Zagadnienia ogólne
Z
a
g
a
d
n
i
e
n
i
a
o
g
ó
l
n
e
Przedszkolak i bajki telewizyjne
n
IWONA SAMBORSKA (Katowice)
WĘród oglądanych przez dzieci programów telewizyjnych najwi�kszą popularnoĘcią
cieszą si� bajki. Ogólnie wiadomo, Że dzieci utoŻsamiają si� i identyfikują z ich bohaterami.
Uwagi wst�pne chowawcza dziecka wielkomiejskiego i jego styl
funkcjonowania w rodzinie, gdzie mamy do
Obserwując zachowanie dzieci podczas za- czynienia z duŻym nasileniem tzw. telewizyjne-
bawy (czy teŻ podczas róŻnych innych form ak- go sposobu Życia2), a po wtóre  takie ograni-
tywnoĘci), z "atwoĘcią moŻna dostrzec, Że poru- czenie próby badawczej da"o wi�ksze moŻliwo-
Ęci g"�bszego poznania specyfiki badanych zja-
szają si�, bawią i wypowiadają jak postacie
z oglądanych przez siebie kreskówek. Ich za- wisk, m.in. ze wzgl�du na brak zdecydowanych
chowania werbalne charakteryzują si� szere- róŻnic w zasobach j�zykowych dzieci. Celem te-
go przedsi�wzi�cia by"o m.in. okreĘlenie roli,
giem uproszczeł
gramatycznych. Zapami�tują
wprawdzie wiele s"ów, cz�sto nowych, niezna- jaką pe"nią bajki telewizyjne w kszta"towaniu
zachował
wspó"czesnego polskiego dziecka.
nych im wczeĘniej, ale nie potrafią budowa�
z nich wypowiedzi, gdyŻ nie mają doĘwiadcze-
Upodobania telewizyjne dzieci
nia w mówieniu, którego nabywa si� podczas
codziennych konwersacji i kontaktów z mową
Dzieci bardzo lubią ogląda� telewizj� i ro-
Żywą, podczas zadawania pytał
i otrzymywania
bią to kaŻdego dnia przynajmniej przez kilka
na nie odpowiedzi.
godzin. Mają wówczas kontakt z ogromną licz-
Autorka artyku"u prowadzi"a kilkuletnie
bą programów pochodzących z kilku (a nawet
badania dotyczące róŻnorodnoĘci przejawów
wi�cej) stacji telewizyjnych, w tym obcoj�zycz-
zachował
(werbalnych i niewerbalnych) dzie-
nych, co powoduje, Że oferta programowa, z ja-
ci1), wynikających z okolicznoĘci odbioru telewi-
ką si� stykają, jest bardzo obszerna i zróŻnico-
zji. Na podstawie wyników badał
wyróŻniono
wana. Wyniki badał
ujawniają jednak fakt, Że
kilka czynników, które okaza"y si� najbardziej
dzieci mają jasno okreĘlone upodobania telewi-
istotne w róŻnicowaniu tego typu zachował
.
zyjne.
Do czynników tych zaliczono:
Okaza"o si�, Że najwi�kszą popularnoĘcią
" cz�stotliwoĘ� oglądania telewizji przez
wĘród nich cieszy si� kana" Cartoon Network
dzieci;
z telewizji kablowej  preferuje go 37,5% bada-
" stosunek emocjonalny dziecka do ogląda-
nych. Poza tym lubią ogląda� audycje w telewi-
nych przez niego programów;
zji publicznej (g"ównie Dobranocki w pierw-
" sposób, w jaki dziecko ogląda telewizj�;
szym programie TVP  ok. 25% badanych),
" rodzaj oglądanych przez dziecko progra-
a takŻe stacj� Polsat. DuŻa cz�Ę� badanych
mów telewizyjnych, a zw"aszcza ich treĘ�.
W badaniach bra"o udzia" 120 dzieci pi�-
1)
cio-, szeĘcioletnich z kilku przedszkoli miesz- Badania przeprowadzone by"y w latach 1998-
czących si� na jednym z duŻych osiedli Kato- 2001 i do tamtej rzeczywistoĘci odnoszą si� przedsta-
wiane w artykule dane.
wic. Obszar badał
zaw�Żono do Ęrodowiska
2)
Por. M. Sitarczyk, Telewizyjny styl Życia w opinii
wielkomiejskiego, a w"aĘciwie do spo"ecznoĘci
dzieci i rodziców,  Wychowanie w Przedszkolu 1998,
osiedlowej z kilku podstawowych przyczyn: po
pierwsze  specyficzna jest sama sytuacja wy- nr 8, s. 579 587.
265
5/2003 WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU
Zagadnienia ogólne
Z
a
g
a
d
n
i
e
n
i
a
o
g
ó
l
n
e
wskazuje równieŻ na kana" Fox Kids z telewizji
Do ulubionych bajek wskazywanych przez
kablowej, który w przedziale czasowym dost�p- badane dzieci, zaliczy� naleŻy równieŻ takie,
nym dla dzieci emituje przede wszystkim kre- które pokazują przemoc i róŻnego rodzaju
skówki.
agresj�. Z prowadzonych badał
wynika, Że
WĘród oglądanych przez dziecko progra- w tego typu bajkach przemoc bardzo cz�sto go-
mów telewizyjnych najwi�kszą popularnoĘcią
Ęci na ekranach (Ęrednio co dwie minuty). Du-
cieszą si� bajki (tak twierdzi ponad 40% bada- Żo scen przemocy zawierają nawet niewinne
nych dzieci). A wi�c programy, które (przynaj- z pozoru kreskówki Walta Disneya, w których
mniej z nazwy) kierowane są do dziecka.
skutki agresji są dla ofiary przejĘciowe, a jako
Oprócz bajek dzieci bardzo lubią ogląda� re- negatywne nast�pstwo dla agresora bardzo
klamy (ok. 25% badanych), teleturnieje i róŻ- cz�sto wyst�puje zorganizowany lub przypad-
nego rodzaju filmy (równieŻ dla doros"ych),
kowy odwet. Te dwie cechy powodują, Że oma-
w tym seriale.
wiane filmy dobrze pe"nią funkcj� rozrywkową,
Z badał
wynika wi�c, Że wĘród ofert pro- a wadliwie  wychowawczą. Ma"y telewidz,
gramowych proponowanych przez telewizj�
oglądając takie kreskówki, widzi na ekranie ty-
najbardziej atrakcyjne dla m"odego widza są
le przemocy, Że w efekcie przyzwyczaja si� do
filmy animowane. Stanowią one dla niego waŻ- myĘli, Że jest ona bardzo powszechna takŻe
ne, a niekiedy wr�cz jedyne ęród"o rozrywki
wĘród ludzi w Ęwiecie rzeczywistym. Do bajek
i silnych przeŻy�. Ten rodzaj treĘci telewizyj- nasyconych przemocą i agresją, a najcz�Ęciej
nych w najwi�kszym stopniu dociera do m"o- wskazywanych przez badane dzieci, naleŻą: Po-
dych odbiorców i, jak si� okazuje, ma na nich
wer Rangers, Johnny Bravo, Atomówki, Gwiezd-
najsilniejszy wp"yw zarówno w zakresie zacho- ne wojny. Oglądanie ich preferuje 20 spoĘród
wał
werbalnych, jak i pozawerbalnych.
badanych dzieci.
NaleŻy w tym miejscu podkreĘli�, Że dziec-
Najcz�Ęciej oglądane bajki
ko, oglądając powyŻsze lub podobne kresków-
ki telewizyjne, styka si� zarówno z agresją fi-
Dzieci w wieku przedszkolnym oglądają
zyczną w postaci uŻywania broni (najcz�Ęciej
róŻne bajki, a ich upodobania w tym zakresie są
broni palnej) oraz walki wr�cz, jak równieŻ
bardzo róŻnorodne. Najbardziej popularne
z agresją werbalną, przy czym badania wskazu-
jednak są wĘród nich: Scooby-Doo  bajka emi- ją na czterokrotnie rzadszą obecnoĘ� agresji
towana w telewizji kablowej na kanale Cartoon
s"ownej w porównaniu z agresją fizyczną. Wy-
Network i dobranocka pt. Gumisie (emitowana
niki badał
prowadzonych przez autork� Ęwiad-
w telewizji publicznej w TVP1).
czą równieŻ o tym, Że produkcje nieamerykał
-
NaleŻy jednak zaznaczy�, Że typowania
skie bajek odznaczają si� znacznie niŻszym "a-
dzieci w tym zakresie dotyczą zarówno bajek
dunkiem przemocy w porównaniu z kresków-
tzw.  "agodnych o ciep"ym, pogodnym na- kami amerykał
skimi.
stroju, jak i bardziej dynamicznych, z elemen-
tami walki, a nawet agresji. Do tych pierw- Sposób oglądania bajek przez dzieci
szych naleŻą: Mapeciątka, KubuĘ Puchatek,
Kot Filemon i Muminki. Bajki tego typu prefe- Badania ujawni"y smutny fakt, Że przed-
ruje 24 spoĘród badanych dzieci, w tym wi�k- szkolaki przyglądają si� wydarzeniom na ekra-
szoĘ� szeĘciolatków. Bajki naleŻące do drugiej
nie g"ównie w samotnoĘci. Prawie po"owa ba-
grupy to przede wszystkim Gumisie, Tom i Jer- danych dzieci donosi, Że telewizj� ogląda sama,
ry, Laboratorium Dextera, Spiderman, Królik
bez obecnoĘci kogokolwiek w pobliŻu. Ewentu-
Buggs i Flinstonowie. Tego rodzaju kreskówki
alne towarzystwo stanowi rodzeł
stwo (18,3%
ogląda aŻ 39 dzieci biorących udzia" w bada- badanych) albo koleŻanki i koledzy (8,3%).
niu. PodkreĘlając ich walory, m"odzi rozmów- Bardzo rzadko dzieci oglądają telewizj� wspól-
cy zwracają uwag� g"ównie na dynamiczną ak- nie z rodzicami, a jeŻeli juŻ ma to miejsce, to
cj�, humor i oryginalnoĘ� pomys"ów ich boha- zdecydowanie cz�Ęciej towarzyszy im ojciec.
terów.
Matka natomiast jest osobą, z którą dziecko
266
5/2003
WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU
Zagadnienia ogólne
Z
a
g
a
d
n
i
e
n
i
a
o
g
ó
l
n
e
zasiada przed telewizorem najrzadziej. Tym- staci naĘladowania róŻnych przejawów walki
czasem to z nią utoŻsamia si� ono najbardziej i agresji skierowanej na cz"onków rodziny.
i to g"ównie matka powinna uczestniczy� Najcz�Ęciej przeciwnikiem w tego typu walce,
w przyswajaniu przez dziecko treĘci p"ynących zainicjowanej przez bohatera telewizyjnego,
z ekranu, wczeĘniej oczywiĘcie przeprowadziw- staje si� rodzeł
stwo albo rówieĘnicy w przed-
szy selekcj� programów. szkolu. Z badał
wynika, Że tego typu zachowa-
nia przejawiają g"ównie ch"opcy, wida� teŻ du-
Sytuacje naĘladownictwa treĘci bajek
Że róŻnice w ich nasileniu, zaleŻne od wieku
badanych. Dzieci starsze nie reagują tak spon-
O tym, Że jedne zachowania są naĘladowa- tanicznie i Żywio"owo na prezentowane w tele-
ne, a inne nie, decyduje mechanizm modelowa- wizji wydarzenia jak pi�ciolatki, które wykazu-
nia. Modelowanie związane jest z istnieniem ją duŻą kumulacj� tego typu zachował
. Wyni-
modela (np. bohatera bajki telewizyjnej) i ob- ka to równieŻ z przebiegu rozwoju psychomo-
serwatora (moŻe nim by� np. dziecko). Zjawi- torycznego i poszczególnych jego faz w Życiu
sko, o którym mowa, zachodzi wówczas, gdy ob- dziecka. 60% dzieci pi�cioletnich przyznaje si�
serwator zachowuje si� w sposób, jaki wczeĘniej do tego, Że  walczy z otoczeniem na wzór bo-
widzia" u modela3). Aby jednak dany bohater te- haterów telewizyjnych, są to prawie wszyscy
lewizyjny bądę jego zachowanie sta"o si� dla pi�cioletni ch"opcy i ok. 20% pi�cioletnich
dziecka modelem, muszą zosta� spe"nione na- dziewczynek.
st�pujące warunki: najpierw dziecko powinno
zwróci� na niego uwag�, zapami�ta� go, a na- Przedmiot naĘladownictwa
st�pnie dokona� zamiany reprezentacji symbo- treĘci bajek telewizyjnych
licznych na odpowiednie dzia"anie, które z kolei
wymaga zaistnienia pewnego pobudzenia moty- Na przedmiot naĘladownictwa dzieci z re-
wacyjnego. Nie moŻna równieŻ zapomnie� gu"y wybierają bohatera oglądanej przez siebie
o tym, Że duŻe znaczenie mają indywidualne bajki. Najcz�Ęciej są to roboty, potwory lub in-
w"aĘciwoĘci dziecka w zakresie jego podatnoĘci ne postacie napawające grozą. NaleŻy jednak
na modelowanie. zaznaczy�, Że dzieci ch�tnie równieŻ oglądają
Badania prowadzone przez autork� wska- bajki z udzia"em tego typu bohaterów, którzy
zują na to, Że dzieci ch�tnie naĘladują bohate- wywo"ują u nich najsilniejsze przeŻycia emocjo-
rów bajek telewizyjnych zarówno w ich dzia"a- nalne.
niu, jak i wypowiadaniu si�. Ponad 70% biorą- Obserwowa� moŻna róŻnego rodzaju do-
cych udzia" w badaniach przyznaje, Że bardzo Ęwiadczenia prowadzone przez dzieci pod
lubi identyfikowa� si� ze swoimi ulubionymi bo- wp"ywem zaobserwowanych wczeĘniej wyda-
haterami bajek, przy czym cz�Ęciej czynią to rzeł
na ekranie. Jest to wi�c wszelkiego rodza-
dzieci m"odsze. Wkraczając w Ęwiat zmys"owej
fantazji i wyobraęni, dzieci pozbawione samo-
3)
Mechanizm modelowania próbują wyjaĘnia�
kontroli nieĘwiadomie naĘladują bohaterów te-
koncepcje behawiorystyczne, mówiące o duŻym zna-
lewizyjnych, utoŻsamiają si� z nimi i uŻywają
czeniu oddzia"ywania Ęrodowiska na kszta"towanie
stosowanych przez nich okreĘleł
. Jest to natu-
si� zachowania cz"owieka, przy czym behawioryĘci
ralne zachowanie kaŻdego dziecka, które w ten
uwaŻają, Że do powstania naĘladownictwa konieczne
sposób, przez naĘladownictwo, uczy si� zacho-
jest, aby zachowania naĘladowcze zosta"y wzmocnio-
wał
spo"ecznych w doros"ym Życiu.
ne. Inną koncepcją wyjaĘniającą mechanizm modelo-
Zdecydowana wi�kszo� dzieci najch�tniej
wania jest teoria poznania spo"ecznego (uczenia ob-
naĘladuje bohaterów bajek tuŻ po zakoł
czeniu
serwacyjnego), "ącząca behawioryzm z psychologią
ich emisji. Dzieci  udają swoich ulubieł
ców
poznawczą. Wg niej dzieci uczą si� zachował
spo-
podczas samodzielnych zabaw w swoim pokoju
"ecznych g"ównie przez obserwowanie innych osób.
lub teŻ podczas pobytu w przedszkolu. Objawia
Szerzej: M. H. Dembo, Stosowana psychologia wy-
si� to bardzo róŻnie, najbardziej widoczne są
chowawcza, Warszawa 1997, WSiP.
zachowania behawioralne wyraŻające si� w po-
267
5/2003 WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU
Zagadnienia ogólne
Z
a
g
a
d
n
i
e
n
i
a
o
g
ó
l
n
e
ju dzia"alnoĘ� plastyczno-konstrukcyjna, mają-
Wnioski
ca na celu wyraŻenie przeŻy� i wiedzy o Ęwiecie
zaczerpni�tej z telewizji, a wyraŻającej si�
Uogólniając powyŻsze wyniki badał
moŻna
w postaci próby naĘladowania (powtórzenia)
powiedzie�, Że fakt, iŻ dziecko ogląda telewizj�
obejrzanego dzia"ania. WyraŻenie róŻnymi
w ciągu jednego tylko dnia Ęrednio przez trzy
Ęrodkami ekspresji nastroju i ukazanie wcze-
godziny, a wi�kszo� jego ulubionych progra-
Ęniej obejrzanych scen wymaga równieŻ wypo-
mów to bajki, nie pozostaje bez znaczenia dla
wiadania si� na temat projektowanych i wyko-
jego rozwoju psychofizycznego, a nawet dla sa-
nywanych prac. Dzieci podczas swoich zabaw
mego procesu wychowania.
opartych na tematyce bajek telewizyjnych po-
Nast�pstwem d"ugiego i cz�stego oglądania
trafią wskaza� róŻne rodzaje zjawisk, które
bajek telewizyjnych jest bowiem wyst�powanie
mia"y miejsce jedynie w tle g"ównego wątku
u dziecka charakterystycznych zachował
beha-
akcji. Potrafią dostrzec zachodzące mi�dzy ni-
wioralnych. W grupie badanych cz�sto ujawnia-
mi związki przyczynowe (wskazują tutaj m.in.
"y si� one w postaci nadmiernego pobudzenia
na zabawy z wodą, zabawy z wiatrem, zjawiska
psychoruchowego (przeraęliwych krzyków,
akustyczne, Ęwietlne, elektryczne i elektro-
ogólnego szaleł
stwa i agresji kierowanej na in-
niczne). Tego rodzaju dzia"alno� preferuje 15
ne dzieci lub osoby doros"e z najbliŻszego oto-
spoĘród badanych dzieci i wskazuje ją jako
czenia; wypowiedzi i wzorce werbalne natomiast
przedmiot swego naĘladowania treĘci bajek
nierzadko brzmia"y tak, jakby by"y nagrane).
telewizyjnych.
Nie moŻna oczywiĘcie mówi� jedynie
Innym przyk"adem są zachowania prezen-
o wp"ywie niekorzystnym bajek telewizyjnych na
tujące magiczne, nadprzyrodzone zdolnoĘci,
m"odego odbiorc�. Są równieŻ ewidentne wp"y-
którymi nasycony jest nierealny Ęwiat bajek.
wy pozytywne w tym zakresie (jak chociaŻby
Przemawiają one do wyobraęni dziecka, wy-
w sferze kszta"towania kompetencji j�zykowych
wo"ują zaciekawienie Ęwiatem i pobudzają za-
 g"ównie w zakresie systemu leksykalnego  jest
razem do myĘlenia. Bardziej podekscytowane
to jednak materia" na odr�bny artyku").
tymi zjawiskami są oczywiĘcie dzieci m"odsze.
O charakterze zachowania dziecka decyduje
U szeĘciolatków natomiast poszerza si� znacz-
np. treĘ� oglądanej przez niego bajki. NaleŻy
nie krąg zainteresował
poznawczych, wzrasta
ciągle przypomina� rodzicom i opiekunom o ko-
ch�� obserwacji otoczenia w realnym Życiu
niecznoĘci sprawowania kontroli nad doborem
i zdobywanie wiedzy o nim. Dlatego teŻ dzieci
odpowiednich treĘci programowych dla dzieci,
szeĘcioletnie identyfikując si� z bohaterami
wzorowania si� na modelach prezentujących za-
bajek (55% dzieci szeĘcioletnich) i naĘladując
chowania spo"ecznie akceptowane. Z drugiej
ich fikcyjne przygody z ekranu, przenoszą je
strony jednak naleŻy Żąda� od nadawców telewi-
do Ęwiata rzeczywistego (oczywiĘcie nie za-
zyjnych, aby w wi�kszym stopniu uwzgl�dniali
wsze zdając sobie z tego spraw�).
n
funkcje wychowawcze tego medium.
WĘród magicznych czynnoĘci, które dzieci
ch�tnie naĘladują, znajdują si� takie ich ro-
dr IWONA SAMBORSKA  adiunkt w
dzaje, jak: czarowanie, latanie, a takŻe zmiana
Katedrze Pedagogiki i Psychologii
kszta"tu i wyglądu w"asnego cia"a. Godny uwa-
na Wydziale Humanistyczno-Spo-
gi jest równieŻ fakt, Że dzieci bardzo lubią na-
"ecznym Akademii Techniczno-Hu-
Ęladowa� bohaterów bajek telewizyjnych (tak
manistycznej w Bielsku-Bia"ej, logo-
twierdzi prawie 85% badanych). Oznacza to,
peda w Miejskim Przedszkolu nr 57
Że stosunek emocjonalny dziecka do tego typu
w Katowicach
czynnoĘci przedstawia si� bardzo pozytywnie.
268
WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU