Otwiera zbiór apostrofa człowieka uciśnionego ziemskimi przewnościamai, błagającego Boga o
ratunek, a zamyka pełne pokory przed Bogiem Emblema zawierające prośbę, by Stwórca sfolgował
słabściom istoty ludzkiej i nie zatracał jej za popełnione przewinienia. W zbiorze Morsztyna
przważają dwa typy wypowiedzi: medytacje nad istotą życia ludzkiego oraz Boga i świata, a także
modlitewne prośby nasycone często erotyczno  mistyczną tonacją Pieśni nad Pieśniami; są tu
także pieśni uwielbienia lub zwycięstwa, lament skruszonego grzesznika, antytren (pean wyrażający
tryumf zmartwychwstałego Chrystusa), pieśń wielbiącą Boga, pieśni i wyznania miłosne,
posługujące się kunsztowną metaforyką petrarkowską, a takż utwory sielankowe przedstawiające
przyrodę wielbiącą Boga  Gospodarza. Pragnienie trwania w nieskończoności i świadomość
przemijania to główne tematy Emblematów.
Bohaterem cyklu jest człowiek, który walczy z przejawami zła w świecie i w sobie samym (jak
Erazmowy rycerz chrześcijański). Dydaktyzm utworu przejawia się w konstrukcjach
alegorycznych, bardzo modnych w czasach baroku  typowe symbole emblematyczne: światowa
nadęta rozkosz jadąca na strojnym wozie (105), paw wyrażający pychę (38), żółw  lenistwo i
gnuśność (74), strojna niewiasta uosabiająca światową Vanitas (75). Te symbole zostały wciągnięte
w służbę moralistycznego wywodu, mającego wskazać właściwe drogi życia ludzkiego.
Było to ostatnie wielkie dzieło poety, póz
niejsze wiersze są zaledwie okolicznościowe, żeby nie
powiedzieć stricte użytkowe.
VI. MIEJSCE TWÓRCZOŚCI POETY W LITERATURZE POLSKIEGO BAROKU
W jego poezji ważną rolę pełni tradycja (renesansowa, w nawiązaniu do Kochanowskiego,
Szymonowica). Na drugim miejscu jest tradycja antyku (Horacy, Owidiusz). Jednak mimo tego
jego poezja była stanowczo inna (nie kontynuowała tradycji renesansowych). Cechy swoiste jego
poezji to ariańska ideologia i żołnierskość rozumiana dosłownie, jako obserwacja rzeczywistości.
Doświadczenia życia miały nieprzebrany wpływ na twórczość poety.
Natomiast o powiązaniach poety z barokiem świadczą takie cechy, jak:
"ð brak odwoÅ‚aÅ„ do taniego baroku, tchnÄ…cego przepychem, ozdóbkami i faÅ‚szywym,
pozornym lśnieniem
"ð odwoÅ‚ania do zasobów rzewnej pieÅ›ni ludowej (Pieśń szeÅ›ciu panien...)
"ð odwoÅ‚ania do poetyki sowiz
rzalskiej (Bankiet niepospolity  parodystyczny, utrzymany w
stylu groteski sowiz
rzalskiej; kompozycyjnie dopełnia serię wierszy pisanych po wyjez
dzie z
Polski, a przed Emblematami)
"ð a także wpÅ‚yw intelektualnego stylu też barokowej liryki Samuela Przypkowskiego
4