Praca internat przy szkole specjalmej.
Internat dla dzieci upośledzonych umysłowo jest integralną częścią szkoły,
stanowiąc jej ogniwo organizacyjne. Stwarza korzystne możliwości realizacji
długotrwałego, intencjonalnego, zorganizowanego i świadomego procesu
wychowania i opieki specjalnej.
Oddziaływanie internatu uwzględnia także elementy procesu samokształcenia i
samowychowania.
Rodzaje internatów
1. Internat samodzielny.
Jest placówką wyizolowaną w środowisku. Skupia się na samodzielnej
organizacji działalności opiekuńczej i wychowawczo-rewalidacyjnej wewnątrz
placówki, zgodnie z kryteriami doboru wychowawców, celami pracy
rewalidacyjnej i specyfiką funkcjonowania w środowisku lokalnym. Internat
taki współpracuje z rodziną wychowanka i ze szkołą do której uczeń uczęszcza.
2. Internat przy szkole.
Jest placówką współdziałającą w zakresie opieki i wychowania rewalidacyjnego
dzieci, objętych opieką ciągłą. Działalność internatu w znacznym stopniu
podporządkowana jest pracy szkoły, wytycznym i regulaminom szkolnym.
Szkoła i internat tworzą wspólny organ w strukturze procesu kształcenia
wychowanków.
3. Internat w specjalnym ośrodku szkolno-wychowawczym.
Jest częścią składową placówki i bezpośrednio podlega władzom ośrodka.
Działalność internatu wynika z ogólnego planu pracy opiekuńczo-
wychowawczo-rewalidacyjnego, przyjętego w ośrodku.
Rola internatu polega na:
1. Usprawnianiu, korygowaniu i kompensowaniu zaburzonych funkcji
psychofizycznych wychowanków.
2. Szeroko rozumianej adaptacji społecznej wychowanków.
3. Rozpoznawaniu potrzeb rozwojowych wychowanków.
4. Rozpoznawaniu i diagnozowaniu rodzajów i głębokości zaburzeń
rozwojowych dzieci i młodzieży.
5. Przygotowaniu wychowanków do aktywnego udziału w codziennym
życiu grupy, do podejmowania działań na rzecz środowiska i przyszłej
pracy zawodowej.
6. Przysposobienie wychowanków do racjonalnego spędzania wolnego
czasu, wzbogacania organizacji działalności pozalekcyjnej.
Pamiętać również należy, że:
- opiekuńcza działalność internatu zapewnia wychowankom
odpowiednie warunki psychospołeczne, bytowe, środowiskowe,
często lepsze niż w domu rodzinnym,
- działalność opiekuńcza zyskuje walory wychowawcze, ponieważ
zapewnia zaspokajanie potrzeb biologicznych, higienicznych,
medycznych, co jest warunkiem skuteczności wychowania i
rewalidacji,
- działalność wychowawcza rozwija indywidualne- zdolności,
zainteresowania, wykształcenie systemu wartości i norm społeczno-
moralnych,
- działalność wychowawcza jest integralną częścią pracy
rewalidacyjnej internatu i szkoły- rozładowuje emocje, ogranicza
zachowania niepożądane w procesie uczenia się, wzbudza zaufanie
do wychowawcy, zapewnia poczucie bezpieczeństwa, kompensuje
braki rozwojowe,
- internat ściśle współdziała ze środowiskiem lokalnym- zaspokaja
potrzeby kulturalne, bierze udział w uroczystościach i imprezach.
Rola internatu jest znacząca, ponieważ zapewnia on podopiecznym stałą,
specjalną pomoc zmniejszając społeczne nierówności rozwojowe, koryguje
niedociągnięcia powstające w innych ogniwach systemu oświaty i wychowania.
"Przez opiekę nad dziećmi i młodzieżą rozumieć będziemy nie tylko
dostarczania im niezbędnych środków do zaspokajania materialnych potrzeb
(okresowo lub stale), lecz branie odpowiedzialności za losy korzystającego z
opieki, a więc za wspomaganie i pielęgnowanie jego rozwoju, zapobieganie
degeneracji społecznej, za warunki rozwoju psychofizycznego i kształtowanie
twórczej osobowości podopiecznego"- J. Wołczyk w J. Wołczyk,
R. Wroczyński (red.): Pedagogika i potrzeby społeczne, PWN, Warszawa 1974.
Tak rozumiana opieka to troska o zapewnienie warunków wszechstronnego
rozwoju i brak zagrożeń dla funkcjonowania wychowanków. Opieka wiąże się z
innymi rodzajami działalności: wychowaniem, medycyną, higieną, profilaktyką,
organizacją życia społecznego.
"Wychowanie jest sprawą całego życia (...), wiąże się ze wszystkimi czynnikami
stawania się osobowości ludzkiej (...), polega na pielęgnowaniu rozwoju, na
uczeniu sztuki odszukiwaniu i wyboru wartości istniejących oraz czynienia z
nich narzędzi własnego trudu, na wzbogacaniu wiedzy, na wyrabianiu
sprawności w kierowaniu sobą i wykonywania pracy. Jest ono skuteczne, gdy
(...) dopomaga w rozwiązywaniu zadań, które stawia życie (...), wprowadza w
sprawy społeczne". - H. Radlińska: Pedagogika społeczna, Ossolineum,
Wrocław 1961.
Forma wychowania to "taki sposób organizacji wzajemnych związków
wychowawcy z wychowankiem, w wyniku którego powstają sytuacje
wychowawcze na bazie określonego rodzaju działalności wychowanka" - H.
Muszyński: Podstawy wychowania społeczno-moralnego, PZWS, Warszawa
1967. Długotrwały, systematyczny i zaplanowany związek wychowawcy z
wychowankiem wywiera istotny wpływ na jego osobowość, pozostawia w niej
trwałe ślady. Wychowanie w internacie musi więc być procesem zamierzonym,
celowym i względnie systematycznym, realizowanym w tworzonych, celowych
sytuacjach.
"Pojęcie rewalidacji mieści w sobie pojęcie dążenia do przywrócenia zdrowia-
osobnikom pozbawionym go w jednym lub wielu zakresach (...) Celem
wychowania specjalnego jest przywrócenie im zdrowia w dostępnych dla nich
zakresach, a w innych znalezienie środków kompensacji". - M. Grzegorzewska:
Pedagogika specjalna. Skrypt wykładów, PIPS, Warszawa 1964.
Oddziaływanie rewalidacyjne organizowane jest w 3 aspektach:
- fizycznym,
- psychicznym,
- społecznym.
Organizacja pracy wychowawczej w internacie. Model pracy z
wychowankami.
Składniki organizacji pracy internatu:
1. Cele, zadania, wzorce, programy, treści, podstawowe normy i wymagania
określające proces opiekuńczy i wychowawczo-rewalidacyjny od strony
normatywnej.
2. System społeczny w środowisku lokalnym i wewnątrzinternackim- układ
ról i stosunków społecznych, pozycji w grupach. Warunki materialne i
organizacyjne grup wychowawczych, całej placówki i placówek
współdziałających z internatem.
3. Osobowość i działalność podmiotów wychowawczych- wychowanków,
nauczycieli, terapeutów, instruktorów, rodziców (przygotowanie
zawodowe, style kierowania wychowawczego).
4. Struktura i charakter personalnych stosunków wychowawczych-
partnerstwo, autokratyzm, elementy demokratyczne.
5. System metod, form i sposobów oddziaływania wychowawczo-
rewalidacyjnego w grupie, w placówce, poza placówką.
6. Osobowość wychowanków, ich potrzeby, zainteresowania, uzdolnienia,
stopień upośledzenia umysłowego, postawy, rodzaje i przyczyny
trudności w uczeniu się, poziom adaptacji do środowiska grupy.
7. Indywidualne zróżnicowanie wychowanków- wady rozwojowe,
funkcjonowanie systemu percepcyjno-motorycznego, pamięć,
koncentracja uwagi, procesy nerwowe, temperament, dojrzałość
społeczna, wady narządów wewnętrznych, itp.
8. Specyfika procesu wychowawczo-rewalidacyjnego- aktywizacja,
profilaktyka, kompensacja, korekta, terapia, działalność kreatywna.
9. Efekty procesu opiekuńczego i wychowawczo-rewalidacyjnego- zmiany
w zachowaniu się, postępy w samoobsłudze, nawyki i umiejętności,
poziom aktywności w grupie i poza nią, deklaracje słowne, stosunek do
obowiązków, zadań.
Organizacja pracy wychowawczej w internacie powinna zmierzać do:
- Wypracowania właściwych celów wychowania i zadań służących ich
realizacji oraz ich zatwierdzenia przez RP. Umieszczenie celów w
planach pracy i ich realizacja w grupach i innych funkcjonujących a
placówce zespołach.
- Całościowego oddziaływania internatu- aktywność wszystkich grup
pracowników placówki.
- Wypracowania właściwej struktury internatu- grupy, zespoły uczniowskie
stałe lub okazjonalne.
- Wypracowanie właściwej atmosfery życia i działalności w internacie.
- Wypracowanie systemu norm, obyczajów, zachowań oczekiwanych
społecznie.
- Wykształcenie poczucia wspólnoty internackiej.
Cele wychowania rewalidacyjnego w internacie
1. Kształtowanie postaw i przekonań wychowanków- dostarczanie
odpowiednich wzorów do naśladowania, wykorzystanie kar i nagród w
kierowaniu tymi procesami, kształtowanie dyspozycji osobowościowych i
postaw:
- zaangażowania- stosunek do otoczenia i do samego siebie, wypełnianie
obowiązków,
- gospodarność- poszanowanie mienia, dbałość o sprzęt, ubranie, przybory
szkolne,
- użyteczność wykonywanych zadań- dla innych osób i dla siebie samego,
- odpowiedzialność- ponoszenie konsekwencji własnych czynów,
- samodzielność- kierowanie własnym postępowaniem,
- dyscyplina- podporządkowanie się normom społecznym jako wynik
uspołecznienie, a nie strachu przed karą (o ile jest to możliwe).
2. Rozwój umysłowy i fizyczny.
- dbałość o zdrowie i higienę, w tym higienę psychiczną,
- rozwijanie procesów psychofizycznych,
- przygotowanie do życia społecznego i kulturalnego w integracji ze
środowiskiem,
- rozwijanie potrzeb i aspiracji wychowanków,
- zapewnienie specjalistycznej pomocy,
- korygowanie nieprawidłowości rozwojowych zakłócających uczenie się,
- diagnozowanie przyczyn i specyfiki zaburzeń rozwojowych,
- kompensowanie zaburzeń psychofizycznych,
- usprawnianie niezaburzonych funkcji psychofizycznych (jeśli takie są),
- likwidowanie, ograniczanie zachowań depresyjnych wynikających z
oderwania dziecka od rodziny,
- terapia pedagogiczna, logopedyczna, przez pracę itd.
3. Rozwój kultury osobistej- potrzeby i zainteresowania kulturalne, nawyki i
umiejętności praktyczne, samoobsługa.
4. Stymulowanie adaptacyjne.
- inicjowanie działań społecznych wychowanków i kierowanie nimi,
- uczenie nawiązywania kontaktów społecznych,
- przygotowania do pracy zawodowej.
Zadania internatu w dziedzinie opieki i wychowania rewalidacyjnego
1. Zapewnienie bezpieczeństwa osobistego, ochrony zdrowia psychicznego i
fizycznego wychowanków.
2. Tworzenie warunków do wszechstronnego rozwoju psychofizycznego i
społecznego- rozładowywanie napięć emocjonalnych, nagradzanie i
karanie, racjonalne kierowanie wysiłkiem i odpoczynkiem, nawiązywanie
więzi społecznych, ograniczanie stereotypii itd.
3. Zapewnienie warunków biopsychicznych i materialnych- odpoczynek,
higiena osobista, przestrzeń, pokarm, ruch, stała temperatura ciała,
czystość pomieszczeń, ochrona przed hałasem, kontakt z przyrodą,
kontakt z innymi ludz
mi, przynależność, uwaga, umiejętności,
sprawności.
4. Zapewnienie właściwej organizacji nauki własnej i zdobycia zawodu.
5. Tworzenie warunków do rozwoju zainteresowań, wiązania wiedzy
nabytej w szkole z działaniem internatu (i odwrotnie), korzystanie z dóbr
kultury, aktywność twórcza (plastyczna, sportowa, techniczna),
kształtowanie motywacji do działań.
6. Wdrażanie do życia społecznego- współdziałanie, postawy społeczne,
koleżeństwo, normy, kryteria postępowania przyjęte w grupie.
7. Podnoszenie poczucia własnej wartości, poziomu samooceny- nie ma
dzieci biernych, każdy za coś odpowiada.
8. Działalność kompensacyjna i korekcyjna.
9. Prawidłowa organizacja zajęć- w grupie, poza grupą, obrzędy, tradycje,
odrabianie zadań domowych, zajęcia główne, gimnastyka poranna, itd.
10. Zachęcanie do działalności kulturalnej i właściwego gospodarowania
czasem wolnym.
11. Wspomaganie i organizowanie wszelkiej aktywności twórczej
wychowanków.
12. Kształtowanie pozytywnego stosunku do szkoły, nauki, zdobywania
wiedzy, zawodu.
13. Włączanie rodziców do działalności wychowawczo-rewalidacyjnej.
14. Współpraca z urzędami państwowymi, organizacjami społecznymi,
policją, sądem.
Zasady pracy opiekuńczej i rewalidacyjno-wychowawczej
1. Akceptacji i życzliwości w stosunku do wychowanka.
2. Indywidualizacja w postępowaniu wychowawczym i rewalidacyjnym.
3. Motywowanie wychowanka do działania.
4. Dostosowanie zadań do jego potrzeb, zainteresowań, możliwości
psychofizycznych.
5. Wszechstronna aktywizacja wychowanka.
6. Zasada atrakcyjności życia w grupie.
7. Kształtowanie pozytywnych stosunków koleżeńskich w grupie.
8. Stopniowanie trudności zadań.
9. Zasada wzmocnień pozytywnych.
10. Zasada higieny i bezpieczeństwa osobistego wychowanka.
11. Zasada współpracy z rodziną wychowanka.
Elementy składowe modelu internatu
1. Kierownictwo.
2. Rada pedagogiczna- opiniowanie projektu planu pracy opiekuńczej i
wychowawczo-rewalidacyjnej internatu i grup, systematyczne
dokonywanie analiz funkcjonowania oddziaływań rewalidacyjnych,
dydaktycznych, wychowawczych, doskonalenie systemu
wychowawczego, organizowanie procesu samokształcenia..
3. Grupy wychowawcze.
4. Świetlice przy grupach wychowawczych.
5. Koła zainteresowań.
6. Psychoterapia indywidualna- modyfikowanie i korekta osobowości
wychowanków oraz zaburzeń emocjonalnych za pomocą środków
pedagogicznych, prowadzona systematycznie i w odpowiedniej
atmosferze.
7. Zespoły korekcyjno-wyrównawcze.
8. Zorganizowany czas wolny.
9. Zespoły dyżurnych.
10. Organizacje społeczne.
11. Służba medyczna i administracyjna.
Organizacja grupy wychowawczej
1. Od 12 do 16 wychowanków upośledzonych w stopniu lekkim.
2. Od 6 do 10 wychowanków głębiej upośledzonych umysłowo.
3. Wiek i poziom rozwoju intelektualnego kryteriami doboru wychowanków
do grupy wychowawczej.
4. Utworzenie podgrup realizujących zadania.
5. Koordynowanie zadań zespołów formalnych i nieformalnych.
6. Elastyczność w doborze wychowanków do grupy.
7. Ustalenie wspólnych zadań dla grupy i placówki.
8. Monitorowanie układu stosunków między wychowankami.
9. Określenie wspólnych zainteresowań i norm współdziałania (co wolno,
czego nie wolno + nagrody i sankcje).
10. Ustalenie terminów wspólnie obchodzonych obrzędów, imienin, urodzin.
Rozkład zajęć
Rozkład zajęć powinien:
- być dostosowany do możliwości psychofizycznych wychowanków,
- wyczerpywać założenia opiekuńcze i wychowawczo-rewalidacyjne,
- zachowywać proporcje między zajęciami wymagającymi wysiłku i
odpoczynkiem,
- uwzględniać odpowiednią ilość czasu na zajęcia korekcyjno-
wyrównawcze, rehabilitacyjne i inne specjalistyczne,
- uwzględniać czas na indywidualne zajęcia, zgodne z ich
zainteresowaniami oraz według uznania poszczególnych wychowanków,
- uwzględnia możliwość powtarzalności wybranych czynności, zajęć,
- przewiduje odpowiednią liczbę zajęć na świeżym powietrzu,
- zakłada możliwość wprowadzania zmian,
- jest dostosowany do warunków lokalowych, materialnych,
- być inny dla dni powszednich, świątecznych, wolnych od nauki szkolnej.
Zasady współpracy internatu i szkoły
1. Partnerstwa.
2. Wielostronnego przepływu informacji.
3. Pozytywnej motywacji.
4. Jakości oddziaływań.
5. Koordynacji i odpowiedzialności za poziom poczynań wszystkich grup
pracowniczych.
6. Systematycznej współpracy.
7. Harmonizacji doboru czynności podejmowanych przez internat i szkołę.
Zakres zadań wychowawców i nauczycieli
1. Gromadzenie informacji o wychowankach.
2. Utrwalanie i pogłębianie wiedzy wychowanków.
3. Odrabianie prac domowych przez wychowanków.
4. Opracowanie zestawy gier i zabaw dydaktycznych.
5. Organizowanie działalności profilaktyczno-terapeutycznej.
6. Eliminowanie, ograniczanie trudności wychowawczych.
7. Przygotowanie do wyboru zawodu.
8. Podnoszenie ogólnego poziomu dojrzałości społecznej.
9. Doskonalenie warsztatu pedagogicznego.
Umiejętności interpersonalne potrzebne do gromadzenia informacji o
wychowankach (wg H. Rylke, G. Klimowicz: Szkoła dla ucznia. Jak uczyć
życia z ludz
mi, WSiP, Warszaw 1882)
- dostrzegania i rozpoznawania emocji,
- dostrzegania mocnych stron wychowanka,
- zachowania tolerancji wobec odmienności,
- spostrzegania sytuacji z punktu widzenia wychowanka,
- efektywnego komunikowania się,
- akceptowania wychowanka takim jakim on jest,
- rozwiązywania konfliktów,
- pomagania i efektywnej współpracy
Współpraca z rodzicami
Wypracowanie następujących form współdziałania ze środowiskiem rodzinnym:
- czynny udział rodziców w życiu grupy wychowawczej,
- udział rodziny w realizacji zadań opiekuńczych, wychowawczych,
rewalidacyjnych,
- współdziałanie w ramach spotkań indywidualnych i zbiorowych,
- dążenie do osobistych kontaktów z rodzicami- łagodzenie nieufności,
uprzedzeń, miły nastrój spotkania,
- koncentrowanie się na pozytywnych stronach dziecka, prezentowanie jego
prac, osiągnięć, treści edukacyjnych, ćwiczeń rewalidacyjnych,
elementów programu wychowawczego, metod realizacji,
- utrzymywanie stałej korespondencji z rodzicami,
- podnoszenie autorytetu rodziców w oczach dziecka,
- stwarzanie sytuacji, w których rodzice będą mogli docenić trud pracy
dziecka i wychowawców,
- umożliwienie rodzicom i dzieciom wspólnego wypoczynku, wyjazdu na
wycieczkę, zawody sportowe, obóz,
- nie ogranie kontaktów z rodzicami tylko w wyznaczonym czasie,
- koordynować wysiłki internatu, szkoły i innych placówek oświatowych w
ich oddziaływaniu na ucznia,
- organizować spotkania rodziców, umożliwiają im wymianę informacji,
wzajemne wsparcie.
Dobór treści opiekuńczych i wychowawczo-rewalidacyjnych
Uzależnienie doboru treści i kierunków działalności od:
- wpływu na szybkość i dynamikę rozwoju psychoruchowego jednostki
(dostęp do informacji, samokontrola, ocena własnych możliwości,
uaktywnienie działalności społecznej, umysłowej, motywowanie do
działań, kontrola emocji itd.),
- zwiększania szans realizacji celów wychowawczych, opiekuńczych,
rewalidacyjnych, np. zakładają zorganizowanie dodatkowych zajęć z
samoobsługi, higieny osobistej, obsługi komputera,
- możliwości podniesienia poziomu zintegrowania oddziaływań
opiekuńczo-wychowawczych i rewalidacyjnych- koordynacja działań.
Rodzaje sytuacji wychowawczych
- powstające w wyniku przekształcenia sytuacji naturalnie zdarzających się,
- specjalnie organizowane- udział w imprezach, zajęciach grupowych,
zespołach zadaniowych, samorządowych itp.,
- sytuacje samowychowawcze, np. podczas samodzielnego sprzątania
pomieszczeń, przestrzegania regulaminów, zwyczajów, zasad współżycia
koleżeńskiego itp.,
- wychowawczo-rewalidacyjne organizowane przez wychowawcę lub
specjalistę.
Wspomaganie rozwoju umysłowego i nauki szkolnej wychowanków
1. Nadanie priorytetowej rangi procesowi wspomagania rozwoju
umysłowego i nauki szkolnej wychowanków- uwzględnienie tego
zagadnienia w planach krótko i długookresowych, monitoring trudności
szkolnych, zaburzeń rozwojowych i postępów.
2. Wczesne rozpoznawanie trudności i niepowodzeń szkolnych- poznanie
poziomu umysłowego wychowanków, rodzajów i głębokości zaburzeń
rozwojowych i trudności szkolnych, wywiad katamnestyczny, analiza
cech charakteru, zainteresowań, wytworów własnych, testy.
3. Prawidłowe kierowanie wychowanków do zespołów korekcyjnych.
4. Włączanie wychowanków do życia kulturalno-oświatowego grupy-
gazetki, czytelnictwo, wystawy prac, kontakt z muzyką i plastyką,
dyskoteki, konkursy itp.
5. Systematyczne motywowanie wychowanków do pracy, nauki,
samokształcenia- pozytywny efekt końcowy wysiłku dziecka,
konsekwencja wymagań, życzliwa ocena wysiłków.
6. Rozwijanie i doskonalenie nawyków samodzielnej pracy umysłowej i
nauki własnej- automatyzacja pracy umysłowej i nauki własnej.
7. Wykorzystywanie terapeutycznych i korekcyjnych walorów zajęć w
grupie.
8. Doskonalenie metod pracy w zakresie wspomagania rozwoju i nauki
szkolnej, poszukiwanie nowych, własnych metod pracy.
9. Współpraca internatu z rodzicami- dodatkowe zajęcia usprawniające w
domy.
Wdrażanie do samodzielności i samorządności
1. Nauka samoobsługi i higieny osobistej.
2. Wdrażanie do prac gospodarczych, obsługi sprzętów i urządzeń.
3. Przygotowywanie do życia w rodzinie.
4. Rozwijanie umiejętności praktycznych, potrzebnych do zdobycia zawodu
i podjęcia samodzielnej pracy.
5. Nauczenie samodzielnego gospodarowania czasem wolnym.
6. Pomoc w wyborze zawodu.
7. Kształtowanie właściwego stosunku do pracy własnej, pracy innych ludzi
i poszanowania mienia szkolnego.
Literatura
1. Borzyszkowska H.: Czas wolny osób niepełnosprawnych jako specjalny
obszar procesu rehabilitacji i kształcenia specjalnego. W: Hulek A. (red.)
Edukacja osób niepełnosprawnych. UN-Oświata, Warszawa 1993.
2. Borzyszkowska H.: Oligofrenopedagogika. PWN, Warszawa 1985.
3. Brzeziński J.: Elementy metodologii badań psychologicznych. PWN,
Warszawa 1980.
4. Carr J.: Pomoc dziecku upośledzonemu. PZWL, Warszawa 1984.
5. Dąbrowski Z.: Teoretyczne podstawy opieki i wychowania opiekuńczego.
UMK, Toruń 1980.
6. Fulara Cz.: Współdziałanie szkół i internatu w SOSW w Nowym Sączu.
"Szkoła Specjalna" 1989, 1.
7. Hulek A. (red.): Pedagogika rewalidacyjna. PWN, Warszawa 1977.
8. Janowski A.: Poznawanie uczniów. WSiP, Warszawa 1991.
9. Kulpiński F.: Współpraca z rodzicami wychowanków. "Problemy
Opiekuńczo-Wychowawcze 1983, 2.
10. Malczewski Cz.: Uczestnictwo uczniów szkół specjalnych w zajęciach
pozalekcyjnych i pozaszkolnych. "Szkoła Specjalna" 1990, 2-3.
11. Ploch L.: Jak organizować czas wolny dzieci i młodzieży upośledzonych
umysłowo. WSiP, Warszawa 1992.
12. Ploch L.: Praca wychowawcza z dziećmi upośledzonymi umysłowo w
internacie. WSiP, Warszawa 1997.
13. Ploch L.: Zagadnienia organizacji zajęć świetlicowych w internacie dla
dzieci upośledzonych umysłowo. "Szkoła specjalna" 1993, 3.
14. Sękowska Z.: Wybrane zagadnienia z psychologii dziecka upośledzonego
umysłowo. UMCS, Lublin 1985.
Opracowanie: Józef Mróz