Maria Molicka
Bajkoterapia jako rodzaj biblioterapii w procesie
wspierania i terapii
JednÄ… z metod pomocy psychologicznej czy pedagogicznej jest biblioterapia.
Termin ten w literaturze przedmiotu jest bardzo różnie ujmowany, co przyczynia
się do jego niejednoznaczności i tym samym utrudnia precyzyjne określenie roli.
Możemy wyodrębnić trzy główne sposoby definiowania biblioterapii:
1. Jako metodÄ™ wspierajÄ…cÄ… proces terapeutyczny w medycynie;
książka służy pomocą w rozwiązywaniu problemów osobistych, pomaga w
zaspokajaniu potrzeb[1].
2. Jako metodÄ™ terapeutycznÄ… ukierunkowanÄ… na realizacjÄ™
określonych celów, np. na resocjalizację, rewalidację, profilaktykę czy
stymulację ogólnorozwojową; to stanowisko eksponuje poznawczą rolę
książki, która ma na celu wpłynąć na zmianę myślenia, odczuwania, a
potem i działania[2].
3. Jako relację leczniczą (interakcję) między biblioterapeutą a
pacjentem poprzez odpowiednio dobraną literaturę, którą poprzedza
diagnoza i opracowanie indywidualnych metod pracy z książką dla każdego
[4] [5] [6]
pacjenta[3], , , . W tych trzech zaprezentowanych stanowiskach
inaczej postrzega się rolę książki; raz jest metodą terapii, innym razem
wyłącznie wspiera proces leczenia. Inną występującą różnicą jest stosunek
do samej książki - pełni autonomiczną rolę w procesie oddziaływania lub
jest narzędziem wybranym przez biblioterapeutę i użytym w
terapeutycznej relacji: biblioterapeuta - pacjent.
Definicje biblioterapii bardzo ogólnie opisują cele, którym ma służyć ta metoda.
Proponuję zdefiniować biblioterapię inaczej, a mianowicie jako metodę
psychoterapeutyczną, która ma za zadanie poprzez literaturę wzmocnić i
wzbogacić zasoby osobiste jednostki lub je zmodyfikować, skorygować
oraz obniżyć nieprzyjemne napięcie emocjonalne. Takie ujęcie umożliwia
percepcjÄ™ biblioterapii jako metody wspierajÄ…cej proces leczenia czy rozwoju, a
jednocześnie wskazuje na jej rolę w terapii.
Główne zasoby osobiste według G. Bishopa to: poczucie kontroli, niektóre cechy
osobowości (np. optymizm, rozbudowana hierarchia ról społecznych, poczucie
własnej wartości) i relacje społeczne[7]. W procesie radzenia sobie z trudnymi
sytuacjami zasoby osobiste determinują odporność i sprzyjają wypracowaniu
efektywnych sposobów radzenia sobie. Zasoby osobiste w ujęciu A. Brzezińskiej
to takie umiejętności, które powodują możliwości działania jednostki w różnych
sytuacjach[8]. Zasoby osobiste, które można zbudować poprzez literaturę,
1
dotyczą obrazu siebie i świata oraz sposobów redukcji przykrego napięcia
emocjonalnego, które są strategiami poznawczymi.
Pojęcie wspierania rozumiem za I. Obuchowską jako stwarzanie odpowiednich dla
tego rozwoju warunków, czyli umożliwianie gromadzenia korzystnych
doświadczeń[9]. Rozumiejąc rozwój jako przekształcanie uprzednich doświadczeń
pod wpływem nowych można stwierdzić, że wspieranie pacjenta poprzez
biblioterapię polegałoby na rozwijaniu i wzmacnianiu jego zasobów.
Natomiast korygowanie, modyfikowanie posiadanych zasobów oraz
obniżanie przykrego napięcia poprzez literaturę byłoby terapią.
Oczywiście w praktyce procesy te występują najczęściej nierozłącznie. To
rozróżnienie jest jednak bardzo ważne dla rozumienia funkcji biblioterapii.
Wspieranie w rozwoju poprzez literaturÄ™ to pomoc w budowaniu korzystnego dla
jednostki doświadczenia dotyczącego gromadzenia wiedzy o świecie
(przygotowywanie do sytuacji trudnych emocjonalnie, racjonalizowanie ich itp.) i
kształtowania właściwego (pozytywnego, adekwatnego, optymistycznego) obrazu
siebie.
Budowanie obrazu siebie poprzez literaturę to między innymi odkrywanie siebie;
swoich walorów i słabych stron, tym samym lepsze rozumienie, także kreowanie
siebie, budowanie optymizmu, empatii. Ten rodzaj oddziaływania
biblioterapeutycznego sprzyja także lepszemu rozumieniu innych, kształtowaniu
adekwatnego obrazu świata.
Biblioterapia może także oddziaływać leczniczo, redukując negatywne napięcie
emocjonalne oraz poprzez korekcję i modyfikację kształtować nowy, właściwy
(pozytywny, optymistyczny, adekwatny) obraz własnej osoby i konstruktywny
obraz świata.
Reasumując, możemy powiedzieć, że biblioterapia jest metodą
psychoterapeutyczną, która poprzez literaturę buduje lub odbudowuje
zasoby osobiste; obraz siebie i świata oraz redukuje przykre napięcie
emocjonalne.
Mechanizmy psychologiczne, determinujÄ…ce proces zachodzÄ…cych zmian, to
głównie mechanizmy poznawcze i behawioralne (budowanie schematów
poznawczych - obrazu świata i siebie) oraz identyfikacja i naśladownictwo,
przewarunkowanie i habituacja.
Relacja między czytelnikiem a książką jest jednokierunkowa, co nie znaczy, że
relacja ta nie jest dynamiczna. W książce zawartych jest wiele treści, dziecko czy
dorosły wybiera te, które jest w stanie przyjąć, dokonać ich recepcji. Część z nich
potrafi zwerbalizować i w świadomy sposób uzewnętrznić, a część pozostaje
niezwerbalizowana, ale dociera do dziecka poprzez metafory, symbole, kreowanÄ…
atmosferę emocjonalną. Treści przyswajane są w różnym stopniu, niektóre
2
pozostają poza jego świadomą, czyli zwerbalizowaną recepcją. W przyszłości
mogą one być łatwiej odkrywane i uświadamiane, ponieważ istnieją już w formie
niezwerbalizowanej.
Dziecko, tak jak i dorosły, może stopniowo odkrywać coraz to nowe myśli czy
przesłania autora, wiele razy do nich wracać, przepracowywać (odtwarzać w
zabawach, wyobrażeniach czy marzeniach), utrwalać. Wykreowany poprzez
książkę świat często poznawany jest wiele razy, staje się znany, a przez to
bezpieczny, dający wytchnienie, uspokojenie, możliwość przeżywania różnych
sytuacji w poczuciu bezpieczeństwa. Czytelnik, wielokrotnie czytając ten sam
utwór, często ma wrażenie, że to on sprawuje kontrolę nad tym, co się wydarzy.
W świecie chaosu, zmiennych wymagań, często nierealistycznych oczekiwań
świat książki jawi się jako stały, bezpieczny, kontrolowany. Sprzyja to również
recepcji coraz to nowych jego treści. Stabilność służy również redukcji napięć,
ekspresji emocji, przepracowaniu ich. Czytelnik kreuje bohatera w oparciu o
sugestie autora, ale ten obraz wyobrażeniowy jest jego samodzielnym
wytworem, nadając postaciom tożsamość wchodzi z nimi w interakcje.
Doświadcza ich tak, jak innych ludzi w realnym życiu, w kontaktach
interpersonalnych, co sprzyja występowaniu uczenia się w oparciu o
naśladownictwo i identyfikację. Mechanizmów odpowiedzialnych za ten proces
należy szukać w konflikcie centracji doświadczanych przez podmiot w trakcie
interakcji[11]. Natrafiając na inny punkt widzenia w procesie wspólnego
rozwiązywania problemów, dziecko zmuszone jest do skoordynowania swego
punktu widzenia z punktem widzenia partnera[12]. W konsekwencji może to
prowadzić do nowej restrukturalizacji wiedzy i nowych sposobów zachowań,
powstałych w wyniku przyjęcia punktu widzenia innej osoby, w tym przypadku
bohatera literackiego. Interakcja pobudza rozwój poznawczy poprzez facylitację
uwewnętrzniania nowych sposobów myślenia, odczuwania i zachowania, które
póz
niej mogą być przyjęte jako własne. Interakcje społeczne czy z bohaterem
książkowym pełnią podobną rolę. Dzięki temu procesowi od bycia regulowanym
jednostka przechodzi do samoregulacji, ponieważ modeluje zachowania podobne,
ale nie takie same, jak u bohatera. Czynnikami facylitujÄ…cymi ten proces sÄ…:
1. Nowe wzory myślenia, odczuwania i zachowania, nieznane do tej pory.
2. Okres dzieciństwa i dorastania, gdzie chłonność i wrażliwość na wzory jest
szczególna, wynikająca prawdopodobnie z małego repertuaru wiedzy i
umiejętności[13].
3. Tworzywo, czyli obrazy kreowane w wyobraz
ni i marzeniach (poprzez
znaczenia słowno-pojęciowe), w których łatwiej można przybliżyć bohatera
do siebie, usytuować we własnej sytuacji, upodobnić się i w końcu
zidentyfikować.
4. Niezaspokojone potrzeby, te najważniejsze w toku rozwoju:
bezpieczeństwa, miłości, przynależności, uznania oraz budowanie
pozytywnego obrazu siebie.
3
Bajkoterapia jest ważną metodą wspierania i oddziaływania terapeutycznego we
wczesnych okresach rozwoju dziecka. Może pomóc w efektywnym radzeniu sobie
z sytuacjami trudnymi. Sytuacje te to np. sytuacje zagrożenia, przeciążenia,
bólu, deprywacji czy frustracji. Sytuacje trudne, które często wywołują lęk, są
nierozerwalne z nabywaniem przez dziecko doświadczeń. To np. pierwsze dni
pobytu dziecka w przedszkolu, szkole, sytuacje kompromitacji, pobyt w szpitalu,
śmierć ulubionego zwierzątka, pojawienie się nowego dziecka w rodzinie,
niepowodzenia szkolne i wiele innych.
Małe dziecko takiej pomocy potrzebuje z wielu powodów. Silne emocje, jakich
doznaje, jak fala zalewają je i prowadzą do zachowań, które budzą dezaprobatę
otoczenia i są nieakceptowane przez samo dziecko, które często dokonuje ich
projekcji na inne osoby. Nie zna słów określających stany emocjonalne, nie
rozumie ani tych sytuacji, ani siebie. Nie potrafi zwrócić się do dorosłych o tak
potrzebne wsparcie. Nie zna strategii radzenia sobie, tkwi zatem w pułapce
własnych negatywnych emocji.
Dziecko w toku swego rozwoju musi rozwiązywać trudne sytuacje, ale tylko
wtedy buduje korzystne doświadczenie, jeśli potrafi sobie z nimi poradzić,
rozwiąże je, pozytywnie zaadaptuje się. W przeciwnym wypadku unika
rozwiązywania trudnych sytuacji, które sygnalizują porażkę, co sprzyja
kształtowaniu się patologicznych strategii radzenia sobie.
Żyjemy w świecie, gdzie wymagania, oczekiwania nie tylko wobec dorosłych, ale
i dzieci szybko zmieniają się, a rodzina coraz częściej nie daje poczucia
bezpieczeństwa, w rezultacie dziecko jest osamotnione i bezradne.
Wspieranie poprzez bajki terapeutyczne (psychoedukacyjne i
psychoterapeutyczne) polega na wzbogacaniu wiedzy dziecka o sobie i świecie.
Terapia poprzez bajki terapeutyczne ma na celu redukcję napięcia i odbudowanie
obrazu siebie i świata.
Treść bajek terapeutycznych koncentruje się wokół sytuacji emocjonalnie
trudnych, które to zdarzają się w toku rozwoju dziecka. Stres rozumiem za R.
Lazarusem jako określoną relację między osobą a otoczeniem, która oceniana
jest przez tę osobę jako obciążająca jej zasoby, zagrażająca jej
dobrostanowi[14]]. Lęk u dzieci wynika:
·ð z uprzedniego, negatywnego doÅ›wiadczenia,
·ð z rozwoju dziecka, rozwoju jego wyobraz
ni,
·ð z niezaspokojonych potrzeb (bezpieczeÅ„stwa, miÅ‚oÅ›ci, przynależnoÅ›ci,
uznania),
·ð z niskiej samooceny[15].
Bajki psychoedukacyjne są dość krótkimi utworami. Wspieranie polega na
dostarczeniu dziecku nowej wiedzy, dotyczącej głównie strategii poznawczych,
mających ograniczyć negatywne skutki stresujących sytuacji.
4
Bajki psychoedukacyjne oddziałują na procesy poznawcze poprzez:
·ð oswajanie z sytuacjÄ… zagrożenia,
·ð przedstawienie jej tak, że staje siÄ™ dlaÅ„ zrozumiaÅ‚a,
·ð zapoznanie ze sÅ‚ownictwem dotyczÄ…cym emocji, wizualizacjÄ™ treÅ›ci,
·ð wyjaÅ›nienie zwiÄ…zków przyczynowo-skutkowych miÄ™dzy zdarzeniem a
doznawaniem emocji,
·ð racjonalizowanie problemu,
·ð pokazanie wzorów skutecznego dziaÅ‚ania, innego myÅ›lenia o sytuacji
trudnej, innego odczuwania,
·ð przedstawienie różnych trudnoÅ›ci, zachÄ™canie do mówienia o problemach,
poszukiwanie skutecznych rozwiązań,
·ð pokazywanie wzorów pozytywnego myÅ›lenia, nastawionego na dziaÅ‚anie.
Bajki te wspierają rozwój dziecka, wzbogacając jego wiedzę, przedstawiają inny
sposób myślenia, odczuwania i działania. Użycie metafor i symboli pozwala na
samodzielne ich odkrywanie i odnoszenie do własnych doświadczeń. Bajki te
konkretyzują emocje, przypisując je określonym zdarzeniom, stymulują empatię,
obrazują, jak ważne są właściwe relacje z innymi. W terapii mają za zadanie
umożliwić zmianę orientacji poznawczej problemu, czyli zmodyfikować,
skorygować sposób myślenia, odczuwania i tym samym działania.
Bajki psychoterapeutyczne mają za zadanie dać inne wzory myślenia,
odczuwania i działania, umożliwić kontrolę poznawczą (czyli wzbogacić zasoby
tak jak wspomniane wyżej bajki psychoedukacyjne), również dać wsparcie
emocjonalne i skompensować niezaspokojone potrzeby. Wspieranie emocjonalne
w tych bajkach polega na:
·ð daniu zrozumienia, że nie jestem sam, że inni też podobnie czujÄ…, myÅ›lÄ… i
zachowujÄ… siÄ™,
·ð umożliwieniu wyżalenia siÄ™, ekspresji uczuć poprzez wizualizacjÄ™ tekstu, w
ten sposób ponowne doświadczenie emocji; w rezultacie dokonuje się ich
redukcja,
·ð doraz
nej zmianie samopoczucia poprzez pokazanie, że inni są w podobnej
sytuacji (często gorszej).
Wspieranie emocjonalne pomaga odbudować pozytywną samoocenę poprzez
doświadczenie, że inni podobnie postępują, obniżyć napięcie emocjonalne
poprzez ekspresjÄ™ emocjonalnÄ…, doraz
nie poprawić samopoczucie.
Zastępcze zaspokojenie potrzeb (bezpieczeństwa, miłości, przynależności,
uznania) redukuje przykre napięcie emocjonalne, facylituje odbudowanie:
·ð pozytywnego obrazu siebie,
·ð nadziei (pomaga odroczyć natychmiastowÄ… gratyfikacjÄ™).
5
Bajki te wspierają dziecko w rozwoju, a także mogą służyć terapii, modyfikacji,
korekcie obrazu siebie, świata i redukcji przykrego napięcia emocjonalnego.
Bajka psychoterapeutyczna pomaga zbudować poczucie skuteczności lub
odbudować je, bo daje wiedzę o rzeczywistości, o sytuacjach trudnych i obrazuje
skuteczne sposoby radzenia sobie. Przygotowuje, oswajając z nimi, umożliwia
ekspresję uczuć i zastępcze doświadczenie sukcesu. Jest sposobem na
wzmacnianie dziecka poprzez budowanie jego zasobów osobistych, kompensując
braki wpływa na kształtowanie poczucia własnej wartości. Niezaspokojona
potrzeba bezpieczeństwa wyzwala często lęk przed ciemnością, pożarciem przez
dzikie zwierzęta itp. W bajce kompensacja polega na zbudowaniu poczucia, że
ktoś jest zawsze gotowy do pomocy, ktoś, kto czuwa i nie pozwoli zrobić krzywdy
lub wyposaża dziecko w niezniszczalność, obdarza mocą itp.
Niezaspokojona potrzeba miłości i przynależności rodzi lęk przed porzuceniem,
odrzuceniem, i dlatego bohater otrzymuje ją, jest wart miłości. Przy
niezaspokojonej potrzebie uznania rodzi się poczucie mniejszej wartości,
powstanie tego lęku facylituje niezaspokojona miłość czy brak poczucia
przynależności. Dlatego bohater nie jest bez skazy, a nawet być nie powinien, ale
dokonuje takich czynów, które pozwalają mu zdobyć szacunek i podziw.
Bajki psychoedukacyjne głównie wspierają dziecko, a psychoterapeutyczne
odnoszą się również do niezaspokojonych potrzeb i niskiej samooceny, próbując
skompensować, zmodyfikować, skorygować czy odbudować obraz własnej osoby.
Uogólniając, możemy stwierdzić, że bajkoterapia jest rodzajem biblioterapii, jej
adresatem są małe dzieci (wiek przedszkolny i młodszoszkolny), a tworzywem
oddziałującym - bajki terapeutyczne, a także inna literatura dziecięca, która
realizuje cele wspierania lub terapii, tzn. pomaga w zmianie poznawczej
postrzeganego problemu, umożliwia ekspresję uczuć, sprzyja odbudowaniu
obrazu siebie, zastępczo zaspokaja potrzeby. Bajki terapeutyczne, podobnie jak i
inna literatura, sÄ… niedyrektywnÄ… formÄ… pomocy, sÄ… pomaganiem samemu sobie.
Opowiadanie jest propozycją, którą dziecko przyjmie lub odrzuci.
Odziaływanie terapeutyczne poprzez literaturę polega na dostarczeniu wiedzy
pozwalającej na zmianę orientacji poznawczej problemu, a więc np. zapoznanie
ze strategią poznawczą, mogącą ograniczyć negatywne skutki trudnej
emocjonalnie sytuacji[10]. Poza tym literatura umożliwia ekspresję emocji
(wyrzucenie z siebie zalegających uczuć), ich rozładowanie, odbudowanie
nadziei, optymizmu, tym samym sprzyja również odraczaniu gratyfikacji oraz
zastępczej kompensacji niezaspokojonych potrzeb.
W artykule tym pominięto aspekty nawiązywania i wzmacniania więzów, jakie
powstają we wzajemnych relacjach między opowiadającym czy czytającym
opowiadania rodzicem, nauczycielem a dzieckiem; skoncentrowano się wyłącznie
na roli książki w biblioterapii, zgodnie z zaprezentowanym poglądem.
6
Przypisy
[1] BORECKA, I. Biblioterapeuta w poszukiwaniu tożsamości zawodowej. Wrocław 1997, s. 121.
[2] TOMASIK, E. Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej. Warszawa 1994, s. 13.
[3] KOZAKIEWICZ, W. Biblioterapia w teorii i praktyce. PrzeglÄ…d Biblioteczny 1977, R. 45, nr 1, s.
41.
[4] KROTOCHVIL, S. Psychoterapia. Warszawa 1974.
[5] CWYNAR, S. Biblioterapia. In Szpitalnictwo Polskie. T. 16, 1972.
[6] PARDECK, J. T., PARDECK, J. A. za Nola Kortner Aiex. Biblioterapia. Biblioterapeuta 4(20),
Wrocław 2002.
[7] BISHOP, G. D. Psychologia zdrowia. Wrocław: Wyd. Astrum, 2000, s. 212.
[8] BRZEZIC
SKA. A. Pomoc dzieciom z grupy ryzyka. Remedium, grudzień 2002, s. 42.
[9] OBUCHOWSKA, I. Wspomaganie rozwoju emocjonalnego: refleksje i propozycje. In
Wspomaganie rozwoju. Psychostymulacja. Psychokorekcja. Bydgoszcz: Wyd. Uczelniane Wyższej
Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy, 1997, s. 35.
[10] BISHOP, G. D. Psychologia zdrowia, s. 221.
[11] BRZEZIC
SKA, A., LUTOMSKI, G. (red.). Dziecko w świecie ludzi i przedmiotów. Poznań: Wyd.
Zysk i s-ka, 1994, s. 178.
[12] Tamże.
[13] OBUCHOWSKI, K. Psychologia dążeń ludzkich. Warszawa: PWN, 1983.
[14] STRELAU, J. (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki. T. 3, s. 470.
[15] MOLICKA, M. Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii. Media Rodzina 2002.
7