Uniwersalne pojęcia ludzkie i ich konfiguracje w różnych kulturach
A. Wierzbicka
1. Uniwersalizm a relatywizm kulturowy
Język jest narzędziem do wyrażania znaczeń. Myślimy, czujemy, ostrzegamy  dążymy do
wyrażania naszych myśli, uczuć i spostrzeżeń. Zazwyczaj, choć nie jest to reguła,
wyrażamy je po to by się dzielić nimi z innymi.
Język jest nam także potrzebny do utrwalenia naszych myśli, a tak do uporządkowania
ich. Piszemy pamiętniki, robimy notatki i zapiski w kalendarzykach. Złorzeczymy i
wykrzykujemy  nawet wtedy gdy nikt nas nie słucha.
Wspólnym mianownikiem tych wszystkich sposobów użycia języka jest nie komunikacja,
lecz znaczenie.
Lecz jeśli język służy do wyrażania znaczenia to musi być przynajmniej do pewnego
stopnia niezależne od języka i zdawałoby się dawać przenosić z jednego języka do
drugiego.
Takie postrzeganie języka jednak było dość często w historii była często kwestionowana:
�� J.G. Herder: myślenie  język wewnętrzny, każdy naród mówi wedle sposobu , w
jakim myśli, a myśli wedle sposobu w jakim mówi.
�� Wilhelm von Humboldt: różne języki różnie wyznaczają perspektywę poznawczą
i pogląd na świat.
�� E. Sapir: język jako  przewodnik po rzeczywistości społecznej . Ludzie nie żyją
jedynie w świcie obiektywnym, a ni tez w świecie działalności społecznej, ale w
znacznym stopniu zdani są na łaskę języka, który jest środkiem
porozumiewania się w ich społeczeństwie.  Świat realny jest budowany
nieświadomie na podstawie nawyków językowych grupy. Nie ma języków, które
byłyby do siebie na tyle podobne, by móc stwierdzić, że wyrażają tę samą
rzeczywistość społeczną.
�� B. Whorf: Język nie jest tylko narzędziem do wyrażania myśli, ale również te
myśli kształtuje, jest programem i przewodnikiem w umysłowej działalności
człowieka, w jego analizie doznań zmysłowych, itd. Nasz umysły organizują
doznania zmysłowe, głownie w oparciu o system językowy. Rozdzielamy
rzeczywistość, przypisując pojęcia, znaczenia, takie a nie inne. Jest to umowa
każąca nam, naszej społeczności językowej, w ten sposób rzeczywistość
organizować. Ta umowa nie jest zapisana, ale mimo to jest absolutnie wiążąca.
Z kolei inni badacze języka są zdania, że języki różnią się od siebie jedynie formą.
Wg N. Chomsky ego język nie jest tym co kształtuje nasze myśli, lecz jest przede wszystkim
zbiorem etykietek doczepionych do pojęć niezależnych od języka, które są zdeterminowane
biologicznie a nie kulturowo.
1
Zatem ludzie rodzą się z  wrodzonym językiem , który jest tylko w niewielkim stopniu
kształtowany póz
niej przez doświadczenie. Innymi słowy  rodzą się z gotowcem językowym.
Humboldt twierdził, że  myślenie nie zależy od języka w ogóle, lecz DO PEWNEGO STOPNIA
od poszczególnego języka.
Humboldt idzie dalej mówiąc, że niewiele jest takich słów w języku, które miałyby dokładne
odpowiedniki w innych językach.
np. w sanskrycie  słoń nazywa się  podwójnie pijacy, kiedy indziej nazywany jest  tym który
jest zaopatrzony w rekę  mamy tu doczynienia z wieloma różnymi pojęciami, mimo tego, ze opisują
właściwie jedną i te samą rzecz. Dzieje się tak gdyż język nie przedstawia przedmiotów, lecz raczej
pojęcia, które w procesie wypowiedzi zostały uformowane przez umysł niezależnie od tych
przedmiotów.
�� Specyficzny dla danego języka konceptualizacja (wyobrażenie) pewnych aspektów
rzeczywistości.
Wg Chomsky ego istnieje pewnego rodzaju  wrodzony zbiór pojęć , które miałoby odniesie
w prostych słowach tj. stół, ścigać, przekonać.
Lecz wystarczy porozmawiać z osobami dwujęzycznymi, żeby przekonać się, że słowa tego
rodzaju, nieważne jak proste, nie mają dokładnych odpowiedników w innych językach!
Np. table  stół i stolik.
Wychodzi na to, ze założenia Chomsky ego (że słowa są etykietkami dla wrodzonych i
uniwersalnych pojęć) są czysto teoretyczne, i nie poparte zupełnie żadnymi badaniami
empirycznymi.
2. Co jest uniwersalnego w języku i myśli?
NIE JEST W OGÓLE MOŻLIWE CAA
KOWICIE MOŻLIWE JEST
PRZENIESIENIE ZNACZENIA Z JEDNEGO PRZENIESIENIE ZNACZEC

JEZYKA DO DRUGIEGO
 doświadczenie jakie jest udziałem całej
ludzkości jest możliwe
 tłumaczenie jest wszakże możliwe, lecz
wiadomo, że znaczenia mogą się od siebie
różnić mimo wszystko
Prawdziwym problemem nie jest wiec CZY znaczenie może być przeniesione z jęz. do jęz., ale
ą� W JAKIM STOPNIU może być przeniesione?
Prawdziwym problemem nie jest wiec CZY znaczenie jest niezależne od języka, ale
ą� W JAKIM STOPNIU jest zależne od języka?
Innymi słowy: w jakim stopniu języki są kształtowane przez NATRU
LUCZK
, a w jakim
przez KULTUR
?!
2
NATURA LUDZKA  KULTURA
Czy istnieją jakieś znaczenia, które można wyrazić pojedynczymi słowami we wszystkich językach
świata ą� które mogłyby więc być uważane za  etykietki dla wrodzonych pojęć uniwersalnych.
Jak do tego dojść?
�� Swadesh: pojęcia uniwersalne zapewne określone przez uniwersalne warunki życia, przez
uniwersalne własności środowiska, np. słońce, księżyc, noga, twarz, wiatr, deszcz
Ł� nie wszyscy myślą o tych rzeczach w ten sam sposób!!! Język nie odzwierciedla
świata bezpośrednio, lecz odzwierciedla ludzką interpretację świata ą� co znaczy, że
w dla każdego języka mogą być swoiste w tym samym stopniu co słowa odnoszące
się do rytuałów, itp.
Ł� znaczy to tyle co to, że nie można doszukiwać się uniwersalizmów w środowisku i
świecie nas otaczającym, a należy się doszukiwać w naszych umysłach
�� Leibniz: każda istota rodzi się z zestawem idei wrodzonych, które zostają rozwinięte
przez doświadczenie. Żadne doświadczenie nie jest w stanie ich bardziej wytłumaczyć, a
wręcz przeciwnie, przy ich pomocy interpretujemy całe nasze doświadczenie ą�idee te
nazwał ALFABETEM MYŚLI LUDZKICH. Wszystkie myśli złożone składają się z prostszych
myśli  z połączeń pojęć prostych. Tak jak zapisane słowa składają się z różnych liter
alfabetu!
Schemat.1. prof. Lieberman Reisner
Myśl złożona
Proste pojęcia
Ł� Natura stara się osiągnąć wiele przy pomocy możliwie niewielu środków. Alfabet
myśli ludzkich jest zatem katalogiem pojęć, które są same przez się zrozumiałe i z
których można budować wszelkie inne myśli!
!!! Zatem każdy język może wybrać inna kombinację idei prostych (inaczej dobierać
sobie proste klocki) i budować z nich coś innego.
!!! Idee proste, które składają się myśl ludzka i mowa prawdopodobnie są takie
same dla wszystkich ludzi na ziemi!
Należy zatem zacząć poszukiwać tych klocków!
Cokolwiek DA SI
zdefiniować, jest pojęciowo złożone i POWINNO BYĆ zdefiniowane.
Cokolwiek NIE DA SI
zdefiniować NIE POWINNO BYĆ definiowane.
�� Bogusławski oraz Wierzbicka myśli bardzo podobnie do Leibniza.
3
�� Wierzbicka: odnalazła początkowo 13 pojęć elementarnych, które są także uniwersaliami
(potem 8  prawdziwych  czarny, nowo dodane  niebieskie, oraz inne brane pod uwagę
na czerwono) :
JA, TY, KTOŚ, COŚ, TO, CHC
, NIE CHC
, MYŚL
, WYOBRAŻAM SOBIE, CZUJE, CZ
ŚC,
ŚWIAT, STAĆ SI
, MÓWI
, WIEM, GDZIE, DOBRY, KIEDY, MOG
, LUBI
, INNY (TAKI
SAM), RODZAJ, PO, ROBIĆ, WYDARZYĆ SI
, ZA
E, WSZYSCY, BO (PRZYCZYNA), DWA
Ł� Należy poszukiwać słów, które istnieją i są w użyciu we wszystkich językach świata
Ł� Zdania w języku minimum mają formę zdań prostych, tj.:
 Ja myślę to
 Ja chcę tego
 Ty robisz to
 To zdarzyło się
3. Podstawowe elementy semantyczne a uniwersalia leksykalne
Ł� Nie tylko trzeba takową listę uniwersaliów znalez
ć, ale także tę listę uzasadnić.
Wg Chomsky ego zadanie dziecka polega na odkrywaniu etykietek z wrodzonego
zestawu pojęć.
Kryteria:
1) Rola jaką dane pojecie odgrywa w definiowaniu innych pojęć
2) Krąg języków, w których dane pojęcie zostało zleksykalizowane
Schemat.2. prof. Lieberman Reisner
potencjał definicyjny + uniwersalność =
alfabet myśli ludzkich, wrodzony zbiór pojęć
1) Pojęcia te muszą być intuicyjnie jasne i zrozumiałe samo przez się
2) Muszą być niedefiniowalne
+ 3) istotny składnik w definiowaniu innych pojęć
Ł� Tą teorię trzeba ciągle doskonalić, i doszukiwać się tych pojęć elementarnych&
Ł� Polisemia  należy uważać nie wieloznaczność słów! (np. w przypadku you po ang.)
Ł� Ekwiwalencja semantyczna a ekwiwalencja pragmatyczna
ż� tu można odnalez
ć problem należytego przekłady na inne języki  nie każde słowo ma
dokładny odpowiednik, a dotyczy się to różnych tak podstawowych słów jak  ja i
 ty
ż� słowa te mogą mieć różne zakresy, bądz
też w ogóle nie istnieć
ż� próba jest taka by odnalez
ć prawdziwe uniwersalia semantyczne a nie przybliżone,
tak wiec ta prób a staje się o wiele trudniejsza
4
ż� obecność dającej się określić różnicy semantycznej jest nie do pogodzenia z tezą, że
dwa słowa (leksemy) posiadają to samo znaczenie  często jednak nie należy wierzyć
doniesieniom o różnicach semantycznych
Ł� Dlaczego należy dążyć do ustalenia minimalnego zbioru semantycznych elementów
podstawowych?
ż� Aby znalez
ć zbiór podstawowych klocków i ustalić że to jest ten właśnie zbiór
należy też zgodzić się na wielkość tego zbioru  a powinna być ona
minimalna ą� im mniejszy wybór tym mniejsza możliwość popełnienia błędu,
ułatwi ujecie wszystkich semantycznych związków składających się na ten
zbiór  tylko ten najmniejszy zbiór będzie miał szanse znalez
ć odpowiedniki
semantyczne we wszystkich językach świata!!!
ż� Muszą to być słowa typu  mówić a nie  wypowiedzieć się ,  wysławiać
Ł� Naturalny metajęzyk semiotyczny
ż� Czy w ogóle istnieją  Słowa uniwersalne ? I wszystko co za tym idzie?
ż� Wg Wierzbickiej jeżeli nawet takie słowa nie istnieją to należałoby taki zbiór
słów podstawowych wymyślić, gdyż jest potrzebny niezależny od kultury
język semiotyczny ą� do wyjaśnienia znaczeń potrzebny jest zbiór  rzeczy
niedefiniowalnych
ż� Zatem jeśli nie da się odkryć  alfabetu ludzkich myśli to należy taki alfabet
skonstruować
Ł� Granice przekładalności
ż� Przykład: człowiek dwujęzyczny (Locke)
ż� Są słowa, które są  nam obce i takie pozostaną
ż� Problem  metajęzyków różnych języków ą� różnią się od siebie!
ż� Może każdy język ma swój własny  alfabet własnych myśli
ż� Naturalny metajęzyk ułatwia wyjaśnienie znaczeń słów, składni i morfologii
ż� Język:
�� Jestem najlepszym zwierciadłem umysłu ludzkiego
�� Jest najlepszym odbiciem kultury człowieka
Ł� Czy myślenie jest rozmyte?
ż� Pomimo zapewnień uniwersalistów  nie wszystko da się powiedzieć tak
samo w każdym języku
ż� Wszystko da się przełożyć na naturalny metajęzyk
ż� Słowo jest definiowalne ą� wtedy kiedy nie jest częścią  alfabetu
ż� Problemy z definiowaniem: słowa  rozmyte . Np.  gra wg Wittgensteina
ż� Wg Wittgensteina istnieje  podobieństwo rodzinne miedzy słowami
ż� Czy da się w ogóle zdefiniować słowo?
ż� Nikt nie uważa, że definicje słownikowe są dobre, lecz nikt nie robi nic w
kierunku tym by je doskonalić ą�np. słownik aby wytłumaczyć słowo A
wykorzystuje B i C ą� A = B i C; B = C i A i Z; B = A i C i Z
ż� Wg Chomsky ego dzieci nie potrzebują słowników by się nauczyć własnego,
rodzimego języka ą� coś to nam przecież udowadnia!
Ł�  Prawda boża a  ludzkie rozumienie
ż� Nie jest możliwe badanie czegokolwiek z pozakulturowego punktu widzenia,
badacz pozostaje w swoim kręgu kulturowym i kieruje się zasadami i
5
pojęciami, które nie muszą być podzielane przez całą ludzkość  należy się
strzec etnocentryzmu ą� potrzebujemy narzędzi pozakulturowych żeby móc
badać
ż� Jakie pojęcia są zdeterminowane przez kulturę a jakie są po prostu ludzkie?
ż� Relatywizm kulturowy Nietzschego
ż� MOŻNA znalez
ć taki punkt widzenia, który jest UNIWERSALNY, ale należy go
szukać WEWN
TRZ NASZEJ WA
ASNEJ lub dobrze nam znanej KULTURY ą�
musimy zatem oddzielić aspekty idiosynkratyczne (cechujące tylko nas) od
aspektów uniwersalnych naszej kultury
ż� Poszukujemy natury ludzkiej!!! Uniwersalnych pojęć ludzkich, które MOŻNA
odnalez
ć w każdym języku ludzkim!
ż� Zatem!!! Należy znalez
ć WSPÓLNE, UNIWERSALNE POJ
CIA LUDZKIE!
ż� Czyli alfabet myśli ostatecznie RULEZ!
6