RZEWUSKI  LISTOPAD
LISTOPAD - STRESZCZENIE
TOM I
Przedmowa: mistrzynią życia jest przeszłość; każdy naród ma swoje własne przeznaczenie;
apeluje, by opisywać własną przeszłość, nie ulegać cudzoziemszczyznie.
I. WST
P:
Wojciech Strawiński  sługa i przyjaciel domu Radziwiłłów (siedziba: Nieśwież) zaleca się
do panny Rozalii z Massalskich, drogo go to kosztuje; śłub  2 synowie: Ludwik (starszy)
i Michał; żona zdradza Wojceicha z hrabią Mycielskim, rozwód; Rozalia otrzymuje prawa do
Ludwika, wyjeżdżają do Wielkiej Polski;
II. WYCHOWANIE STAROPOLSKIE
ojciec wychowuje Michasia surowo, w duchu sarmackim; jezuickie Collegium Nobilium
w Warszawie (tu.: bracia znowu razem); póz
niej Michaś w Nieświeżu się uczy
III. PALESTRA
MichaÅ› oddany do palestry (do znajomego regenta), na prawnika
IV. MICHAA
ZOSTAJE JURYST

Michał otrzymuje dworek Słonim, staje na  pierwszym szczeblu palestry słonimskiej ; jest
powszechnie szanowany, posiada spore zasoby wiedzy; ojciec dumny
V. WYCHOWANIE ZAGRANICZNE:
Ludwik: szkoła we Francji, zostaje kapitanem w pułku zagranicznym na żołdzie Francji,
ranny
w bitwie; lubiany na dworze wersalskim; prowadzi rozwiązłe życie; w Paryżu poznaje A.
Czartoryskiego i S. Poniatowskiego; wraca do Warszawy, zostaje dworzaninem
VI. ZAR
CZYNY:
Konfederacja radomska  Michał i jego ojciec oraz ich przyjaciel generał Kunicki walczyli,
teraz mieszkają razem (generał sprowadza swoją córkę Zosię z Wilna), Radziwiłł zmuszony
udać się na emigrację, wkrótce jednak wraca na Litwę; zaręczyny młodych (z postanowienia
ojców)
VII. ZJAZD PRZYJACIÓA
:
Dary od księcia Radziwiłła i brata Ludwika (starosty wieluńskiego) dla narzeczonych; Michał
zostaje wojskim  to dar od księcia
VIII. ŚMIERĆ SPRAWIEDLIWEGO:
umiera ojciec Michała i Ludwika; w testamencie wszystko przekazuje Michałowi (tylko
trochę finansowo dostaje się Ludwikowi), Michał wstawia się przed ojcem (kiedy jeszcze
żyje) za Ludwikiem (skutecznie), jednak ten zrzeka się na korzyść brata (nie potrzebuje
majÄ…tku)
IX. LIST STAROSTY WIELUC
SKIEGO DO KSI
CIA GENERAA
A ZIEM PODOLSKICH
Ludwik u brata z fascynacją obserwuje jego życie; w liście jest sceptyczny co do wartości
rozumowych; z podziwem pisze o Michale, nawet pewną zazdrością, ale też i przede
wszystkim
z miłością braterską;
X. LIST DRUGI ... (jak wyżej)
pisze o wypełnmianiu zobowiązań królewskich wśród dysydentów na Litwie; wysłany przez
króla do Nieświeża, by złożyć życzenia w imieniu króla dla obchodzącego imieniny księcia
Panie Kochanku
XI. DROGA DO NIEŚWIEŻA
kontrast w wizerunku braci (Sarmata  odmawia litanie w drodze, Francuzik  nuci arie
operowe); rozmowa  2 różne koncepcje (poznajemy ich tok myślenia); Ludwik nie chce
1
osiąść na wsi, chce dać Michałowi w dzierżawę swą część po ojcu i sam wrócić do
Warszawy; Michała to smuci
XII. ELEGANCJA DWÓCH ŚWIATÓW
zakwaterowanie; podkreślone różnice w ubiorze obu braci, Ludwik opowiada o Paryżu i
swoich wspomnieniach; gotowi, mogą jechać
XIII. IMIENINY
przyjęci serdecznie przez księcia; szczegółowy opis wnętrza (utrzymany w stylistyce
tradycyjnej, nie hołdujący aktualnej modzie); Ludwik poznaje narzeczoną brata  Zosię;
póz
niej zjada tylko trochę przy obiedzie (nienawykły do tego typu strawy), no i wypić też tyle
co Sarmaci nie może; siedzi jak na szpilkach
XIV. BAL  DOBRANA PARA:
goście w grupkach (niezbyt przychylni w rozmowach Ludwikowi); Ludwik i Zosia tańczą
menueta (ten, którym L. błyszczał na dworze francuskim);
XV. LIST STAROSTY WIELUC
SKIEGO DO HRABI MYCIELSKIEGO
pisze do swojego brata Bertranda (z drugiego małżeństwa matki); zazdrości mu pobytu w
Paryżu, podczas gdy sam błąka się po borach litewskich; pisze, że dwór królewski w Polsce
jest urządzony całkowicie na wzór francuski; charakteryzuje sytuację szlachty w Polsce
(godna pożałowania); jest zachwycony Zosią (zna doskonale francuski, ma ogładę, itd.) 
orzeka o niedopasowaniu przyszłego małżeństwa brata (żałuje Zosi, której przeznaczeniem
nie powinno być życie pozbawione namiętności u boku Sarmaty)
XVI. DOM MOŻNEGO SZLACHCICA:
Opis rezydencji generała Kucińskiego (Niewodów); mieszkańcy: panna łowczanka  cioteczna
siostra generała  zarządza domem; ojciec Kleofas  bernardyn, kapelan domowej kaplicy;
Jacek Buńczukiewicz  rządca, chrzestny syn generała (choć 60-letni), gospodarz
niedoskonały, ale generał jest z nim zżyty i przyzwyczaił się do niego; ksiądz Nowochacki 
pleban obrządku wschodniego; ksiądz Prosper Chlebowicz  częsty gość, krewny generała,
pyszny, próbuje uduchowić religijność generała, która jest tyleż żarliwa, co powierzchowna;
Generał jako superarbiter ma podzielić między braćmi majątek po zmarłym ojcu; przyjedzie
do niego Ludwik; przygotowania
XVII. SZERMY DUCHOWE:
Generał zapewnia ks. Chlebowicza, że już niedługo będzie miał godnego towarzysza do
rozmów, bo przyjeżdża czł. światowy  Ludwik; generał i ks. Kleofas podziwiają ks.
Chlebowicza; przybywa starosta wieluński do Niewodowa (oraz jego brat)
TOM II
I. PRZYBYCIE STAROSTY DO NIEWODOWA:
serdeczne przyjęcie braci Strawińskich; rozmowa: Ludwik planuje zostać zakonnikiem na
Malcie; starosta przedmiotem pochwał i nadziei; staroście podoba się prowincja, chociaż
obawia się, że ks. Prosper będzie go zanudzał
II. POBYT STAROSTY W NIEWODOWIE:
Starosta imponuje na polowaniu, zagaduje z Zosią po francusku, więc brat nie wie co się
święci; starosta zachwycony głosem Zosi podczas nabożeństwa postanawia dać jej kilka lekcji
śpiewu;
z Warszawy przychodzÄ… kolejne listy do Ludwika domagajÄ…ce siÄ™ jego powrotu (w tym list od
samego króla, grożący utratą łaski); pożegnanie; tymczasem kasztelanowa inflancka 
siostrzenica generala, światowa, ozdoba dworu jest w drodze do Niewodowa; starosta
uproszony przez wszystkich pozostaje dobę dłużej (na nieszczęście... jak się okaże)
III. POJEDYNEK:
Generał broni przywilejów szlachty, na wieść o możliwości dopuszczenia do sejmików
posłów nieszlacheckich krew go zalewa; przybywają: Jan Wazgird  brat cioteczny Zosi,
2
dworniak nieświeski, trefniś, wrogi cudzoziemszczyżnie (Albeńczyk, czyli stronnik
Radziwiłła) oraz pan Sztyrmer  chorąży generała. Wazgird do starosty: opuść Niew. i nie
zbliżaj się do Zosi przez 3 lata (rozeszła się już bowiem plotka); umawiają pojedynek (inni o
tym nie wiedzÄ…); pojedynek  starosta raniony
IV. WYZNANIE:
w domu generała nikt nie wie o pojedynku (starostę ktoś rzekomo postrzelił  oficjalna wersja
wydarzeń); Zosia poznaje prawdziwą wersję, Ludwik wyznaje jej miłość, ona też go kocha,
no ale razem być nie mogą; muszą się rozstać, itd.
V. PRZYBYCIE PANI KASZTELANOWEJ:
pani Wejherowa  siostrzenica generała, z dworu przybywa, trwa właśnie jej sprawa
rozwodowa; informuje starostę, że jego brat Bertrand Mycielski żeni się w Paryżu z Kreolką;
kasztelanowa przejmuje prowadzenie salonu, który umiejscawia w komnacie starosty;
dyskusja Kasztelanowej
z Wojskim (Michałem Strawińskim) na temat rozwodu (w czasach rządów St. Aug. jest coraz
więcej rozwodów, Michał ich nie uznaje).
VI. LIST KASZTELANOWEJ DO SZAMBELANA GINTOWTA:
jest to obecny kochanek kasztelanowej, za którego obiecuje wyjść; relacjonuje z Niewodowa
(Michał uznany za nudziarza), dostrzega miłość Ludwika i Zosi; pojawiają się uwagi na temat
ewentualnego zagrożenia porwania króla; zapowiada powrót swój i Ludwika do Warszawy
(jak dobrze pójdzie to
z piękną kobietą u boku, czyli Zosią).
VII. KONWALESCENCJA STAROSTY:
kasztelanowa zachęca Ludwika do zbliżenia się z Zosią; jej  wyswobodzenie jest jego
obowiązkiem; ten ma wyrzuty sumienia, Zosia też; pomysł kasztelanowej: ślub potajemny,
wyjazd do Warszawy, sam król poprze tę ideę; młodzi jednak są zdyscyplinowanie, wybierają
cierpienie, zamiast wspólnego szcześcia
VIII. URYWKI Z DZIENNIKA STAROSTY:
targają nim sprzeczne uczucia, czuje się  niewinnym zbrodniarzem ; król pisze do niego, że
lada chwila ma wojna domowa ma wybuchnąć, ale jego to wcale nie obchodzi; żałuje, że brat
wstawił się za nim u ojca, kiedy wymógł zmianę testamentu, w przeciwnym razie może by się
nie spotkali,
a Ludwik nie pokochałby Zosi.
IX. LIST SZAMBELANA GINTOWA DO KASZTELANOWEJ INFLANCKIEJ:
wyznania miłosne, tęskni, podobnie jak i król (nie może się obejść bez kasztelanowej i
starosty); król  intrygant i nałogowy kobieciarz; prosi, by wracała razem z Ludwikiem, bo
sytuacja jest napięta (zanosi się na wojnę domową), aby uważali na  hajdamaków
Radziwiłłowskich .
X. PRZEDWST
P DO KONFEDERACJI:
narada u księcia Radziwiłła; posłowie, którzy na sejmiku w Warszawie nie chcieli nadać praw
dysydentom zostali przez nich porwani i wywiezieni; sporządzony akt konfederacji; powołują
marszałka  starostę ziołowskiego  Michała Paca; Wazgird opowiada księciu o swoim
pojedynku z Ludwikiem (choć na początku nie chciał powiedzieć całej prawdy, książę ją
wymógł); Radziwiłł rozkazuje Wazgirdowi jechać do Niewodowa, porwać starostę
wieluńskiego i przy okazji kasztelanową  rózgami oćwiczyć (może król odda im za Ludwika
ich zakładników).
XI. OBJAWIENIE:
Wazgird i jego sługa Skołuba w drodze do Niewodowa; Skołuba radzi, żeby powiedzieć
w Niewodowie panu generałowi i Michałowi o miłości Ludwika i Zosi, chcą pozyskać
zauszników; spotykają po drodze w karczmie Michała: przekazują wieści o przygotowywanej
konfederacji (Radziwiłł na Ukrainie,  pod powagą turecką powstanie szykuje); przedstawia
3
Michałowi plan porwania jego brata, czyni go współuczestnikiem (Michał: konflikt
interesów: brat a ojczyzna); wtedy Wazgird wyjawia sekret swojego pojedynku z Ludwikiem,
opowiada, że ów kocha i już zbałamucił Zosię; proponuje więc wracać do Niewodowa, aby
się o tym przekonać.
XII. KATASTROFA:
przychodzi list do generała  dowiaduje się, że król kazał porwać biskupów, hetmana i posła
na sejmie w Warszawie, co oczywiście bardzo go wścieka (to złamanie Pacta Conventa);
generał boi się o swego gościa, proponuje mu umknąć w nocy pod przebraniem; kasztelanowa
w nocy ze starostą opuszczą Niewodów; pożegnanie Ludwika z Zofią: prosi ją o nadzieję;
kasztelanowa podkręca atmosferę, całują się i... wchodzi wojski (Michał)  wyrzeka się Zosi i
brata; kasztelanowa i starosta ZosiÄ™ hyc do woza i w nogi do stolicy. W drodze zatrzymani
przez Wazgirda, który nie spełnia swojego planu, bo przeszkadza mu w tym nadciągająca
chmara wojsk. Wazgird odgraża się całej trójce (najpierw nawet chce zastrzelić starostę, ale
Zosia go obejmuje i nie pozwala) i zmyka.
XIII. SA
UGA DAWNYCH CZASÓW:
od 3 lat trwa konfederacja; Wazgird posyła Skołubę, aby odszukał i przyprowadził z
powrotem (odbił) wojskiego; Skołuba rusza w drogę, spotyka Buńczukiewicza  sługę
Michała; odtąd szukają pana wspólnie;z ich opowieści dowiadujemy się, że: pan generał i
łowczanka umarli, wojski (Michał) na wojnie szukał śmierci
XIV. UWOLNIENIE:
Skołuba podaje się za gajowego, wiozącego beczkę miodu; przedostają się, podstępnie upijają
do nieprzytomności wszystkich strażników i uwalniają szlachtę, w tym pana wojskiego.
XV. SPOTKANIE KOLEGÓW:
Wojski wdzięczny, ale ma pretensję do Skołuby, że podpalił gospodarstwo bortnickie (bez
potrzeby wyrządził więc krzywdę); spotykają się z wojskiem chorążego; wśród swoich;
TOM III
I. WYJAZD DO WARSZAWY
Wojski sporządza testament, rozdziela dobra między swych sługów; wyjazd do stolicy (ze
Skołubą i Buńczukiewiczem); w Warszawie (pogardliwie o zbytku), widzi Zosię modlącą się
w Kościele; spotyka Wazgirda, który zaprasza go na obiad; Wazgird jest w Warszawie, aby
oddać królowi pozew, ukrywa się (zgolił nawet wąsy); jego misję przejmuje Wojski (to
niebezpieczne, musi oddać królowi pozew, niby jako suplikę; król każe schwytać zuchwalca,
Wojski będzie musiał uciec). Wojski prosi Waz., by oddał Zosi obrączkę zaręczynową i
przyniósł tę, którą ona ma; z serca jej odpuszcza i czyni wolną.
II. WIELKI ÅšWIAT
Wojski z Waz. słyszą rozmowę dworzan, którzy podziwiają Zosię (mają zresztą na nią
ochotę, wychodzi na jaw, że spory udział w związku Ludwika z Zosią odegrała
kasztelanowa); Wazgird
w pałącu u żony Ludwika  Zosi: przyjęty serdecznie, Z. pokazuje mu swą córeczkę, oddaje
pierścień Michała; nachodzi ich książę (brat króla), z którym oczywiście Wazgird się
sprzecza.
III. KRÓL STANISA
AW AUGUST
wśród tłumu skandującego Niech żyje król, przekazującego na ręce St. Aug. swoje supliki,
również Wojski oddaje w ręce króla pozew, którego ten na szczęście nie czyta od razu, ale
odkłąda na ręce swego szambelana z zagiętym rogiem (czyli, że przeczyta z pilnością); na
dworze króla: łowczy Branicki, Trembecki, Krasicki  wszyscy chwalą króla (król dostał
nawet list pochwalny od Woltera). Odkrywają wśród suplik pozew.
IV. CZ
STOCHOWA:
4
Król rozsyła list gończy za doręczycielem pozwu; śledztwo; bohaterowie (wojski, Wazgird,
Skołuba
i Buńczukiewicz) w Częstochowie, wśród konfederatów, gdzie szefuje pan Puławski;
pochwala czyny bohaterów i mówi, że odtąd wszystko, co ważne będzie się działo z ich
udziałem
V. WYPRAWA DO WARSZAWY:
Konfederacja dogorywa (ścieśnia się wokół Częstochowy); marna sytuacja Puławskiego
(choroba Rzewuskiego  chorążego wielkiego litewskiego, który miał odpowiadać za
porwanie króla); Puławski posyła więc płk A
ukawskiego i 20 chłopa (pełna konspiracja, nie
wszyscy mogą być wtajemniczeni, oprócz płk-a wiedzą tylko Strawiński, Wazgird i Skobuła);
wyprawa (Michał smutny, bo jest miesiąc Listopad, a wtedy zawsze spotykają go
nieszczęścia, ma przeczucie, że umrze tego miesiąca; Wazgird obiecuje wówczas zostać
kapłanem i odprawiać za wojskiego msze).
VI. PRZECZUCIE:
Zofia pełna złych przeczuć prosi męża, by opuścili Warszawę i przenieśli się na Litwę, na
wieś; Ludwik się godzi, ale dopiero po sejmie (najpierw ojczyzna); Zosia boi się bezbożności
męża (on przedkłada ją ponad Boga); ten dzień na prośbę Zosi spędzą razem (ma złę
przeczucie).
VII. WIECZÓR NA WIELKIM ŚWIECIE:
podkreśla cnotę, skromność, wierność małżeńską Zosi; obiad u starosty wieluńskiego (wśród
gości krajczyna, dawna kochanica Ludwika, która wciąż do niego wzdycha); rozmawiano o
miłości, zajadano się ostrygami (tylko Zosia się ich brzydziłą); wszystko dla mody; w nocy
przybywa poseł od króla, który wzywa starostę wieluńskiego do siebie
VIII. KARCZMA POD MARYMONTEM:
prowadzą karczmę szynkwarz Kieść i jego małżonka Jewka (którą niedawno poślubił); w
nocy przybywają do pustej karczmy bohaterowie, którzy zbłądzili (tylko część wojsk) na
czele
z A
ukawskim (jest z nimi król, którego pozostawiają pod strażą Kuby Flicza  dawnego
kochanka Jewki); zabierają Kieścia, który ma ich poprowadzić do celinowskiej karczmy;
Jewka chce sobie ułożyć przyszłość z Fliczem, dlatego namawia go, żeby pomogli królowi w
ucieczce (aby ubłagać jego łaski; Jewka bowiem boi się, że występek Flicza pogrzebie ich
wspólną przyszłość);
IX. MAJESTAT KRÓLEWSKI:
Drugi strażnik - Kuz
ma nie wytrzymują napięcia, pada do nóg króla, obiecuje wierność,
podobnie Flicz i Jewka; chcÄ… wywiez
ć króla do marymonckiego młynarza; król posyła Flicza
z karteczką do starosty wieluńskiego (obiecuje w zamian, że nie zapomni o ich pomocy)
X. ZWYCI
STWO STAROSTY:
w karczmie cel.  Wazgird ze Skołubą, dołączają do nich ci, których przyprowadził Kieść;
wojski niepocieszony całym tym przedsięwzięciem, nie podoba mu się A
ukawski, który jest
porywczy (chciał nawet zabić króla, ale wojski się temu przeciwstawił); wracają do karczmy
marymonckiej i tam zastają wojska starosty wieluńskiego; część ginie (m.in. Kieść ku radości
Jewki), część ucieka; schwytano: A
ukawskiego i Michała (na ten widok starosta mdleje).
XI. POSA
UCHANIE U KRÓLA:
Sprawa jeńców publiczna; brat martwi się o Michała, wie, że nie uda się go przekonać, by
zeznawał na swoją korzyść; starosta w nagrodę swoich zasług domaga się uwolnienia brata
przed królem; król: jeśli wojski zezna, że wypełniał rozkazy hersztów swej bandy pójdzie
wolno; starosta wie, że to niemożliwe w gniewie opuszcza króla; jest gotów na wszystko, byle
uwolnić brata
XII. WI
ZIENIE:
5
w więzieniu kontrast między porywczym A
ukawskim a spokojnym i ogólnie poważanym
(nawet przez wrogów) Michałem; starosta po wielu nieudanych próbach wstawienia się za
bratem, rezygnuje
z urzędu (król zły każe mu też zrezygnować z chorągwi, ale starosta się nie godzi, bo nie
służy już królowi, ale RP); bracia się spotykają, Ludwik prosi o przebaczenie, nie chce mieć
już nic wspólnego z królem, pragnie dołączyć do konfederatów; oferuje bratu możliwość
ucieczki, ale ten ją odrzuca honorowo. Michał skazany na śmierć (egzekucję przesuwają o
dzień wcześniej, bo boją się zamieszek, jakie mogą wybuchnąc ze względu na ogólną
sympatię jaką cieszy się wojski). Ludwik nie może tego tak zostawić...
XIII. ZDARZENIE NIESPODZIEWANE:
Starosta chory, wszyscy poruszeni tym faktem (łącznie z królem); ostatniego dnia listopada
Michał zostaje stracony (napisał jeszcze 2 listy do: brata i Wazgirda, pełne miłości i wiary);
starosta pozbywa się swych dóbr i godności, chce wyjechać do Paryża razem z żoną, już na
stałe; jest jednak w depresji, popełnia samobójstwo (strzela do siebie).
XIV. OSTATNI:
znajdują przy trupie gazetę z artykułem, który był bezpośrednio przyczyną samobójstwa: jest
tam napisane, że Ludwik dla zaszczytów królewskich oddał w ofierze swego brata; zostawił
Ludwik list: prosi Zosię, by wyjechała razem z córką, gdzieś, gdzie zła słąwa męża nie byłaby
jej przeszkodÄ…
XV. EPILOG:
OPRACOWANIE:
Autor pisze o dalszych losach swoich bohaterów: Zosia udaje się do Włoch (narrator pisze, że
odwiedzał ją tam parokrotnie i na kanwie jej opowieści w dużej mierze napisał tę powieść);
Wazgird posępnieje, wstępuje do zakonu, przyjmuje imię Michała; Skołuba blisko Wazgirda,
ma swój mająteczek, umiera w czasie Sejmu 4-letniego.
"Listopad. Romans historyczny z drugiej połowy wieku XVIII", powieść Henryka
Rzewuskiego z 1at konfederacji radomskiej i barskiej, wydana w Petersburgu w latach 1845-
46. Zamierzeniem autora było przeciwstawienie dwu środowisk społeczno-kulturalnych -
szlachty ziemiańskiej, żyjącej wg dawnego obyczaju, i scudzoziemczałych wielkomiejskich
kół dworsko-arystokratycznych. Stąd paralelizm jako zasada kompozycji i wprowadzenie
dwóch równorzędnych bohaterów, braci Strawińskich, którzy rozdzieleni w wyniku rozwodu
rodziców - otrzymali krańcowo odmienne wychowanie i odmiennie przeżyli pierwszą
młodość: Ludwik, absolwent korpusu kadetów w Luneville, ulubieniec europejskich salonów,
pnie się po stopniach kariery jako zaufany szef gabinetu królewskiego; Michał, edukowany w
konwikcie zakonnym i powiatowej palestrze, dorabia siÄ™, pod surowym okiem ojca, pozycji i
majątku jako jurysta. W części l, rozgrywającej się na prowincji litewskiej, osią akcji są
sprawy prywatne: dramat wzajemnej miłości narzeczonej Michała, pięknej
i cnotliwej Zosi Kunickiej, i Ludwika, szlachetnego, ale przesiąkłego amoralizmem swojej
sfery, zakończony uwięzieniem Zosi w stolicy w celu poślubienia wybrańca serca. W części 2
ciężar zainteresowania przenosi się na sprawy publiczne: akcja skupia się wokół nieudanego
porwania króla przez barzan w listopadzie 1771. Tragiczny zbieg okoliczności doprowadza
do pochwycenia Michała, uczestnika zamachu (historyczny Strawiński nosił inne imię i zdołał
ujść pogoni), przez Ludwika, przybyłego na ratunek Stanisława Augusta; kiedy Michał
zostaje stracony mimo rozpaczliwych wysiłków brata, doprowadzających do zerwania z
królewskim protektorem, Ludwik, nie mogąc znieść hańby mimowolnego bratobójstwa,
odbiera sobie życie.
Nietrudno odnalez
ć w "Listopadzie" zalety pióra znane z "Pamiątek Soplicy", przede
wszystkim barwność opartego na żywej jesz­cze tradycji obrazu szlacheckiego obyczaju i
mentalnoÅ›ci; pojawiÅ‚y siÄ™ jednak w utworze także elementy nowe, które zadecydo­waÅ‚y o
6
jego miejscu w rozwoju historycznym prozy powieściowej w literaturze polskiej: wyzyskanie
osiągnięć literatury światowej (zwłaszcza romansu sentymentalnego i walterskotyzmu),
spójność powieściowej już, nie gawędowej, kompozycji, umiejętność konstruowania fikcji
literackiej z przykrojonych do jej potrzeb wydarzeń dziejowych, pogłębienie psychologiczne i
wzbogacenie środków charakterystyki postaci. Walor artystyczny dzieła, wybitnego w
kontekście literatury własnej epoki i do dziś atrakcyjnego czytelniczo, obniża tendencja, tyleż
wsteczna, ile natrętnie podkreślana: wykazanie wyższości społecznej i moralnej rodzimego
modelu kultury sarmackiej. Anachroniczność i niedwuznaczna wymowa ideologia poglądów
autora - wyrażonych też bezpośrednio, szerzej i ogólniej we wstępie i licznych przypiskach 
bronionych przez sojuszników spod znaku  koterii petersburskiej, wywołała wystąpienia
polemiczne nawet ze strony jej sympatyków (S. Chołoniewski przeciw proponowanemu w
po­wieÅ›ci wzorowi dewocyjnej religijnoÅ›ci), a przede wszystkim z krÄ™gu Gwiazdy (A.
Marcinkowski). Utwór został przełożony na kilka języków.
7