ZYGMUNT KRASIC
SKI NIE-BOSKA KOMEDIA (BN) wstęp Maria Janion
Zygmunt Krasiński (19.02.1812  23.02.1859)
Krasiński wśród romantyków
- poeta silnie związany z ideologią arystokracji
silnie wpłynęła na tę formację Wielka Rewolucja Francuska
poczucie zagro\
enia dawnych wartości
świadomość przejściowości epoki
poszukiwanie mo\
liwości odrodzenia w przyszłości, odbudowania tradycyjnych wartości
świata chrześcijańskiego (ale zarazem urzeczenie nowatorskimi koncepcjami fil. XIX w.)
tęsknota za pięknem wyidealizowanej epoki feudalnej i świadomość nieodwracalności biegu
historii, niechęć do cywilizacji triumfującej bur\
uazji
- Krasiński (w przeciwieństwie do większości polskich romantyków) miał konserwatywne poglądy
- wspólny wszystkim romantykom był patriotyzm oraz zainteresowanie dla fil. historii
- Krasiński był przekonany, \
e rewolucja jest koniecznością, ale nie mo\
e być permanentna
Preliminaria
- rkps Nie-Boskiej...: Zaczęte w Wiedniu na wiosnę, skończone w Wenecji w jesieni 1833 r.,
publikacja: 1835 r.
- trzy ciągi interpretacyjne:
1. elementy biografii i twórczości Krasińskiego
2. historiozofia francuska
3. niemieckie teorie tragizmu
 Droga Polska i drogi Ojciec
- wpływ generała Wincentego Krasińskiego na syna był ogromny (m.in. narzucenie oceny
powstania listopadowego)
- generał dą\
ył do podniesienia i ugruntowania świetności własnego rodu i chciał, by syn to dzieło
kontynuował
- poglądy generała Wincentego:
kariera wojskowa i polityczna osiągana w słu\
bie tronowi, na drodze wierności monarsze
po upadku Napoleona zaprzedał się polityce cara Aleksandra, a potem Mikołaja
jego karierowiczostwo napotkało opór opinii publicznej
patriotyzm feudalny (związek z suwerenem i bezwzględna wierność)
- 1828: na Sądzie Sejmowym (powołanym przez cara Mikołaja) poparł roszczenia cara, i\
nale\
y
ukarać śmiercią przywódców Narodowego Towarzystwa Patriotycznego zamieszanych w spisek
dekabrystów
- rozwijał się patriotyzm nowo\
ytny: ojczyzna to wspólnota kraju, języka i tradycji, dziedzictwo
wszystkich Polaków i ich dobro nienaruszalne, którego trzeba bronić
- Krasiński musiał wybierać między ojcem a ojczyzną, zawsze wybierał ojca
- postawa wobec powstania listopadowego:
generał uciekł do Petersburga
syn chciał walczyć, ale uległ woli ojca
1
Jakobińska rewolucja przeciw arystokracji
- poglądy Krasińskiego na powstanie listopadowe:
początkowo sprzeciwiał się negatywnej ocenie ojca
frazeologia romantyczna: walka słabych przeciw olbrzymom, naród polski musi cierpieć dla
dzieła zbawienia ludzkości
decyzja powstrzymania się od udziału w powstaniu pociągnęła konieczność uspraw.
feudalne idee: pisał o okropnościach popełnianych przez kluby rewolucyjne  przyczynę
klęski
powstanie to jakobińska rewolucja przeciw arystokracji
Poza arystokracją nie ma nic w Polsce, ani talentów, ani oświaty, ani poświęcenia. Nasz stan trzeci
[mieszczaństwo]  to błazeństwo, nasi chłopi  to maszyny. Tylko mu jesteśmy Polską.
 Człowiek przyszłości
- 1831: odwiedził go w Genewie Leon A
ubieński, dawny kolega z Uniwersytetu Warszawskiego,
który zdarł mu dystynkcje akademickie z munduru, gdy Krasiński odmówił wzięcia udziału w
studenckiej manifestacji patriotycznej (po czym ojciec wysłał go do Genewy)
- A
ubieński w oczach Krasińskiego:
bardzo zdolny, ale pozbawiony skrupułów moralnych
zaprzeczenie jego własnej osobowości
człowiek przyszłości, nie potrafiący zrozumieć świętej przeszłości
barbarzyński produkt współczesnej cywilizacji, pozbawiony oparcia w tradycji, wychowany
w kulcie nowoczesnych wartości
posiada jednak swoistą siłę
~ Pankracy z Nie-Boskiej...
 Wojna na śmierć i \
ycie między klasami wchodzącymi w skład narodu
- nieuchronność starcia cywilizacji przeszłości i przyszłości
- wizja rewolucji, jaka ma nastąpić opierała się na modelu WRF
- wpływ powstania robotników w Lyonie (1831):
wzrost świadomości przeraz
liwej nędzy materialnej proletariatu
antagonizm posiadających i nieposiadających, bogatych i biednych
proletariat mo\
e być tym barbarzyńcą, który zniszczy najpiękniejszy ze światów
- Krasiński wdał się kiedyś w rozmowę z dziewczynami-słu\
ącymi w gospodzie w Ferney (koło
Genewy) na temat powstania i przekonywał je, \
e nale\
y poddać się ustanowionej przez Boga
nierówności społecznej, podczas gdy one upierały się przy słuszności powstania
 Nauczyłem się myśleć
- 15.08.1832  powrót Krasińskiego do Polski (większość warstwy rządzącej skompromitowała się
w powstaniu, otwierały się drogi kariery dla ludzi wiernych carowi)
- ju\
w paz
dzierniku wyjechał do Petersburga, czuł się z
le, samotnie, dokuczały mu oczy
styczeń 1833: pierwsza wersja Irydiona
- Wielkanoc 1833 spędził w Warszawie, potem wyjechał przez Kraków do Wiednia i do Włoch
- zaczyna czuć coraz większą potrzebę tworzenia
Droga do  Nie-Boskiej Komedii
- etap twórczości przez wyjazdem z Warszawy w 1829: romantyczne powieści historyczne
Grób rodziny Reichstalów, Sen El\
biety Pileckiej, Wł. Herman i dwór jego
2
- etap genewski (1829-1832): surowa ocena dawnej twórczości
krytyka dawnego opinogórskiego gotycyzmu, frenetyzmu (tak te\
oceniał Mickiewicz)
liryczne fantazje historiozoficzne po fr., ujęte w kształt prozatorski
bohater pokolenia, człowiek współczesny i jego konflikty przez własne losy dociera do
problemów współczesności
ekspresja frenetyczna słu\
y przekazaniu atmosfery katastrofizmu
proza poetycka - Agaj-Han: studia nad ginącym światem, próba zrozumienia konieczności
zagłady i wielkości człowieka w obliczu kataklizmu historycznego
Demaskacja poety  fałszywego
- pierwotny tytuł Mą\
: powiązanie 4 części utworu przez wieloznaczność słowa
- część I i II: poeta a uporządkowane i zorganizowane \
ycie społeczeństwa (np. \
ycie domowe)
gloryfikacja roli poety i doniosłości jego misji w społeczeństwie
potępienie poety fałszywego  (1) jego postawa moralna nie dorównuje pięknu jego dzieła,
(2) dzieło jest stworzone na marną rozkosz ludziom, (3) dzieło jego ma przemijającą
wartość, nie jest on wysłannikiem bo\
ym i przewodnikiem ludu
poeta fałszywy jest sądzony na postawie konfrontacji swego powołania ze sposobem, w jaki
wywiązuje się z obowiązków społecznych  mę\
a i ojca
mo\
liwość przezwycię\
enia niechęci do \
ycia domowego przez miłość, ukorzenie się przed
prostymi cnotami dobroci, skromności, niewinności
wartości estetyczne muszą podporządkować się ideałowi moralnego, który jest
konformistyczny, respektuje wymogi świata
Majaki zbuntowanego romantyzmu
- pokusa 1: Dziewica
demaskacja ideału romantycznej kochanki
przewaga moralności zamkniętego kręgu rodzinnego
- pokusa 2: sława
główny motor działania Mę\
a
przeciwko skrajnemu indywidualizmowi, wspartemu o feudalną mitologię honoru, dumy
rodowej, sławy przodków
przewaga wiecznej moralności ewangelicznej, mitu feudała-dobroczyńcy
- pokusa 3: Eden
Eden to natura w rozumieniu romantyków, czyli stan naturalnej szczęśliwości,
przeciwstawiony męce \
ycia w warunkach cywilizacji, raj utracony
mit romantyzmu jest fałszywy, rozsadza ustalone i konieczne normy \
ycia społecznego
- poza sferą \
ycia domowego rozciąga się otchłań buntu i chaosu
Bóg i świat historyczny
- G. B. Vico (Włoch), Nowa nauka
koncepcja Opatrzności, prowidencjalizm  przekonanie o boskiej opiece nad światem
historia jest wynikiem wyroków boskich, pomyślności i klęski to nagrody i kary za
zgodność z wolą bo\
ą lub sprzeciw wobec niej
Bóg stworzył ramy rozwoju świata i dam ludziom wolną wolę, pozwolił im względnie
samodzielnie tworzyć historię, do pewnych granic
człowiek poznać mo\
e tylko to, co sam stworzył: nie natura fizyczna (stworzona przez
Boga), ale historia jest przedmiotem, który człowiek mo\
e w pełni opanować intelektualnie
3
- J. G. Herder (Niemiec), Idee do filozofii ludzkości
idea wynikania wy\
szych stopni rozwoju z ni\
szych  brak stałej ingerencji Boga
Bóg pozostał Stwórcą, Herder podziwiał harmonijny porządek boski w świecie
istnieje plan boski, palec boski wskazuje cel pochodu ludzkości, ale wiele spraw dokonuje
się w historii bez udziału Boga
trzeba odkryć prawa kierujące rozwojem ludzkości i postępować zgodnie z nimi ku celowi
zaplanowanemu przez Boga
optymistyczny progresywizm  postęp jest koniecznością
- J. Michelet (Francuz)
harmonijne i racjonalistyczne rozumienie postępu, który jest wyrazem woli bo\
ej
romantyczny prowidencjalizm
- Krasiński
transcendencja boska i ingerencja Opatrzności w świat stworzony
świat historyczny posiada pewną autonomię
człowiek sam z siebie mo\
e rozwijać elementy świata historycznego, ale tylko w kierunku
nie-boskim
wszystko, co człowiek zdziała na planie historycznym ma charakter względny, mo\
na to
rozpatrywać z punktu widzenia arystokracji i ludu rozmowy Pankracego z Henrykiem w
3 części (Pankracy: wiara w postęp; Hrabia: obóz rewolucji to tylko stare zbrodnie w
nowych szatach)
potrzebna jest bezpośrednia ingerencja Boga, On nigdy nie traci kontroli nad światem
Antynomie tradycjonalizmu francuskiego
- J. de Maistre
rewolucja jest szatańska w swej istocie, ale boska w rezultatach
jest szatańska jako wyraz ludzkiego buntu i protestu, ale boska jako sprawiedliwy wyrok
karzącej Opatrzności
rewolucja to kara za grzech pierworodny, który jest nie do wymazania
niechęć do człowieka jako istoty z gruntu zepsutej i złej
- P. S. Ballanche
rewolucja to etap na drodze postępu (który jest związany z tradycją, przeszłością !)
progresywny tradycjonalizm
rozwój ludzkości dokonuje się poprzez cierpienia
- moment kiedy Bóg obejmie rządy nad światem to  albo katastrofa ludzkości  albo początek
Królestwa Niebieskiego
Nie-boska komedia
- oscylacja między optymizmem a katastrofizmem u Krasińskiego:
ludzkość zostanie zniszczona, by się odrodzić
zagłada własnej klasy to zagłada ludzkości, katastrofa świata
- poglądy poety:
prawa ludzkie nie gwarantują postępu, bo przyszłość jest w ręku Boga
świat historyczny, jako nie-boski, nie ma przyszłości
rewolucja jest nieunikniona, bo jest mechanizmem działania sił społecznych  od zbrodni
starych do zbrodni nowych, ale ona nic ludzkości nie daje, nie wiadomo, jakie będą skutki
rewolucja jest dziełem człowieka, nie szatana; szatan zajmuje się stosunkiem między
indywidualną duszą a Bogiem
niewiara w człowieka, w pozytywne wartości jego działania
świat historyczny jest domeną działania człowieka, ale człowiek nie jest zdolny ani do
postępu, ani do nadania dziejom trwałości; najwa\
niejsza sprawa człowieka rozgrywa się
między jego duszą a Bogiem
4
-  boska komedia prawdy wg Vico: ludzie, chcąc zupełnie czegoś innego, działają w końcu na
rzecz planu wyznaczonego przez Boga przebiegłość Bo\
a (np. w rewolucji)
- rozumienie określenia  nie-boski :
historia, jako dzieło ludzi, musi być nie-boska
komedia, która się tu rozgrywa wbrew Bogu i mimo Boga, jest jednocześnie koniecznym
elementem negacji w dialektycznie zakreślonym boskim planie świata
- trzy warianty zakończenia:
1. świat ma się rozwijać dalej; etap negacji był niezbędny, a nawet cenny
2. świat historyczny zostaje unicestwiony; konsekwentny katastrofizm; kara za winy
3. katastrofy powtarzają się, kładąc kres pewnym odcinkom historii, ale po nich dzieje rozpoczynają
się od nowa
- tak czy inaczej przyszłość świata zostaje w sferze woli bo\
ej, dla człowieka niedocieczonej
 Rewolucja totalna
- rewolucja ma rysy antyfeudalne (chłopi vs. panowie), ale i antykapitalistyczne (rzemieślnik z
fabryki jedwabiu)
- autentyczna wizja rewolucji
totalność protestu społecznego: przeciw Bogu, królom i panom
WRF = totalna rewolucja
jedynie burzące działanie rewolucji
- koncepcje saintsimonizmu:
prawo ewolucji i przekonanie, \
e ludzkość spragniona jest jedności i pokoju
oparcie wizji społeczeństwa na zasadzie industrializmu
podział na pracujących (przemysłowcy, robotnicy i właściciele) i pró\
niaków
celem rozwoju społecznego jest jak najszersze zaspokojenie potrzeb człowieka, zwłaszcza
klas najni\
szych, proletariatu (~ element potencjalnie socjalistyczny)
pierwiastek religijny: religia katolicka nie spełniła swego zadania, trzeba stworzyć nowy
chrystianizm, filozofię społ. przemysłowego, głoszącą idee doskonalenia się, miłości i
braterstwa ludu (wytworzyła się potem z tego sekta religijna)
- konsekwencje saintsimonizmu:
z prawicy wyłonił się pozytywizm Augusta Comte a
z lewicy  marksizm
- Krasiński był niechętny wobec saintsimonistów, demonizował ich, ale zainteresowały go:
elementy religijne, poszukiwanie nowego  zbawiciela
społeczne roszczenia, dą\
enie do ustalenia nowej władzy społecznej
teza o rozkładzie współczesnego społ.
- koncepcje chiliastyczne:
wiara w tysiącletnie królestwo szczęśliwości, które nadejdzie po straszliwej katastrofie
przygotowane przez średniowieczny joachimizm (mistyk XII wieku  Joachim z Fiore)
myślenie apokaliptyczne, eschatologiczne, koniec świata = wielki przewrót = rewolucja
Oblicze rewolucji
- rola złowroga i niszczycielska przypada śydom, którzy teraz zniszczą chrześcijaństwo, bo bronią
go ju\
tylko panowie
antysemityzm Krasińskiego powstał pod wpływem ojca i nauczyciela
postacie nawróconych śydów, spiskujących przeciw chrześcijanom wywodzą się od
marrantów średniowiecznych (śydzi w Hiszpanii, zmuszeni do chrztu, podejrzewani o
spiski i prześladowani przez inkwizycję)
Krasiński był przekonany, \
e klubiści, którzy zgubili Polskę w powstaniu listopadowym
rekrutowali się głównie z śydów  przechrztów
5
- układ społeczny obozów:
arystokracja polska związana z narodem
śydzi-demokraci (stylizowani na saintsimonistów, bo był to pierwszy ruch intelektualny, w
którym aktywnie uczestniczyli miejscowi śydzi)
- elementy ideologii wmieszane w wizję rewolucji:
ideologia oświecenia i państwowego kultu religijnego wprowadzonego przez WRF (hasła:
 ludzkość i  postęp )
obrzędy sekty saintsimonistycznej
stylizacja na sabat szatański (przewodzi Leonard)
- niszcząca wizja rewolucji:
para kapłańska stoi na rozwalinach starych kształtów, starego Boga
chcą wznieść nową świątynię
sztuka rewolucyjna, której motywem są skarykaturowane elementy ideologii buntu
(puginały, ucięte głowy, włosy zakrwawione)
zezwierzęcenie i zerwanie z tradycjami ludzkości
- Krasiński uzasadnia rewolucję przyczynowo, ale jej nie akceptuje
Wielowymiarowość klasowa dramatu
- Lukacs o dramacie nowo\
ytnym:
mieszczaństwo zdobywa przez walkę uznanie dla swych klasowych wartości
zmaganie nie namiętności, ale ideologii, światopoglądów
- pojęcie walki klasowej F. Guizota:
wojna między klasami jest treścią dziejów Francji i dziejów nowo\
ytnych w ogóle
walka klas ma wartości kulturotwórcze, pozwoliła na ukształtowanie się pełnego siły oblicza
bur\
uazji
- przeciwstawiano bur\
uazję arystokracji lub arystokrację ludowi
- zawsze był to dychotomiczny obraz struktury społecznej, tu:
bogaci i biedni   oni , obcy
ci, na których się pracuje i ci, którzy pracują (chłopi pańszczyz
niani vs. tyran  pan)
bogaci pracownicy nie nale\
ą do klasy wytwórców, ale wyzyskiwaczy
konkretyzacja, nie jest to opozycja schematyczna (ale dramat nie jest realistyczną panoramą)
- dla Krasińskiego walka klas nie miała roli kulturotwórczej, była post. nieszczęściem ludzkości
Filozoficzna teoria tragizmu
- Nie-Boska... to próba odrodzenia tragedii chrześcijańskiej
- tragizm jej ujawnia się w zderzeniu historyzmu z chrześcijaństwem
- dialektyka to rozwój przez sprzeczności  jest podstawą tragizmu
starcie dwóch przeciwieństw, z których ka\
de posiada swoje racje, a nieuchronna zagłada
jednego z nich jest równoznaczna z zagładą pewnych wartości
Problem pojednania, ugody w konflikcie tragicznym
- końcowe pojednanie w Nie-Boskiej... to triumf racji uniwersalnej reprezentowanej przez
transcendentalnego Boga
Struktura tragizmu
- przekonanie o cząstkowości, niepełności, względności racji bohaterów, których katastrofa
pozwala na triumf prawdy uniwersalnej; obie strony mają słuszność (negacji) jedynie w proteście
- oba obozy reprezentują pewne racje moralne: cywilizacja (arystokracja), cierpienie (lud)
6
- przywódcy obu obozów reprezentują pewne wartości, bo inaczej ich upadek nie nosiłby znamion
tragizmu; ich upadek zaczyna się, gdy uświadomią sobie jednostronność własnych racji
- ostatnie chwile bohaterów są podobnie wystylizowane:
śmiertelną trwogę wywołuje w nich gra sprzecznych i równie groz
nych zjawisk: wieczne
ciemności i przera\
ające boskie światło
pewność potępienia połączona z poczuciem własnej małości
umierają samotni i potępieni za zbrodnie, po wypełnieniu swej misji w świecie hist.
reprezentują tę samą konieczność  zagładę racji cząstkowej w obliczu racji uniwersalnej
Oryginalność zakończenia
- dwie linie w Nie-Boskiej Komedii: (1) nowo\
ytnego historyzmu, dramatu świata ludzkiego,
(2) transcendentalnego Boga, poza historią
- Bóg pojawia się na końcu, ale i na początku (walka dobra i zła o duszę Mę\
a ~ moralitet)
- obie linie współistnieją ze sobą, co odzwierciedla finał; z tym, \
e Bóg posiada zawsze rację
wy\
szą, bo historia nie zawsze jest rozumna
- postać Chrystusa jest groz
na i przera\
ająca chiliastyczne przekonania o końcu świata (po
Chrystusie bolesnym i litościwym nadejdzie Chrystus sprawiedliwy, zwycięski, karzący)
Moralitet średniowieczny i dramat świata historycznego
- próba zharmonizownia tych dwóch tradycji:
moralitet: Calderon, Dziady cz. III (walka Anioła Stró\
a o duszę)
dramat świata historycznego: Szekspir, Goethe
- mają one inne koncepcje czasu, które w dramacie Krasińskiego się przenikają:
moralitet: ahistoryczna pró\
nia, wieczna sprawa między człowiekiem na Bogiem
historyzm: epoki ze swoimi charakterystycznymi cechami
- podwójna jest motywacja zdarzeniowa:
moralitet: schemat wina-kara lub wina-sąd-nawrócenie (wina Mę\
a to zdrada prostych
obowiązków etycznych, brak miłości bliz
niego, pycha; kara to walka, śmierć i Orcio)
historyzm: stawienie czoła rewolucji to tragiczny heroizm
- wątek Orcia: jest on romantycznym poetą prawdziwym, ale nigdy nie będzie poetą dojrzałym,
jego śmierć wró\
y zagładę wszelkich wartości
Romantyczny dramat metafizyczny to płaszczyzna integracji dla motywacji nadnaturalnej i naturalnej
- Faust Goethego, Manfred Byrona, Dziady cz. III Mickiewicza
- dramaty metafizyczne to dramaty o klęsce
- bohater dramaty metafizycznego:
wciela niedoskonałość i sprzeczność natury ludzkiej
buntuje się
sam siebie nie mo\
e zbawić
mo\
e odnalez
ć sens \
ycia, choć siły zła bardzo mu przeszkadzają (Faust)
mo\
e zagubić się w rozpaczliwym bezsensie ludzkiego przeznaczenia (Manfred)
- sens ziemskich doświadczeń jest przewartościowany, nabierają one symbolicznego charakteru
(hrabia Henryk to symboliczne wcielenie ginącej arystokracji)
7
Forma otwarta
- obecność wielu wyznaczników, poliperspektywiczny sposób widzenia świata
- przedstawia całość w wycinkach, a nie operuje wycinkiem jako całością
- parataksa, ró\
norodność, asymetryczna wielość akcji, przestrzeni, czasu
- brak związku przyczynowego między scenami
- brak ekspozycji, wątki biegną obok siebie, integruje je postać bohatera
- przeciwnikiem bohatera nie jest jakaś postać, ale świat, do którego ideałów, hierarchii i wartości
nie mo\
e się on przystosować (u Krasickiego występuje jeszcze Pankracy jako oponent, ale jego
samodzielność jest niewielka)
- konstrukcję romantyczną w Nie-Boskiej... burzy klarowność, niemal klasycystyczna
Proza poetycka
- cechy języka w dramacie:
w dialogach: proza konwersacyjna, sprzyjająca lakoniczności stylu dramatycznego (ka\
dy
dłu\
szy monolog traktowany jest ironicznie, jako pozerstwo i deklamatorstwo)
brak indywidualizacji, ale z nadaniem postaciom wyrazistości i konkretności
brak zasadniczej ró\
nicy leksyki czy składni między wypowiedziami postaci a narracją
odautorską
- ujednolicenie stylizacji językowej:
ekspresjonizm romantyczny: obrazy makabry, grozy, rewolucji
pieśni ludowe i ballady romantyczne: język chłopów
wzorcem stylizacyjnym dla wypowiedzi postaci są wstępy epickie poprzedzające
poszczególne części
Teatr epicki
- fragmenty epickie wprowadzają przedakcję, dają interpretację wydarzeń, które mają nastąpić
- interpretujące spojrzenie z boku, spojrzenie narratora-komentatora
- narrator to ktoś, kto ma wielkie perspektywy historiozoficzne; oscyluje on między spojrzeniem z
boku a zaanga\
owaniem uczuciowym (np. w stosunku do Orcia w 2 części)
Szansa wielkości Nie-Boskiej Komedii
- autor chciał być chrześcijaninem i historystą zarazem
historia ludzka rozwija się w sposób konieczny bez Boga tylko do pewnego momentu
moment ten to czas rozkładu i szaleństwa
wtedy musi przyjść Bóg i potępić racje cząstkowe
- autor powiedział  nie arystokracji i demokracji i znalazł się w punkcie zerowym
- jest jeden punkt oparcia: zbuntowany, cierpiący człowiek, który szuka sensu swego bytu
- bunt ten jest zbrodniczy, ale tragiczny i konieczny
- szansa wielkości Nie-Boskiej... nie upadnie dopóty, dopóki istnieć będzie człowiek zbuntowany
** E.Z.**
8