MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Renata Wilczyńska-Fabiszewska
Organizowanie wychowu matek pszczelich
321[04].Z3.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
prof. dr hab. Jerzy Demetraki  Paleolog
dr in\
. Krzysztof Olszewski
Opracowanie redakcyjne:
mgr Edyta Kozieł
Konsultacja:
dr in\
. Jacek Przepiórka
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[04].Z3.03,
 Organizowanie wychowu matek pszczelich , zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu technik pszczelarz.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Wychów matek pszczelich 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 25
4.1.3. Ćwiczenia 25
4.1.4. Sprawdzian postępów 26
4.2. Postępowanie z młodymi matkami po wygryzieniu 27
4.2.1. Materiał nauczania 27
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 35
4.2.3. Ćwiczenia 35
4.2.4. Sprawdzian postępów 36
4.3. Poddawanie matek pszczelich 37
4.3.1. Materiał nauczania 37
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 38
4.3.3. Ćwiczenia 39
4.3.4. Sprawdzian postępów 40
5. Sprawdzian osiągnięć 41
6. Literatura 45
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o planowaniu i organizowaniu
wychowu matek pszczelich.
W poradniku znajdziesz:
- wymagania wstępne, czyli wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć ju\
ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia, czyli wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy
z poradnikiem,
- materiał nauczania, czyli wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia zało\
onych
celów kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
- zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy ju\
opanowałeś określone treści,
- ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
- sprawdzian postępów, odpowiadając na postawione pytania w sprawdzianie będziesz
mógł ocenić czy opanowałeś materiał,
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
- literaturę uzupełniającą.
Je\
eli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, poproś nauczyciela
o wyjaśnienie i ewentualnie sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
321[04].Z3
Chów i hodowla pszczół
321[04].Z3.01
Prowadzenie chowu pszczół
321[04].Z3.02
Rozpoznawanie stanów
biologicznych rodziny pszczelej
321[04].Z3.03
Organizowanie wychowu matek
pszczelich
321[04].Z3.05
321[04].Z3.04
Identyfikowanie i zwalczanie
Prowadzenie prac zwiÄ…zanych
chorób pszczół
z hodowlą pszczół
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z ró\
nych z
ródeł informacji na temat pszczelarstwa, a w szczególności
wychowu matek pszczelich,
- posługiwać się podstawowym sprzętem pasiecznym,
- przestrzegać zasad BHP obsługi pszczół,
- opisywać biologię rodziny pszczelej,
- określać znaczenie poszczególnych postaci pszczół w rodzinie pszczelej
- objaśniać rolę matki i substancji matecznej w rodzinie pszczelej,
- charakteryzować etapy rozwoju osobniczego poszczególnych postaci pszczół,
- rozpoznawać ró\
ne stany w rodzinie pszczelej,
- określać warunki powstawania nastroju rojowego,
- kierować rozwojem wiosennym rodziny pszczelej
- rozpoznawać nastrój rojowy w rodzinie pszczelej,
- interpretować czynniki wpływające na rozwój rodziny pszczelej,
- określać dojrzałość i znaczenie trutni.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- określić cele i znaczenie wychowu matek pszczelich,
- określić warunki i metody wychowu matek pszczelich i trutni,
- określić sposoby pozyskiwania matek pszczelich metodami uproszczonymi,
- ocenić efektywność ró\
nych metod wychowu matek pszczelich,
- określić etapy wychowu matek pszczelich w rodzinie bezmatecznej,
- określić wymagania stawiane rodzinom wychowującym matki pszczele i trutnie,
- scharakteryzować wychów matek z przekładaniem larw pszczelich,
- określić czynniki wpływające na przyjęcie larw przez rodzinę wychowującą,
- dokonać izolowania i brakowania mateczników,
- scharakteryzować sposoby znakowania matek pszczelich,
- scharakteryzować zasady konstrukcyjne ulików weselnych,
- utworzyć i kontrolować rodzinki weselne,
- zastosować sposoby pielęgnowania rodzinek weselnych na trutowisku,
- określić cel inseminacji matek pszczelich,
- zorganizować i przeprowadzić unasiennianie matek pszczelich,
- zorganizować przesyłanie matek pszczelich,
- scharakteryzować czynniki wpływające na przyjęcie matek przez pszczoły,
- określić metody poddawania matek pszczelich.
- wyjaśnić zasady łączenia rodzinek pszczelich,
- zaplanować wielkotowarowy wychów matek pszczelich,
- sporządzić dokumentację związaną z wychowem matek pszczelich,
- dokonać analizy kosztów wychowu matek pszczelich,
- scharakteryzować organizację hodowli pszczół w Polsce.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Wychów matek pszczelich
4.1.1. Materiał nauczania
Znaczenie wychowu matek pszczelich
Planowana i systematyczna wymiany matek pszczelich jest jednym z podstawowych
czynników decydujących o wysokim poziomie produkcji pszczelarskiej. Ilość zgromadzonego
miodu przez rodziny pszczele zale\
y od ich siły czyli zastępów zarówno zbieraczek jak
i odpowiedniej liczby pszczół ulowych przetwarzających przyniesiony surowiec miodowy,
np.: nektar i spadz
. Ilość pszczół w rodzinach jest zale\
na od intensywności czerwienia
matki. Ju\
od trzeciego roku \
ycia wyraz
nie spada ilość jajeczek składanych przez matkę.
Posiadanie starszych matek w pasiekach produkcyjnych, nara\
a pszczelarza na większe ich
straty w trakcie zimowania. Obserwowano nawet ponad 50% ubytku matek w wieku powy\
ej
2,5 lat, które ginęły w okresie zimowym. Dlatego w dobrze prowadzonej pasiece produkcyjnej
matki powinno się wymieniać co 2 lata, w ka\
dym sezonie wymieniajÄ…c 50%. W pasiekach
z bardzo intensywną gospodarką pasieczną np. w pasiekach wędrownych wykorzystujących
kilka kolejnych po\
ytków, wysoki wysiłek matek związany z ich czerwieniem powoduje, \
e
matki bardzo szybko tracą na jakości. Powoduje to konieczność wymiany większości matek
co roku. Coraz większa świadomość pszczelarzy o roli i znaczeniu matek pszczelich oraz
skomercjalizowanie produkcji pszczelarskiej powoduje, \
e z ka\
dym rokiem jest większe
zainteresowanie i zapotrzebowanie na matki pszczele bardzo dobrej jakości i o po\
Ä…danych
cechach.
Pszczelarz prowadząc kontrolowany wychów matek pszczelich ma mo\
liwość
dostosowania terminu wychowu do swoich potrzeb i nadzorowania przebiegu wychowu.
Najwa\
niejszym czynnikiem jest mo\
liwość odchowywania matek z materiału o du\
ej
wartości u\
ytkowej i hodowlanej, dających materiał wyrównany oraz o po\
Ä…danych przez
pszczelarza cechach u\
ytkowych.
Warunki wychowu matek pszczelich
Decydujące znaczenie na jakość matek pszczelich oprócz pochodzenia czyli zało\
eń
dziedzicznych, mają warunki w jakich przebiegał rozwój osobniczy matki pszczelej.
O wartości matek pszczelich decydują takie cechy jak:
- liczba rurek jajnikowych,
- objętość zbiorniczka nasiennego,
- masa ciała matki,
Czynnikami wpływającymi na warunki wychowu są: pora wychowu siła i stan
fizjologiczny rodziny wychowującej, oraz zasobność w pokarm, zwłaszcza białkowy.
Pora wychowu: Najbardziej odpowiednią porą wychowu matek jest okres w którym
rodziny pszczele osiągają biologiczną dojrzałość. W naszych warunkach klimatyczno-
po\
ytkowych okres ten przypada między czerwcem a połową lipca. Jest to okres rójek.
Wychów matek mo\
na ju\
rozpocząć w połowie maja i prowadzić do połowy sierpnia. Du\
e
i silne rodziny o zró\
nicowany skład wiekowym robotnic, ze znaczną przewagą młodych
pszczół wraz ze zgromadzonymi zapasami pierzgi i miodu, zapewnią \
erujÄ…cym larwom
matecznym dostarczanie przez karmicielki du\
ych ilości pełnowartościowego mleczka.
Wcześniejszy jak i póz
niejszy wychów, jest utrudniony, oraz uzyskuje się matki gorszej
jakości.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Temperatura. Optymalna temperatura otoczenia do wychowu matek pszczelich jest
w zakresie od 15°C do 25°C. OchÅ‚odzenia oraz nadmierne upaÅ‚y powodujÄ… zmniejszenie
liczby odciąganych mateczników. Mo\
e to powodować pogorszenie jakości matek. Zdarzają
się sytuacje kiedy podczas chłodów dochodzi do ścinania mateczników. Liczebne rodziny,
będące w szczytowym okresie biologicznego rozwoju zapewniają wszystkim matecznikom,
optymalnÄ… temperaturÄ™ 33 35°C  Å›rednio 34,5°C, która jest wymagana dla prawidÅ‚owego
rozwoju larw i poczwarek matecznych. Matki wychowywane w ni\
szej lub wy\
szej
temperaturze wygryzajÄ… siÄ™ z morfologicznymi wadami oraz mniejszÄ… liczbÄ… rurek
jajnikowych. Składały mniej jaj, co w rezultacie wpływało na siłę rodzin ni\
matki
wychowane w optymalnych warunkach. Obserwowano te\
, \
e matki te były wymieniane
przez pszczoły w trakcie sezonu.
Po\
ytek. Obfitość po\
ytku w okresie wychowu matek pszczelich ma równie\
du\
e
znaczenie. Jakościowo dobre matki, rodziny wychowują przy umiarkowanym wziątku
od 0,3 0,5 kg przybytków na wadze ula kontrolnego. Intensywne po\
ytki takie w których
dobowe przybytki na wadze wynoszÄ… powy\
ej 1 kg, powodujÄ… zaanga\
owanie robotnic
w pracę poza ulem, a młodych pszczół w gniez
dzie do przerobu nektaru na miód. Odbywa się
to kosztem wychowywanych matek, gdy\
nie są one dostatecznie pielęgnowane. Pszczoły
niechętnie odciągają mateczniki. Poza tym w okresie po\
ytkowym zabudowujÄ… mateczniki
plastrami i mogą nawet gromadzić w nich miód. Zbyt mały po\
ytek mo\
na poznać po tym, \
e
pszczoły pobierają wodę z poidła. Wa\
ne jest równie\
zaopatrzenie rodzin wychowujÄ…cych
w pyłek albo w wystarczającą ilość pierzgi. W okresie głodu białkowego pszczoły nie chcą
odciągać mateczników, równie\
mo\
na zaobserwować kanibalizm czyli zjadanie larw przez
pszczoły.
Opady. W okresie deszczów w rodzinach obserwuje się niedobór wody. Pszczoły wodę
przynoszą z zewnątrz. W takich okresach wygryzające się matki są gorszej jakości, a nawet
ju\
zasklepione mateczniki mogą być ścinane. Rozwiązaniem tego problemu mo\
e być
podkarmianie rodzin wychowujących. Porcje syropu dostarczają zarówno wody jak
i pokarmu.
Siła rodziny. Rodzina wychowująca powinna obsiadać plastry  na czarno . Takim
miernikiem siły rodziny mo\
e być obsiadanie przez pszczoły 2 m2 co w przeliczeniu na ul
Dadanowski daje całkowicie wypełniony ula 15 plastrów lub 2 korpusom ula
wielkopolskiego. W przeliczeniu na pszczoły jest to ok. 5kg pszczół czyli 50 tys. robotnic.
Rodzina wychowująca musi posiadać przynajmniej 4 5 kg miodu i 2 plastry z pierzgą.
W słabszych rodzinach pszczoły nie chcą odbudowywać mateczników.
Stan biologiczny. Odpowiednimi rodzinami do wychowu są te które przejawiają nastrój
rojowy. Pierwsze symptomy nastroju rojowego mo\
na rozpoznać po tym jak pszczoły budują
miseczki matecznikowe na skraju gniazda. Mo\
na te\
zauwa\
yć pobielanie plastrów.
W gniez
dzie pojawia się czerw trutowy. Prowadząc wychów matek w obecności matki nale\
y
zadbać, aby rodzina wychowująca posiadała du\
o czerwiu odkrytego. Sygnałem do
rozpoczęcia wychowu matek mo\
e być pobielanie plastrów. Sygnałem do zakończenia
wychowu jest czas kiedy pszczoły wyganiają trutnie z rodziny.
Zdrowotność rodziny wychowującej. Rodziny wybierane do wychowu matek powinny
być wolne od chorób. Powszechnie występująca nosemoza mo\
e powodować du\
e
spustoszenie w rodzinach wychowujących. Niekorzystny wpływ tej choroby, powoduje
uszkodzenie gruczołów gardzielowych u pszczół karmicielek, co ogranicza ilość
produkowanego mleczka pszczelego dla larw matek. Na nosemozÄ™ chorujÄ… robotnice, ale
w sytuacji nasilenia choroby matki mogÄ… ulec infekcji. Nosemoza u matek powoduje
zwyrodnienie jajników, a nawet ich rozpad.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Przyczyną uszkodzeń matek podczas wychowu jest równie\
Varroa destruktor, paso\
yt
ten osłabia rodziny pszczele, jest przenosicielem powszechnych chorób wirusowych, oraz
bezpośrednio zagra\
a matkom \
erujÄ…c na nich.
Pozyskiwanie matek pszczelich metodami uproszczonymi
Wykorzystanie mateczników rojowych
Rojenie się pszczół jest jedynym naturalnym sposobem rozmna\
ania się pszczół. Rodziny
pszczele będące w nastroju rojowym podejmują wychów matek w sposób naturalny. Nastrój
rojowy jest określonym stanem biologicznym rodziny uwarunkowanym kilkoma czynnikami:
niedobór substancji matecznej, nadprodukcja mleczka pszczelego, niesprzyjający układ
po\
ytków i przegrzanie gniazda.
Od momentu zło\
enia jaj w miseczkach matecznikowych, do wyjścia roju-pierwaka
upływa 9 dni. Rój ten wychodzi po zasklepieniu najstarszego matecznik. Ogólna liczba
mateczników rojowych w rodzinie nie przekracza 20. Mateczniki rojowe mogą być
wykorzystane przez pszczelarza. W 5 dni po wyjściu roju z rodziny pszczelarz mo\
e wyciąć
mateczniki łącznie z kawałkiem plastra. Uzyskane mateczniki mo\
na poddać do rodzin lub
odkładów albo rodzince weselnej. Z ka\
dej rodziny pszczelarz mo\
e mieć kilkanaście matek
rojowych. Wadą matek uzyskiwanych w ten sposób jest przekazywanie cechy rojliwości.
Pozyskiwanie matek z cichej wymiany
Cicha wymiana matek spowodowana bywa starością matki, jej wadami i ułomnościami,
bÄ…dz
odmiennością rasową. W takiej sytuacji rodziny pszczele zakładają kilka mateczników,
opiekują się nimi starannie. Matki z cichej wymiany są bardzo dobrej jakości.
Mateczniki z cichej wymiany sÄ… rzadko wykorzystywane do pozyskiwania matek. Jest to
sytuacja wyjątkowa. Pozostawiając jeden matecznik pozostałe mo\
na wyciąć i poddać do
innych rodzin. Wiek matecznika i termin wygryzienia matki jest trudny do ustalenia.
Pozyskiwanie matek ratunkowych
Po stracie matki pszczoły w rodzinie zakładają mateczniki odbudowywane na larwach
pszczelich. Pszczoły przebudowują komórkę i zaczynają opiekować się larwą która będzie
matką. Pszczoły nie odbudowują mateczników na jajach, lecz zawsze na larwach.
W początkowym okresie osierocenia, mateczniki są zakładane na najmłodszym czerwiu. Ilość
mateczników ratunkowych jest ró\
na i wynosi od kilku do kilkudziesięciu. Matki ratunkowe
mogą być gorszej jakości, ze względu ja ryzyko odchowania ich z larw starszych ni\

jednodniowe. Równie\
kryzysowa sytuacja w rodzinie spowodowana bezmatecznością
powoduje, \
e matki są mniej dorodne w porównaniu z matkami otrzymywanymi innymi
metodami.
Uproszczone sposoby poddawania larw rodzinie wychowujÄ…cej
Metoda Å‚ukowatego podcinania plastra
Kilka godzin po zabraniu matki rodzinie poddaje się łukowato podciętym no\
em jasny
plaster, w komórkach którego znajdują się jaja lub jednodniowe larwy. Larwy na plastrze
przerzedza się, usuwając zbędne, zalepiając je woskiem lub niszcząc. Pozostawia się co
trzecią larwę. Zapobiega to łączeniu się ze sobą mateczników.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Rys. 1. A
ukowato podcięty plaster z czerwiem [wg M. Gromisza]
Metoda Alleya
Innym sposobem jest pocięcie plastra na paski, a następnie, przyklejenie ich woskiem do
listewek ramki hodowlanej lub łukowato podciętego plastra. Komórki plastra na tym pasku
powinny być do połowy wysokości ścięte gorącym no\
em. Następnie pozostawiając co trzecią
larwę, pozostałe usuwając. Komórki z pozostałymi larwami rozszerza się i wstawia w środek
rodziny wychowującej. Izolowanie mateczników jest utrudnione, nale\
y wycinać je ogrzanym
no\
em i umieścić w klateczce ze specjalnym uchwytem.
Rys. 2.. Mateczniki odciągnięte na pasku plastra przyklejonego do beleczki oraz klateczka typu Meiera
z zaizolowanym matecznikiem [wg M. Gromisza]
Metoda Zandera
Pasek plastra z larwami nale\
y pociąć na kwadraciki, które przykleja się do koreczków,
przy pomocy wosku. Zbędne larwy, znajdujące się w paru komórkach plastra przyklejonych
do koreczka, mo\
na usunąć. Pozostawia się jedną larwę znajdującą się w poło\
eniu
centralnym. Komórki plastra ścina się do połowy wysokości no\
em i rozszerza siÄ™. Mo\
na te\

pojedyncze komórki z larwami wycinać przy pomocy sztancy, a następnie przyklejać do
koreczków.
Rys. 3. Wycięta z plastra komórka z larwą i naklejona na koreczek oraz koreczki naklejone na listewkę w ramce
koreczkowej [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Metoda Taranowa
W plastrze z jednodniowymi larwami wycina siÄ™ tylko jedno okienko i wstawia do
rodziny bezmatecznej. Pszczoły w okienku wybudują matecznik.
Rys. 4. Plaster z wyciętymi okienkami na mateczniki [1]
Czynności związane z przygotowaniem wychowu matek pszczelich
Przygotowanie rodziny wychowujÄ…cej
Stan biologiczny. Chcąc uzyskać rodzinę wychowującą w nastroju rojowym co wpływa
korzystnie na akceptacjÄ™ larw nale\
y zadbać o to wcześniej:
- poszerzać gniazdo tylko odbudowanymi plastrami,
- usunąć plastry z zabudową trutową,
- zapewnić odpowiednie wyloty (trochę za ciasne),
- zapewnić przez miesiąc poprzedzający wychów po\
ytek.
W razie braku odpowiedniego po\
ytku w okresie miesiąca poprzedzającego wychów,
rodzinÄ™ pszczelÄ… nale\
y podkarmić dawkami rzadkiego syropu cukrowego, sporządzonego
z 1 części cukru i 1 części wody. Dziennie pszczoły powinny pobierać około 400 ml 50%
syropu. Mo\
na te\
podkarmić rodziny ciastem miodowo-cukrowym, sytą lub wstawiać do
gniazda odsklepione plastry z miodem.
Dla rodzin wychowujÄ…cych bardzo wa\
ny jest po\
ytek pyłkowy. W razie jego braku oraz
niewystarczającej ilości pierzgi w rodzinie, pszczoły nale\
y podkarmić ciastem miodowo-
pyłkowym. Sporządza się je podobnie do ciasta miodowo-cukrowego, przy czym cukier
zastępuje się pyłkiem co najmniej w 30%. Ciasta zagniata się starannie wyrabiając. Porcje
ciasta podaje się w specjalnych podkarmiaczkach lub zwinięte w podziurkowanej folii.
Układa się je na ramkach w gniez
dzie prostopadle do nich wyjmując część beleczek.
Układ gniazda. Na 2 6 godzin przed poddaniem serii larw z rodziny wychowującej
nale\
y zabrać matkę i odpowiednio uło\
yć gniazdo.
Przed przystąpieniem do układania gniazda z rodziny wychowującej zabiera się 1/3
plastrów. W ten sposób na ka\
dym pozostałym w tej rodzinie plastrze znajduje się o 1/3
więcej pszczół. W środku gniazda pozostawia się wolne miejsce na wstawienie ramki
hodowlanej z larwami.
Właściwie uło\
one gniazdo rodziny wychowujÄ…cej: z obu stron wstawia siÄ™ plastry
z czerwiem otwartym, w dalszej kolejności będą znajdowały się plastry z czerwiem krytym,
pierzgą i miodem. Po kilku godzinach od uło\
enia gniazda, w wolnej przestrzeni zgromadzÄ…
się pszczoły karmicielki, opiekujące się czerwiem otwartym. Karmicielki te będą gotowe do
karmienia larw matecznych.
Przygotowanie ramek hodowlanych
Ramka hodowlana posiada kilka równoległych listewek odległych od siebie o 5 cm.
Pierwsza listewka od góry mo\
e być w mniejszej odległości. Do listewek przymocowuje się
koreczki z przyklejonymi do nich przy pomocy roztopionego wosku miseczkami. Do
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
roztapiania wosku mo\
na u\
ywać kolby lutowniczej. Odległość między koreczkami na
listewce powinna wynosić 2 cm, aby umo\
liwić łatwy dostęp pszczół karmicielek do larw
i ułatwić odrywanie mateczników. Na jednej ramce powinno mieścić się od 20 do 30
koreczków z miseczkami. Zamiast koreczków mo\
na u\
ywać pociętych na kwadraciki
kawałków listewek.
Przygotowanie miseczek
Do wychowu mogą być stosowane miseczki wykonane z wosku, tworzyw sztucznych, czy
nawet ze szkła. Wyrób miseczek woskowych. Optymalną średnicę miseczek matecznikowych
jest od 8,5 do 9 mm. Wymiar 9mm jest obecnie najczęściej stosowany. W mniejszych
miseczkach powstają matki o mniejszej masie ciała.
Wosk u\
yty do wyrobu miseczek powinien być niezbyt ciemny, pochodzącego z plastrów
zdrowych rodzin. Podczas wyrobu miseczek wosk powinien być rozgrzany do temperatury
65 90°C. Im ni\
sza będzie temperatura roztopionego wosku, tym grubsze będą ścianki
wyrabianych miseczek. Do wyrobu miseczek u\
ywa siÄ™ specjalnego szablonu w postaci
pałeczki. Pałeczka ma średnicę 9 mm i jest na końcu zaokrąglona, wykonana z suchego
drzewa o drobnych słojach. Zamiast drewna mo\
na u\
yć np. mosiądzu lub silikonu.
W czasie wyrobu miseczek pałeczkę zanurza się najpierw w zimnej wodzie, a następnie
w roztopionym wosku na głębokość 8 10 mm. Następnie jeszcze dwukrotnie powtarza się tę
czynność, za ka\
dym razem zanurzając o 2 mm płycej. W ten sposób za trzecim razem
zanurza siÄ™ go ju\
do połowy, czyli na głębokość 4 5 mm. W wyniku tego powstaje miseczka,
którą nale\
y zdjąć. W celu wypolerowania przez pszczoły miseczek wstawia się
przygotowaną ramkę koreczkową do rodziny pszczelej. Pszczoły wygładzą powierzchnię
miseczek, a tak\
e nadadzÄ… im zapach rodziny wychowujÄ…cej.
Przygotowanie jaj i larw do wychowu
Pozyskiwanie jaj lub larw w określonym wieku. W celu pozyskania jaj lub larw
w określonym wieku nale\
y matkę przetrzymać przez dobę na plastrze pod izolatorem
wykonanym z kraty odgrodowej. Je\
eli matka odizolowana po pierwszej dobie nie rozpocznie
czerwienia, to nale\
y matkę przetrzymać dłu\
ej. Plaster do zaczerwienia powinien być lekko
brązowy. Ułatwi to przekładanie larw. Po upływie 3 dni, z jaj zło\
one przez matkÄ™ wygryzajÄ…
siÄ™ w larwy. W rodzinach silnych szybko zostajÄ… podlane mleczkiem i dopiero teraz nadajÄ…
się do przekładania.
Wiek larw u\
ytych do wychowu matek pszczelich ma bardzo du\
e znaczenie. Larwy
pszczele i mateczne przez pierwsze trzy dni od\
ywiajÄ… siÄ™ mleczkiem pszczelim. Mleczko
którym są karmione larwy matek zawiera więcej cukrów i witamin jak równie\
zawiera
większe ilości hormonu juwenilnego. Matka w okresie larwalnym zjada około 300 mg
mleczka. Larwy przeznaczone ju\
od poczÄ…tku swojego \
ycia na matki pszczele sÄ… karmione
mleczkiem o innym składzie, powoduje to \
e ju\
w drugiej dobie w wieku 24-36 godz.
ró\
nicowanie siÄ™ \
eńskich narządów wewnętrznych matki.
Najlepsze jakościowo matki uzyskuje się wychowując je z jaj. Co obrazuje poni\
sza
tabela. Wraz z wiekiem larw, które zostały u\
yte do wychowu matek ich wskaz
niki
świadczące o jakości spadają, mają coraz ni\
szą masę ciała, liczbę rurek jajnikowych,
objętość zbiorniczka nasiennego, liczbę plemników w zbiorniczku. Jednak wychowu matek
z jaj na większą skalę nie przeprowadza się z powodu du\
ej pracochłonności oraz powodem
sÄ… te\
słabe przyjęcia jaj i mała liczba odchowanych matek.
W praktyce do wychowu matek u\
ywa siÄ™ larw w przybli\
eniu jednodniowych. Wa\
na
jest więc umiejętne wybranie larw w takim wieku. Wyboru dokonuje się na podstawie
stopnia wygięcia i długości ciała larw. Ró\
ne tempo wzrostu larw spowodowane ró\
nymi
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
czynnikami, utrudnia osobom początkującym prawidłową ocenę wieku larw. Dlatego najlepiej
jest pozyskiwać larwy z plastra, na którym przez jedną dobę zaizolowana była matka. Nale\
y
wybierać tylko larwy o błyszczącym oskórku, jego matowe zabarwienie świadczyć o procesie
linienia, w czasie którego są one szczególnie wra\
liwe na uszkodzenia mechaniczne, co mo\
e
skończyć się niepowodzeniem.
Tabela 1. Charakterystyka matek wychowywanych z czerwiu w ró\
nym wieku [wg J. Woyke]
Matki wychowane z
larw larw larw larw
Cecha jaj
1-dniowych 2-dniowych 3-dniowych 4-dniowych
Masa ciała [mg] 209 189 172 147 119
Liczba rurek jajnikowych 317 308 292 272 224
ObjÄ™tość zbiorniczka nasiennego [µl] 1,182 1,093 0,936 0,821 0,586
naturalnie
6,133 5,737 5,026 3,942 1,520
unasienionych
Liczba plemników
inseminowanych
w zbiorniczku 6,146 5,820 5,269 4,630 
2 x 4 µl
nasiennym (mln)
inseminowanych
3791 3,511 3,234 2,631 0,140
8 µl
Tabela 2. Charakterystyka larw w wieku 12 48 godz [wg. A. Pidka]
Wiek larwy Długość ciała Średnia masa
Kształt Linienie
[h] [mm] ciała [mg]
12 lekko wygięty 1,5 0,29 I
24 lekko wygięty 2,5 0,59
36 bardziej wygięty 3,0 1,29 II
48 bardziej wygięty 5,0 3,10
Podło\
e dla przekładanych larw
Podło\
ami do przekładania larw mogą być:
- mleczko pszczele spod larw dwunastogodzinnych,
- rozrzedzone mleczko pszczele spod larw starszych,
- nektar z plastra lub rozrzedzony miód,
- woda,
- przekładanie na sucho.
Najlepszym podło\
em jest mleczko wzięte spod dwunastogodzinnych larw. Larwa
dwunastogodzinna przeło\
ona na mleczko, pochodzÄ…ce spod larwy w tym samym wieku, od
razu otrzymuje odpowiedni dla niej pokarm. Larwa przeło\
ona na inne podło\
e musi czekać
na wymianÄ™ pokarmu, nie jest w stanie \
ywić się mleczkiem larw starszych czy te\
miodem.
Przekładając larwy dwunastogodzinne na mleczko larw w tym samym wieku, otrzymuje się
najlepsze matki.
Gorszym podło\
em jest mleczko spod larw starszych. Musi ono być rozrzedzone,
poniewa\
młode larwy z
le przylegajÄ… do mleczka o konsystencji galaretowatej. Larwy
przekładane na mleczko pszczele są zawsze chętniej przyjmowane ni\
larwy przekładane na
pozostałe podło\
a.
Nektar lub rozrzedzony miód nie jest odpowiednim podło\
em dla larw, dlatego
karmicielki bardzo szybko usuwają go. Zastępują go mleczkiem pszczelim odpowiednim do
wieku przeło\
onych larw. Zaletą nektaru lub miodu jest dobra lepkość i łatwość przekładania
larw. Mleczko pszczele, przeznaczone do wychowu matek, przechowuje siÄ™ w szklanym
naczyniu w temperaturze 4°C, dziÄ™ki czemu nie traci ono swoich wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci przez okres 1,
a nawet 2 tygodni
Larwy przekładane na wodę mają zagwarantowaną tylko wilgotność.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Powszechne staje się przekładanie larw na suche dno miseczki. Sposób ten wymaga
większej wprawy, gdy\
larwÄ™ nale\
y tak zebrać z dna komórki aby zabrać i mleczko.
Przekładanie larw łącznie z mleczkiem na suche dno daje dobre wyniki.
Technika przekładania larw
Przekładanie larw jest prostą czynnością. Pszczelarz o normalnym wzroku i przeciętnych
zdolnościach manualnych jest w stanie szybko opanować tę czynność.
Plaster z larwami do przeło\
enia i ramkÄ… hodowlanÄ… umieszcza siÄ™ na stole dobrze
oświetlonym słońcem lub specjalną lampką. Do przeło\
enia larw potrzebna jest Å‚y\
eczka,
mająca na końcu szerokość 1 mm. A
y\
eczkÄ™ podsuwa siÄ™ pod larwÄ™ od strony grzbietowej tak,
aby jej nie dotknąć, lecz wziąć ją wraz z pewną ilością mleczka pszczelego. Larwę na
Å‚y\
eczce przenosi się do miseczki matecznikowej i wkłada do znajdującej się tam kropelki
mleczka. Następnie przechyla się ły\
eczkę i wyjmuje spod larwy tak, aby larwa spłynęła do
miseczki. Larwy, które za pierwszym razem nie wpłyną na ły\
eczkę, a na przykład zostaną
potrącone, usuwa się z komórki, mogły zostać uszkodzone. Plaster z larwami zaleca się
okrywać wilgotnym ręcznikiem.
W celu ułatwienia przekładania larw, komórki plastra pszczelego, z którego pobierane są
larwy, mo\
na ściąć do połowy wysokości. Dokonuje się tego przy pomocy ostrego ogrzanego
no\
a.
Pielęgnacja mateczników
Przygotowaną ramkę hodowlaną z przeło\
onymi larwami wstawia siÄ™ do rodziny
wychowującej, miedzy plastry z czerwiem otwartym, tam zgromadziły się pszczoły
karmicielki. Rodzina ta była wcześniej osierocona co najmniej 2 godziny i nie dłu\
ej ni\

6 godzin. Pszczoły te przyjmują larwy i natychmiast rozpoczynają ich karmienie. Ju\
po kilku
minutach larwy te sÄ… podlewane mleczkiem. DÅ‚u\
szy okres bezmateczności rodzin
wychowujÄ…cych sprawia, \
e pszczoły budują mateczniki ratunkowe na własnych larwach.
Przyjmowanie larw zale\
y w pewnym stopniu od:
- ilości karmicielek w proporcji do czerwiu otwartego,
- rasy pszczół w rodzinie wychowującej, najlepiej larwy przyjmują pszczoły kraińskie.
- najlepiej przyjmowane sÄ… larwy w rodzinach bez matki i czerwiu, odebranych
bezpośrednio przed poddaniem larw,
- gorzej w rodzinach bez matki, ale z czerwiem, a najgorzej w rodzinach z matkÄ…
i czerwiem. Najgorsze jakościowo matki otrzymuje się w pierwszym wariancie,
a najlepsze w ostatnim,
- przypuszcza siÄ™, \
e w rodzinach słabszych larwy chętniej są przyjmowane w górnej części
gniazda
Larwy sÄ… przyjmowanie 6 godzin po ich poddaniu. WstawiajÄ…c ramki do rodzin
z wcześniej przygotowanym miejscem, w którym zgromadzą się pszczoły karmicielki, ju\
po
2 godzinach mo\
na się zorientować, które larwy zostały zaakceptowane. W tym czasie są one
ju\
podlane mleczkiem pszczelim. Larwy niezaakceptowane sÄ… wyrzucone z miseczek
matecznikowych, albo te\
le\
ą na suchych dnach miseczek. Po stwierdzeniu małego procentu
przejęcia na miejsce larw niezaakceptowanych ju\
po 6 godzinach mo\
na przeło\
yć nowe.
Rodzinie bezmatecznej powinno się poddawać nie więcej ni\
30 larw. Mimo \
e rodziny
akceptują więcej mateczników nie są w stanie wychować dobrych jakościowo matek. Zdarza
się to najczęściej przy powtarzających się seriach larw poddawanych tej samej rodzinie
wychowującej. Nie zdarza się to podczas wychowu w obecności matki. Pszczoły przyjmują
wówczas tyle larw, ile są w stanie pielęgnować. Najczęściej nie więcej ni\
20.
Terminy izolacji mateczników.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Mateczniki mo\
na izolować w 2 terminach: bezpośrednio po ich zasklepieniu, a więc po
5 dniach od przeło\
enia, czyli w 9 dniu rozwoju larw, lub 2 dni przed wygryzieniem siÄ™ matek
z mateczników, a więc po 10 dniach od przeło\
enia larw, czyli w 14 dniu ich rozwoju.
Izolowanie w pierwszym terminie przeprowadza się wówczas, gdy dalszy wychów
zasklepionych mateczników odbywa się w cieplarce. W drugim terminie izoluje się
mateczniki inkubowane w rodzinie pszczelej. Izolowanie i pozostawianie w rodzinie
mateczników bezpośrednio po zasklepieniu jest ryzykowne ze względu na gorsze warunki
inkubacji.
Sposób izolacji
Przymocowane przy pomocy wosku koreczki, na których umieszczone są mateczniki,
wyjmuje siÄ™ z ramki hodowlanej. W tym celu nale\
y obrócić koreczek wokół osi. Nie wolno
odrywać go, bo matecznik mo\
e ulec uszkodzeniu. Koreczek wkłada się do otworu klateczki
izolacyjnej, najczęściej typu Zandera. Mo\
na te\
wykorzystywać inne klateczki, a nawet
lokówki. Często zamiast koreczków izoluje się całe listewki z matecznikami.
Rys. 5. Zaizolowany matecznik w klateczce Zandera [1]
Rys. 6. Ramka klateczkowa na klateczki typu Zandera. i izolatorki lokówkowe [1]
Przygotowanie klateczek izolacyjnych, polega to na tym, \
e do klateczki wkleja siÄ™,
zrobioną z wosku, miseczkę matecznikową, którą wypełnia się płynnym miodem. Wygryzione
w cieplarce matki wyjmuje się w odstępach przynajmniej dwunastogodzinnych .Z braku
miodu matki wyjadajÄ… resztki mleczka pszczelego, jakie pozostaje w mateczniku i dobrze
znoszą okres nie dłu\
szy ni\
12 godzin przetrzymywania w cieplarce.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Klateczek z izolowanymi matecznikami nie napełnia się pszczołami. Normalnie
wykształcone matki wygryzają się bez pomocy pszczół. Przy izolowaniu w drugim terminie
mateczników, pozostawionych w rodzinie, obecność pszczół towarzyszących mo\
e okazać się
korzystne, gdy przez parę dni po wygryzieniu pozostawi się młode matki bez opieki.
Inkubacja mateczników
Mo\
liwa jest inkubacja mateczników w drugim czyli górnym korpusie silnej rodziny
pszczelej. Powinien on być oddzielony od pierwszego kratą odgrodową. Wstawienie
mateczników zasklepionych do rodziny z reguły nie wywołuje nastroju rojowego. Izolowanie
mateczników nale\
y przeprowadzić na 2 dni przed planowanym terminem wygryzienia matek.
Podobnie postępuje się podczas wstawiania zasklepionych mateczników do
bezmatecznych rodzin pszczelich. W tym przypadku nie ma jednak niebezpieczeństwa ścięcia
mateczników. W rodzinie takiej mo\
na nawet gromadzić mateczniki pochodzące od 2 4
rodzin wychowujÄ…cych.
Wykorzystanie cieplarki do inkubacji mateczników. Cieplarka jest urządzeniem, które ma
zapewnić odpowiedniÄ… temperaturÄ™ ok. 34,5°C, wraz z delikatnÄ… cyrkulacjÄ… powietrza,
wilgotność 60 80%. Po zasklepieniu mateczników opieka pszczół nad nimi sprowadza się do
zapewnienia właśnie takich warunków.
Cieplarka mo\
e być zbudowana w ró\
ny sposób we własnym zakresie i z materiału
o dobrych właściwościach izolacyjnych. Musi być zaopatrzona w spiralę z termostatem,
dzięki czemu mo\
na utrzymać optymalną temperaturę. W celu zapewnienia właściwej
wilgotności wstawia się naczynie z wodą o powierzchni równej około 1/10 powierzchni
podstawy cieplarki. W ten sposób uzyskuje się wilgotność powy\
ej 50%.
Przy temperaturze wy\
szej od optymalnej obserwujemy:
- zwiększoną śmiertelność poczwarek,
- skrócenie cyklu rozwojowego,
- jaśniejszy kolor wygryzających się matek.
Temperatura ni\
sza w porównaniu z normą powoduje:
- niedorozwój skrzydeł,
- skrócenie języczka,
Wygryzanie siÄ™ matek pszczelich
Matka wygryza siÄ™ w 16 dniu cyklu rozwojowego. Matka w naturalnych warunkach po
wygryzieniu się napełnia wole miodem. Następnie zaczyna biegać po plastrze, szukając
niejako innych matek lub mateczników. Po spotkaniu innej matki, zwłaszcza młodej, stacza
z nią walkę, w której jedna z nich ginie. Po spotkaniu zaś matecznika przegryza go, a niekiedy
\
ądli z boku. Pszczoły do 3 dnia mało się nią interesują, bo do tego wieku praktycznie nie
wydziela substancji matecznej. Matka wygryzajÄ…ca siÄ™ z izolowanego matecznika nie ma
mo\
liwości wyjścia na plastry rodziny. W tym czasie wydaje często dz
więki, które zwane są
śpiewem matki.
Ocena jakości i znakowanie matek
Podczas znakowania wygryzionych matek przeprowadza siÄ™ ich ocenÄ™ i brakowanie.
Wyznacznikiem wartości matki przy wygryzieniu jest jej masa. Do ich wa\
enia mo\
na
u\
ywać specjalnej wagi. Matki o masie mniejszej ni\
przewiduje norma, powinno siÄ™
likwidować. W praktyce często ocenia się je na podstawie ich wyglądu zewnętrznego. Zwraca
się uwagę przede wszystkim na to, czy nie została uszkodzona. Najczęściej uszkodzeniu
ulegają nogi matek. W celu oceny matki pod tym względem wypuszcza się ją na stół
laboratoryjny lub biurko i obserwuje jej zachowanie. Uszkodzenia nóg, skrzydeł i inne są
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
wówczas dobrze widoczne. Między wielkością matecznika a masą wygryzionej z niego matki
nie ma ścisłej zale\
ności.
Terminy znakowania matek. Matki pszczele znakuje się w jednym z dwóch terminów:
bezpośrednio po wygryzieniu lub po rozpoczęciu przez nie czerwienia. Matki oznakowane po
wygryzieniu, a następnie poddane do ulików weselnych częściej giną w czasie lotów
godowych ni\
matki nieznakowane, poniewa\
sÄ… Å‚atwiej dostrzegane przez ptaki \
ywiÄ…ce siÄ™
owadami. Z drugiej jednak strony matki nieznakowane trudniej jest odszukać w uliku
weselnym. W praktyce więc matki znakuje się bezpośrednio po wygryzieniu z mateczników.
Technika znakowania matek pszczelich
Do znakowania matek u\
ywa się szybko schnących farb lub znaczków opalitowych.
Znaczki te mogą mieć ró\
ne kształty. Podczas znakowania matkę nale\
y uchwycić między
palce za tułów, który jest dość twardy i najmniej wra\
liwy na uszkodzenia. Nie nale\
y
chwytać za odwłok. W prawej zaś ręce trzyma się przyrząd do znakowania. Mo\
e to być
flamaster lub nawet zapała z oszlifowanym końcem. Zapałkę moczy się w szybko schnącej
farbie konsystencji śmietany, a następnie maluje się kropkę na płytce grzbietowej tułowia
matki.
Mniej wprawni hodowcy nie chwytajÄ… matki pszczelej, lecz unieruchamiajÄ… jÄ…
w specjalnej tulejce z tłoczkiem. Do tego celu stosuje się równie\
ró\
nego rodzaju kołpaczki
unieruchamiajÄ…ce matki na plastrze lub stole.
Rys. 7. Tulejka do znakowania matek [1]
Przytwierdzanie znaczków opalitowych wykonuje się podobnie jak znakowanie farbą. Na
tułów matki nanosi się szpilką kroplę szybko schnącego bezbarwnego lakieru acetonowego
albo kleju szelak o konsystencji podobnej do farby. Drugim końcem trzoneczka, uprzednio
zwil\
onym, dotyka się zewnętrznej powierzchni znaczka tak, aby przyczepił się do niego na
chwilę. Znaczek ten przenosi się na kroplę kleju znajdującego się na tułowiu matki i lekko
dociska.
Rys. 8. Opalitki do znakowania matek w fiolkach szkalnych [opracowanie własne]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Farba lub klej na oznakowanych matkach musi wyschnąć. Matkę wpuszcza się do spe-
cjalnych klateczek.
We wszystkich krajach stosuje siÄ™ jednakowy system znakowania matek. Do tego celu
u\
ywa się 5 kolorów zmienianych w ka\
dym roku. Liczba u\
ytych kolorów uwarunkowana
jest długością \
ycia matki, która nie przekracza 5 lat. W zale\
ności od końcowej cyfry roku,
w którym urodziła się matka, stosuje się następujące kolory:
- 0 i 5  niebieski,
- 1 i 6  biały,
- 2 i 7  \
ółty,
- 3 i 8  czerwony,
- 4 i 9  zielony.
Matki oznakowane dajÄ… mo\
liwość identyfikowania jej co do roku pochodzenia, a więc
i wieku. To\
samość matki jest szczególnie wa\
na w pracy hodowlanej.
Kalendarz wychowu matek pszczelich
Prowadzenie wychowu matek pszczelich wymaga terminowego wykonywania czynności
w powiązaniu z cyklem rozwoju osobniczego matek. Niedotrzymanie tych warunków lub inne
zaniedbania kończą się niepowodzeniem.
W celu uzyskania larw jednodniowych, na cztery dni przed planowanym terminem
przekładania larw, izoluje się matkę pnia matecznego na jedną dobę. Po trzech dobach ze
zło\
onych jaj wykluwają się larwy. W dniu przekładania larw, na 2 do 6 godzin przed ich
poddaniem, układa się gniazdo w rodzinie wychowującej, pozostawiając przerwę na ramkę
hodowlaną. Bezpośrednio po wstawieniu ramki hodowlanej rodzinę starannie ociepla się.
W okresie bezpo\
ytkowym, dobowe przybytki na wadze ula poni\
ej 0,3 0,5 kg podaje siÄ™
rodzinie około 0,5 1 syty lub syropu. Na drugi, lub trzeci dzień po poddaniu larw, starannie
przegląda się gniazdo, niszcząc odciągnięte mateczniki na plastrach z czerwiem oraz
sprawdza się liczbę przyjętych larw matecznych. Izolację zasklepionych mateczników
wykonuje siÄ™ przed, lub po histolizie. IzolujÄ…c mateczniki w pierwszym terminie ramkÄ™
hodowlaną, przenosi się do górnego korpusu silnej rodziny, który odizolowujemy od rodni
kratą odgrodową. Dysponując cieplarką, wyjęte z ramki hodowlanej listewki wraz
z matecznikami umieszcza siÄ™ w specjalnych izolatorkach i wstawia do inkubatora.
Wykonując izolację w drugim terminie, wyjęte z ramki hodowlanej koreczki z matecznikami,
przenosi siÄ™ do klateczek Zanedra. Klateczki wstawia siÄ™ do cieplarki lub po umieszczeniu
w ramce klateczkowej do osieroconej rodziny.
Rys. 9. Ramka klateczkowa z zaizolowanymi matecznikami [4]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Tabela 3. Stadia rozwojowe matki pszczelej oraz kolejne czynności przy wychowie matek [3]
Kolejny dzień Stadium Kolejne Stan matecznika Wykonywane czynności
rozwoju rozwojowe matki linienia
Zamknięcie matki pod
izolatorem
1 jajo
2
3
4 I Przekładanie larw
5 II
6 larwa zwinięta III niezasklepiony
7 IV
8
9 larwa przędząca Izolacja mateczników I termin
10 V
11 przedpoczwarka Histoliza
12 zasklepiony
13 Izolacja mateczników II termin
14 poczwarka
15
16 VI
Zmodyfikowane metody wychowu matek pszczelich
Metoda Dolittla i Pratta
Jest powszechnie stosowana metodÄ… wychowu matek pszczelich w sztucznie wykonanych
miseczkach woskowych. Obecnie coraz częściej zastępuje się je miseczkami z tworzywa
sztucznego.
Prawidłowo uformowane miseczki woskowe, lub plastykowe przykleja się do koreczków
za pomocÄ… roztopionego wosku, po czym umieszcza je w listewkach ramki hodowlanej,
wprowadzając w wywiercone otwory, albo przymocowując bezpośrednio do listewek
SkompletowanÄ… ramkÄ™ hodowlanÄ… mo\
na wstawić na kilka godzin, lub na noc do rodziny
wychowującej, pszczoły oszlifują miseczki  wygładzą ich wewnętrzne ścianki i przesycą
zapachem właściwym dla rodziny
Przekładanie larw nale\
y wykonywać w ciepłym pomieszczeniu o du\
ej wilgotności
powietrza (temp. 25 27°C i wilg. wzgl. okoÅ‚o 70%). Na dna miseczek za pomocÄ… zapaÅ‚ki lub
zakraplacza umieszcza siÄ™ po kropelce mleczka pszczelego
Larwy do wychowu matek bierze się z jasnobrązowego plastra, na którym trzy dni
wcześniej izoluje się matkę na jedną dobę. Przenoszony do pracowni plaster okrywa się
wilgotną ściereczką aby ochronić larwy przed wyschnięciem. W pracowni kładzie się na
dobrze oświetlonym stole i ogrzanym no\
em ścina komórki do połowy wysokości.
Rys. 10. Przekładanie larw do sztucznych miseczek matecznikowych [opracowanie własne]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Do przekładania larw u\
ywa siÄ™ specjalnej metalowej Å‚y\
eczki. Koniec jej podkłada się
pod larwę od strony grzbietowej, tak aby nie dotykała bezpośrednio ły\
eczki, lecz spoczywała
na mleczku a końce jej ciała wystawały poza ły\
eczkę. Unosi się następnie ły\
eczkÄ™ i ruchem
odwrotnym układa larwę w miseczce na środku mleczka. A
y\
eczkÄ™ wycofuje siÄ™
przemieszczając ją po dnie komórki. Przygotowaną ramkę hodowlaną z przeło\
onymi
larwami, okrywa wilgotną ściereczką i przenosi do wcześniej przygotowanej rodziny
wychowującej, wstawiając między plastry z otwartym czerwiem.
Metoda 0
rosi Pala
Rodzinie wychowującej poddaje się ramkę hodowlaną z przeło\
onymi larwami
z dowolnej rodziny. Następnego dnia, gdy pszczoły zło\
Ä… do miseczek mleczko, usuwa siÄ™
larwy, a na ich miejsce przenosi 2-3-dniowe jaja wraz z wyciętymi denkami komórek
z dziewiczego plastra pnia matecznego. Dna komórek z jajami o średnicy 3 mm wycina się za
pomocą specjalnej sztancy, po uprzednim ścięciu ścianek komórek a\
do ich podstawy.
Metoda Jentera
Jest to bardzo prosta metoda umo\
liwiająca wychów matek zarówno z 3 dniowych jaj, jak
i 12-godzinnych larw Wyeliminowano w niej czynność przekładania larw ły\
eczkÄ…. Wymaga
jednak dysponowania specjalna ramkÄ… skonstruowanÄ… przez jej autora. Ramka wraz ze
wszystkimi elementami wykonana jest z tworzywa sztucznego. WewnÄ…trz niej znajduje siÄ™
imitacja węzy o powierzchni 1,2 dm2, z  odciągniętymi do 1/3 wysokości ścianami komórek
po jednej stronie. Co druga komórka ma odejmowane dno od strony przeciwnej. Powierzchnię
z zaczątkami komórek izoluje odejmowana nakrywka z kraty odgrodowej z otworem do
wpuszczania matki.
Rys. 11. Ramka Jentera widziana od frontu i od strony spodniej [opracowanie własne]
Rys. 12. Sposób umieszczenia ramki Jentera w plastrze do zaczerwienia [4]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Prowadząc wychów tą metodą przymocowuje się ramkę do górnej beleczki plastra
w uprzednio wyciętym otworze. W rodzinie matecznej wieczorem odszukuje się matkę
i wpuszcza na ramkę Jentera, zamykając otwór plastykowym krą\
kiem. Następnego dnia rano
uwalnia siÄ™ matkÄ™. Czwartego dnia (wieczorem) wychowujÄ…c matki z jaj, zaÅ› przy wychowie
z larw  piątego (w południe), wyjmuje się z rodziny plaster z ramką Jentera, omiata z pszczół
i przenosi do pracowni. Wyjmuje się następnie dna komórek i wybiera z największymi jajami
(przy wychowie z jaj) lub błyszczącymi larwami obficie podlanymi mleczkiem (przy
wychowie z larw). Na wybrane denka nakłada się tulejki imitujące ściany komórek
i umieszcza na korkach Skompletowane miseczki na korkach wprowadza się do otworów
listewek ramki hodowlanej, którą poddaje się rodzinie wychowującej.
Metody wychowu w rodzinie bez matki
Wychów ciągły. Pozwala w du\
ym stopniu zintensyfikować wychów matek. Mateczniki
przetrzymuje siÄ™ w rodzinie wychowujÄ…cej do momentu zasklepienia, czyli przez 5 6 dni
Potem mateczniki izoluje się i przenosi do cieplarki. Po zabraniu mateczników rodzinie
pszczelej poddaje się następną serię larw. W ten sposób mo\
na poddać 3 kolejne serie bez
obawy o jakość matek. Postępując w ten sposób mo\
na otrzymać do 90 zasklepionych
mateczników, poddając w ka\
dej serii po 30 larw. Liczba odciąganych mateczników
w rodzinie bezmatecznej nie zmniejsza siÄ™ w kolejnych seriach. Po 3 seriach obni\
a siÄ™ jednak
sukcesywnie jakość matek i wydłu\
a cykl rozwojowy.
Metoda Zandera
Poddawanie larw do rodziny bez czerwiu otwartego. Polega ona na poddawaniu serii larw
do rodziny bez czerwiu otwartego. W tym celu matkę pszczelą na 9 dni wcześniej zamyka się
w klateczce z kraty odgrodowej. Klateczka taka umo\
liwia kontakt matki z pszczołami
znajdujÄ…cymi siÄ™ w rodzinie. Po 9 dniach, kiedy nie ma czerwiu niezasklepionego, matkÄ™
usuwa siÄ™, a do rodziny poddaje siÄ™ seriÄ™ larw. W takiej rodzinie jest du\
o pszczół
karmicielek, a nie ma larw. Stwierdzono jednak, \
e brak czerwiu otwartego wpływa na
ograniczenie ilości mleczka pszczelego, wydzielanego przez gruczoły gardzielowe pszczół.
Najczęściej jednak przyjmuje się, \
e sposób wychowu bez czerwiu nie jest odpowiedni.
Modyfikacja tej metody polega na dziewięciodniowym ograniczeniu matki w czerwieniu
na 3 plastrach. Następnie zabiera się matkę z plastrami, ale bez pszczół i tworzy odkład. Do
odkładu wykorzystuje się pszczoły z innej rodziny. Przygotowana rodzina wychowująca
pozostaje bez matki i czerwiu otwartego, ale z du\
ą ilością pszczół karmicielek. Rodzina taka
bardzo dobrze przyjmuje larwy.
Wychów w rodzinach zasilanych czerwiem
Mo\
na wydłu\
yć okres zdolności rodziny pszczelej do wychowu matek zasilając ją
plastrami z czerwiem lub z pszczołami. Zasilanie czerwiem jest bardziej odpowiednie. Po
pewnym czasie, mimo du\
ej ilości pszczół w rodzinie wychowującej, mateczniki nie są
odbudowywane. Do takiej rodziny mo\
na jedynie ju\
poddać matkę.
Wychów metodą Sklenara w ulu le\
aku
Jest to metoda dwurodzinna. Jedna rodzina posiada matkÄ™ , druga jest bezmateczna. Po
6 24 godzinach od zabrania matki, poddaje siÄ™ im seriÄ™ larw. Po 10 dniach zabiera siÄ™
mateczniki i poddaje się im matkę wziętą z rodziny z drugiej rodziny. Do rodziny
pozbawionej matki, poddaje siÄ™ seriÄ™ larw. Po 10 dniach i z tej rodziny zabiera siÄ™ seriÄ™
mateczników, matkę zaś przenosi się z drugiej rodziny i powtarza cykl.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Wychów w obecności matki
Wychowując matki tym sposobem uzyskujemy matki pszczele najlepszej jakości.
Budowa mateczników spowodowana jest przez takie same bodz
ce, jakie występują podczas
cichej zmiany matek lub rójki. Po\
ądane jest, aby pszczoły z rodziny wychowującej były
w nastroju rojowym lub do cichej wymiany.
Wychów w obecności matki mo\
na prowadzić w ulach le\
akach lub stojakach. Do
rodziny wychowującej poddaje się nie więcej ni\
20 larw.
Układ gniazda. Rodzinę pszczelą dzieli się w ulu na 2 części. W pierwszej z nich, mającej
dostęp do wylotu, pozostaje czerwiąca matka, a układ gniazda zbli\
ony jest do układu
w normalnej rodzinie. Drugą część, w której prowadzony będzie wychów, oddziela się kratą
odgrodową lub przegrodą z okienkiem z kraty odgrodowej. W tej części gniazda, w środku,
obok ramki hodowlanej, układa się plastry z du\
ą ilością czerwiu otwartego, a po bokach
plastry z pyłkiem, czerwiem krytym oraz pokarmem węglowodanowym.
W ulach o korpusowym układzie gniazda część rodziny, w której prowadzony jest
wychów, znajduje się w górnym korpusie.
Rys. 13. Układ gniazda przy wychowie w obecności matki: 1  plaster okrywowy 2  syrop, 3  czerw kryty,
4  czerw otwarty, 5  pierzga, 6  miód, 7  miseczki z młodymi larwami [4]
Rys. 14. Układ gniazda w ulu wielokorpusowym przy wychowie w obecności matki: 1  plaster do zaczerwienia,
2  miód, 3  czerw kryty, 4  czerw otwarty 5  pierzga, 6  miseczki z młodymi larwami [4]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Kratą odgrodową przesłania się dolny korpus częściowo lub całkowicie  na głucho .
W ciągu pierwszej doby po poddaniu larw rodzina jest podzielona na 2 części oddzielone
od sobie. Potem umo\
liwia się pszczołom kontaktowanie się przez odsłonięcie kraty
odgrodowej.
Wykorzystanie startboksów
Larwy sÄ… lepiej przyjmowane przez rodzinÄ™, je\
eli w poczÄ…tkowym okresie po poddaniu
stosuje się odkłady przyjmujące, zwane te\
startboksami lub starterami. Startboks mo\
e być
skrzynką ró\
nej konstrukcji, lub całkiem prosty jako transportówka. Zostaje zaopatrzony
w plaster z zapasem miodu i pierzgi. Do środka strząsa się robotnice z mniej więcej
7 plastrów z czerwiem, co stanowi około 2 kg pszczół. Startboks zamyka się i do chłodnego
ciemnego pomieszczenia. Pszczoły karmi się syropem cukrowym. Następnego dnia, a więc po
upływie niecałej doby, do transportówki poddaje się od 60 do 90 larw, czyli 2 3 razy więcej
ni\
rodzinie wychowujÄ…cej. BezpiecznÄ… zasadÄ… jest na ka\
de 1kg pszczół (10 tys.) poddawać
30 larw. SÄ… one akceptowane prawie w 100%. Larwy sÄ… obficie podlane mleczkiem. W tym
samym dniu lub w następnym przyjęte larwy poddaje się rodzinie wychowującej.
Startboks mo\
na wykorzystać do poddania 2 3 serii. Potem rodzinom pszczelim nale\
y
umo\
liwić oblot i ewentualnie wykorzystać ponownie. Praktycznie jednak poddaje się 3 serie
co 4 5 godzin. CzwartÄ… seriÄ™ pozostawia siÄ™ a\
do zasklepienia mateczników.
Ewidencja wychowu matek pszczelich
W pasiekach prowadzących wychów matek pszczelich prowadzona jest ewidencję
wychowu matek pszczelich w formie tabeli. Rzetelne notatki mogą być równie\
prowadzone
w innej postaci tabel czy notatek.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Ewidencja wychowu matek pszczelich
W okresie od roku ............... do ...............................
Nr pasieki...........................
Właściciel pasieki................
................................................................
Adres pasieki..........................................................................
Str..............................
Izolowanie Wygryzanie
Nr i znak Poddawanie larw Zagospodarowanie matek w sztukach
Liczba mateczników matek
Numer pnia tułowiowy
Lp. odciągniętych Liczba nieunasienionych unasienionych
wychowujÄ…cego matki
data liczba mateczników data liczba data prawidłowo pasieka pasieka straty
hodowlanej
sprzedano trutowisko inseminacja sprzedano
rozwiniętych własna własna
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie sÄ… optymalne warunki wychowu matek pszczelich?
2. Jakie czynniki wpływają na wartość matek pszczelich?
3. Jak w naturalny sposób mo\
na pozyskiwać matki pszczele ?
4. Opisz uproszczone sposoby wychowu matek pszczelich?
5. Jak powinien przebiegać wychowów matek pszczelich?
6. Jak znakujemy matki pszczele?
7. Wymiń i opisz współczesne metody wychowu matek pszczelich?
8. Jak nale\
y układać terminarz wychowu matek pszczelich?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przygotuj rodzinę pszczelą do wychowu matek w obecności matki w ulu le\
aku.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenia, powinieneś:
1) wybrać odpowiednią rodzinę w ulu le\
aku,
2) odszukać matkę w rodzinie zasiedlającej le\
ak,
3) podzielić ul na dwie nierówne części, wstawiając szczelny zawór przy dodatkowym
wylocie,
4) umieścić matkę oraz plastry z czerwiem krytym i zapasami w części ula z dodatkowym
otworem wylotowym,
5) pozostawić w drugiej części ula wolną przestrzeń przeznaczonej do wychowu matek, na
ramkę hodowlaną, układając 4 beleczki międzyramkowe,
6) wstawić bli\
ej ścian kolejno najpierw plastry z czerwiem otwartym, a następnie
z zapasami pierzgi oraz miodu,
7) przypiąć pasek kraty odgrodowej na wylot.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- podstawowy sprzęt pasieczny podkurzacz, dłuto, transportówka,
- ubranie ochronne pszczelarza,
- beleczki odstępnikowe do wybranego typu ula,
- rodzina pszczela przygotowana do wychowu matek pszczelich w ulu le\
aku,
- pasek kraty odgrodowej.
Ćwiczenie 2
Izolacja mateczników.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenia, powinieneś:
1) wyjąć ramkę hodowlaną z zasklepionymi matecznikami z rodziny wychowującej,
2) omieść z pszczół ramkę z matecznikami, okryć ściereczką, je\
eli jest chłodno i przenieść
do pracowni,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
3) odrywać z listewki mateczniki i umieścić je w klateczkach Zandera a następnie w ramce
klateczkowej zachowujÄ…c pionowÄ… pozycjÄ™ ramki delikatnie,
4) ściąć ostrym skalpelem mateczniki obudowane dziką zabudową,
5) wstawić do cieplarki ramki klateczkowe z matecznikami,
6) uzyskać właściwą wilgotność w inkubatorze poprzez umieszczenie w nim płaskiego
naczynia wypełnionego wodą, je\
eli jest taka potrzeba.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 podstawowy sprzęt pasieczny podkurzacz, dłuto, transportówka,
 ubranie ochronne pszczelarza,
 klateczki do izolacji mateczników Zandera,
 rodzina pszczela wychowujÄ…cÄ… z zasklepionymi matecznikami.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) opisać czynniki wpływające na jakość matek pszczelich?
1
1

2) pozyskiwać matki pszczele naturalnymi sposobami?
1
1

3) opisać uproszczone metody wychowu matek pszczelich?
1
1

4) opisać czynności związane z przygotowaniem wychowu matek
pszczelich? 1
1

5) znakować matki pszczele?
1
1

6) uło\
yć kalendarz wychowu matek pszczelich?
1
1

7) opisać współczesne metody wychowu matek pszczelich?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4.2. Postępowanie z młodymi matkami po wygryzieniu
4.2.1. Materiał nauczania
Unasienianie matek pszczelich
Młoda matka staje się pełnowartościowa je\
eli zostanie unasieniona. Dojrzałość płciową
osiÄ…ga w wieku ok. 7 dniu, chocia\
zdarza siÄ™, \
e na loty godowe wylatujÄ… matki ju\
5-cio
dniowe. Po trzech dniach od unasienienia się matki zaczynają czerwienie. Są ró\
ne
okoliczności np. opady deszczu uniemo\
liwiajÄ…ce matce naturalne unasienionie siÄ™
w odpowiednim terminie. Nawet matki 20 dniowe unasienione mogą być wartościowe.
Jednak je\
eli unasienienie nie nastÄ…pi do ok. 25 dnia \
ycia matka zaczyna ona czerwić
trutowo. Naturalne unasienianie matek pszczelich mo\
na przeprowadzać na ró\
ne sposoby.
W normalnej rodzinie pszczelej. Młode matki w wieku nawet do 3 dni są chętnie
przyjmowane przez robotnice gdy\
pszczoły często nie odró\
niajÄ… ich od robotnic. Matki
nieunasienione, poddaje siÄ™ do normalnych rodzin na miejsce uprzednio zabranych starych
matek. Przyjęta przez pszczoły matka wylatuje na lot godowy, odbywa kopulację, a następnie
rozpoczyna czerwienie. Problemy sprawia zaakceptowaniem nieunasienionych matek w tych
rodzinach, z których wcześniej zabrano matki unasienione. Poddawanie takich matek mo\
e
być skuteczne tylko wtedy, gdy ,rodzina jest bezmateczna przez kilka dni i gdy zlikwidowano
w niej mateczniki ratunkowe.
W odkładzie. W celu unasienienia matki mo\
na utworzyć odkład składający się
najczęściej z trzech plastrów. W dwu skrajnych plastrach jest zapas pokarmu
węglowodanowego i pierzgi. Matkę poddaje się w klateczce Zandera na środkowym plastrze
z czerwiem. Odkłady z młodymi pszczołami chętnie przyjmują matki do unasienienia,
poddane nawet od razu po osieroceniu.
W górnym korpusie. Korpusy oddziela się przy pomocy przegrody. W górnym korpusie
otwiera się wylot ze strony najczęściej przeciwnej. Do oddzielonej części korpusa górnego
poddaje się matkę pszczelą. Po oddzieleniu górnego korpusu i otworzeniu odrębnego wylotu,
pszczoły lotne powrócą do głównej, dolnej części rodziny pszczelej. W ten sposób w górnej
części utworzy się odkład, składający się z pszczół nielotnych. Oddzielona górna część
gniazda będzie więc wymagała ścieśnienia. Matki poddaje się najczęściej w tym samym lub
następnym dniu po utworzeniu odkładu i zlikwidowaniu mateczników ratunkowych.
W nadstawce. Tak samo jak w korpusie mo\
na unasieniać matki w nadstawce, przy czym
całą nadstawkę nale\
y traktować jako odrębny ulik weselny. Po unasienieniu i zabraniu matek
nadstawkę ustawia się na rodzinie pszczelej w celu wygryzienia się pszczół z plastrów.
Unasienianie matek w ulikach weselnych
Ulik weselny słu\
y do przetrzymywania matek pszczelich wraz z towarzyszÄ…cymi jest
pszczołami do momentu podjęcia czerwienia. Uliki mogą mieć ró\
ne rozwiÄ…zania
konstrukcyjne i będzie spełniał swoje przeznaczenie jeśli będzie prosty w obsłudze, tani
i będzie zapewniał rodzinkom weselnym odpowiednie warunki biologiczne.
Ogólne zasady konstrukcji ulików weselnych.
Ulik weselny zasadniczo zbudowany jest z 3 komór: gniazdowej, pokarmowej
i klateczkowej. MatkÄ™ poddaje siÄ™ do komory klateczkowej lub wpuszcza siÄ™ jÄ… przez wylot
bezpośrednio do tworzonej rodzinki weselnej. Komora pokarmowa mo\
e być przystosowana
do pokarmu płynnego, a więc syropu cukrowego lub do pokarmu stałego, którym najczęściej
jest ciasto miodowo-cukrowe. W części gniazdowej osadzona jest rodzinka weselna  inaczej
nukleus.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Pszczoły wraz z matką osadza się na plastrach oraz częściowo na węzie. Pszczoły
przystępują do odbudowywania węzy. Po pewnym czasie w plastrach pojawia się zapas
pokarmu. Nieunasieniona matka pszczela wylatuje z ulika weselnego w celu odbycia lotów
godowych. Po unasienieniu wraca i rozpoczyna czerwienie.
Uliki weselne mogą być ró\
nych rozmiarów. Najmniejszy, tzw. mini ulik, powinien być
zasiedlony przynajmniej przez 60 g pszczół. Jednak takie bardzo małe sprawdzają się
w dobrych warunkach klimatycznych. Ulik weselny du\
y ma wymiary ramki gniazdowej ula.
W jednym futerale mo\
e znajdować się ró\
na liczba ulików weselnych. Najlepsze wyniki
uzyskuje się w ulikach weselnych znajdujących się w odrębnych futerałach. Gorsze efekty
unasieniania w ulikach z większą liczbą nukleusów są spowodowane częstym błądzeniem
matek i zlotami pszczół z innych rodzinek weselnych. Matki lepiej unasieniają się w ulikach
wieloramkowych ni\
jednoramkowych o tych samych wymiarach plastrów.
Uliki weselne powinny mieć kształt prostopadłościanu, co umo\
liwia ich transport na
trutowisko. Materiał do budowy ulików powinien być lekki, wytrzymały i mieć dobre
właściwości izolacyjne. Coraz powszechniej do budowy ulików stosowany jest odpowiednio
spieniony styropian. Zamiast ramek wykorzystywane sÄ… niekiedy snozy.
Przykłady ulików weselnych
Ulik Zandera. Ramka w tym uliku ma wymiary 200 x 200 mm. W futerale znajdujÄ… siÄ™
2 uliki, mające wyloty z dwóch przeciwnych stron. Ulik Zandera składa się z trzech części:
gniazdowej, pokarmowej i klateczkowej. Komora gniazdowa jest z dwóch stron oszklona, co
ułatwia zasiedlanie pszczół i wyszukiwanie matki. Mo\
e zmieścić się w niej od 75 do 250 g
pszczół. W komorze pokarmowej mieści się około 0,5 kg ciasta miodowo-cukrowego. Jes1i
unasienianie przeciąga się, ciasta nie wystarcza i trzeba je uzupełnić. W trakcie zasiedlania do
komory klateczkowej poddaje się matkę w klateczce Zandera, której otwór zatyka się ciastem.
Wentylacja ulika znajduje siÄ™ na dnie. Ulik Zandera, mimo \
e jest najbardziej
rozpowszechnionym typem ulika w Polsce, nie zawsze gwarantuje, odpowiednie warunki
bytowania rodzinkom weselnym. Podczas zbyt zimnych dni pszczoły przechodzą do komory
pokarmowej, a podczas zbyt gorÄ…cych wylegajÄ… przez wylotek na zewnÄ…trz.
Rys. 15. Ulik weselny typu Zandera: a) futerał na dwa uliki, b) przekrój pionowy futerału z ulikami
umieszczonymi wewnątrz, c) ulik weselny, d) przekrój podłu\
ny ulika weselnego; 1  siatka
wentylacyjna, 2  wylot, 3  rameczka, 4  szybka przykrywajÄ…ca, 5  komora pokarmowa, 6  komora
na klateczkÄ™ z matkÄ… [1]
Ulik konstrukcji B. Macewicza. Obecnie zyskujÄ… du\
e uznanie uliki trapezoidalne
(rys. 16) 5. Są one budowane ze styropianu lub drewna i płyty pilśniowej, z pomieszczeniem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
na 2 3 lub 5 snozowych plasterków i podkarmiaczkę. W eksploatacji są tanie, łatwe
w obsłudze i nie potrzeba du\
o pszczół do ich nasiedlenia. Zapewniają dobre warunki
matkom.
Ryc. 16. Trapezoidalny ulik weselny Macerewicza: a) daszek obity blachą aluminiową, b) powałka z folii,
c) snozy, d) snoza z wprawioną węzą, e) snoza z przytwierdzoną klateczką do przetrzymywania matki;,
f) komora pokarmowa, g) zatworek, h) komora gniazdowa, i) dennica, j) otwór wentylacyjny, k) otwór
wylotkowy, l) podstawa ulika, ł) pręt metalowy podstawki [1]
Zasiedlanie ulików weselnych
Przygotowanie pszczół do zasiedlania. Pszczoły z rodziny strząsa się do transportówki,
nale\
y tak pobierać pszczoły aby nie dostała się matka. Mo\
na u\
yć metalowego leja.
Strząsane do leja pszczoły spryskuje się wodą, zapobiega to rozlatywaniu się pszczół i lepiej
się zsuwały. Mo\
e ona być wypełniona pszczołami do połowy objętości. Potem transportówkę
wnosi siÄ™ do pomieszczenia o temperaturze mniejszej ni\
10°C na okres od 6 godzin do
1 doby. Pszczoły karmi się rzadkim syropem cukrowym. Następnego dnia, najlepiej
wieczorem, nasiedla się pszczołami uliki weselne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Rodzinki weselne wywo\
one na trutowisko powinny być bez trutni. Trutnie nale\
y odsiać
u\
ywając kraty odgrodowej. Do transportówki z pszczołami wkłada się odpowiednio
dopasowaną kratę odgrodową. Pszczoły, dą\
ąc do światła, przechodzą przez nią same do góry
i gromadzÄ… siÄ™ nad kratÄ…, trutnie zaÅ› pozostajÄ… na dnie.
Tworzenie rodzinki weselnej polega na wsypaniu pszczół do ulików weselnych. Nabiera
siÄ™ je kubkiem lub Å‚y\
ką wazową. Do ulika Zandera najlepiej stosować ły\
kę o pojemności
20 cm2. Przed nasiedleniem nale\
y uliki wyposa\
yć w pokarm. Do przygotowanych rodzinek
poddaje siÄ™ nieunasienione matki pszczele. Matka mo\
e być w uliku weselnym ju\
w czasie
nasypywania pszczół. Znajduje się ona wówczas w klateczce, której otwór wyjściowy
zalepiono ciastem miodowo-cukrowym. MatkÄ™ mo\
na równie\
wpuszczać do rodzinek
weselnych przez wylot, po uprzednim zanurzeniu jej w wodzie lub w płynnym miodzie. Tak
poddana matka zachowuje się spokojnie i jest akceptowana przez pszczoły.
Przygotowane uliki przenosi się na jeden lub kilka dni do ciemnego i chłodnego
pomieszczenia. Następnie przewozi się je na trutowisko. Rodzinki weselne mo\
na
przetrzymywać w piwnicy do 4 dnia \
ycia matki. W tym czasie matka jeszcze nie wylatuje na
lot godowy, a pszczoły rozpoczynają odbudowę plastrów.
W ka\
dej rodzince weselnej powinna znajdować się węza lub wolna przestrzeń do
budowy plastrów. Niespełnienie tego warunku, a więc wstawienie do ulika weselnego tylko
odbudowanych plastrów, jest przyczyną opuszczania ulików przez rodzinki.
Do nasiedlania ulików mo\
na u\
yć pszczół z rodziny wychowującej. Pszczoły te bardzo
chętnie akceptują matkę i troskliwie się nią zajmują. Uliki wstawiane są na jeden lub kilka dni
do piwnicy, a następnie wystawiane najlepiej o zachodzie słońca. Je\
eli uliki wystawiamy na
pasieczysku mo\
e dochodzić do ucieczki pszczół. Przetrzymywanie nasiedlonych ulików
w chłodnym pomieszczeniu powoduj, \
e pszczoły zapominają o swojej dawnej rodzinie
i zaczynają tworzyć nową społeczność. W innym przypadku rodzinki weselne wystawiane na
pasieczysku lub w jego pobli\
u często uciekają z ulików i tworzą małe roje. Zdarza się to
najczęściej wtedy, gdy stosowane są uliki o słabszej izolacji.
Inna metoda tworzenia rodzinek polega na tym, \
e silnÄ… rodzinÄ™ odstawia siÄ™ na bok, na
odległość co najmniej 10 m. Na jej miejsce stawia się pusty ul. Z rodziny odstawionej
przenosi się do niego ramkę wraz z matką. Na dawne miejsce zlatują się równie\
pszczoły
lotne. Po 4 godzinach pszczoły pozostałe w rodzinie odstawionej mo\
na podzielić na rodzinki
weselne. Ramki z czerwiem z rodziny odstawionej, przenosi się do utworzonego odkładu lub
sÄ…siednich rodzin.
Pszczoły nielotne mo\
na łatwo oddzielić od trutni. W tym celu na płycie pilśniowej
ustawia się korpus z 3 plastrami niedojrzałego miodu. Na nim kładzie się kratę odgrodową,
a na wierzchu stawia się jeszcze jeden korpus. Do górnego korpusu strząsa się pszczoły
i odymia je. Pszczoły lotne powracają do swoich rodzin, a pszczoły nielotne przechodzą do
dolnego korpusu. Przed strząśnięciem pszczół do górnego korpusu nie trzeba wyszukiwać
matki, poniewa\
po odymieniu pszczół pozostanie ona na kracie odgrodowej. Do tego samego
korpusu mo\
na pobierać i strząsać pszczoły z kilku rodzin.
Pokarm dla rodzinek weselnych
Ciasto miodowo-cukrowe jest pokarmem do karmienia pszczół w ulikach weselnych.
Wyrabia się je z miodu i cukru pudru w proporcji 1:4. Prawidłowo wyrobione ciasto po
uformowaniu kuli nie rozpływa się, ale jest elastyczne.
Syrop cukrowy i syta mo\
e być te\
u\
ywana do podkarmiania rodzinek weselnych, po
wystawieniu na trutowisko. Syrop cukrowy dla rodzinek weselnych powinien być gęsty.
Sporządza się go w proporcji 2 kg cukru i 1 litr wody. Stosowanie nawet tak gęstego syropu
mo\
e spowodować rabunki, szczególnie w okresach słabszych po\
ytków. Syropu nie mo\
na
dawać rodzinom pszczelim bezpośrednio po przewiezieniu na trutowisko, a dopiero po
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
odbyciu przez pszczoły pierwszych lotów przeciwnym razie topiłyby się one
w podkarmiaczce.
Unasienianie matek pszczelich
Matki Po osiągnięciu dojrzałości płciowej wylatują kilkakrotnie z ulika, aby odbyć
kopulację z trutniami. Po kilku dniach od ostatniej kopulacji rozpoczyna składanie jaj, czyli
czerwienie.
Wyniki unasieniania zale\
ą od kondycji matki, jakości opieki pszczół towarzyszących jej
i warunków atmosferycznych w okresie wykonywania przez nią lotów godowych. Warunki
atmosferyczne mają największy wpływ na unasienianie się matek. Przedłu\
ajÄ…ce siÄ™ deszcze
mogą opóz
nić unasienienie się matki o kilka tygodni. Matki, starsze jak 3 tygodniowe, nie
mogÄ… siÄ™ ju\
efektywnie unasienić. Są mniej wartościowe nawet wówczas, gdy rozpoczną
składanie jaj zapłodnionych. Po krótkim okresie bowiem zapas plemników w ich zbiorniczku
nasiennym wyczerpuje się i matki takie trutowieją lub pszczoły same likwidują taką matkę ju\

po poddawaniu.
Pierwszy loty matek sÄ… lotem orientacyjnymi. Matka zdolna jest do niego ju\
w wieku
około 5 dni. Pierwszy lot orientacyjny trwa od 5 do 15 minut. W parę dni potem dochodzi do
właściwych lotów weselnych, których mo\
e być a\
3. W czasie ka\
dego lotu matka kopuluje
z jednym lub kilkoma trutniami. Åšrednio przyjmuje siÄ™ \
e matki unasieniajÄ… siÄ™ 8 trutniami.
Loty odbywają się najczęściej w godzinach popołudniowych między 12.00 a 16.00,
w temperaturze 20°C. Szczególnie intensywne loty nastÄ™pujÄ… po dÅ‚ugim okresie niepogody.
Do kopulacji z trutniem tylko w ściśle określonych warunkach: w locie, na wysokości
przynajmniej 10 m i w miejscach gromadzenia siÄ™ trutni. Po ostatniej kopulacji w danym dniu
matka przynosi ze sobą znamię weselne, które jest częścią aparatu kopulacyjnego trutnia.
Znamię to usuwają z niej póz
niej pszczoły robotnice.
Tylko około 1/8 plemników, które znajdują się w narządach płciowych matki po
kopulacji, trafia do jej zbiorniczka nasiennego. Reszta jest wydalana wraz z znamieniem
weselnym. Zbiorniczek nasienny matki ma pojemność 1,2 mm3 i mo\
e zawierać od 5 do 7
milionów plemników. Plemniki zachowują swoją aktywność dzięki temu, \
e przez ścianki
zbiorniczka dostarczane sÄ… im odpowiednie substancje od\
ywcze oraz tlen.
Unasienianie matek w ulikach weselnych na trutowisku
Trutowisko jest to miejsce, gdzie ustawia się rodzinki weselne z młodymi matkami do
unasienienia. U\
ywa się do tego trutni z określonej grupy rodzin ojcowskich.
Trutowisko powinno być zabezpieczone przed nalotem obcych trutni około
pięciokilometrowym pasem izolacyjnym. Obecnie zaleca się pas izolacji nawet 9 10 km.
Matki latają na odległość 3 km, a trutnie nawet 6 km. Na przestrzeni tego pasa nie mo\
e być
\
adnych rodzin pszczelich i których mogłyby zalatywać trutnie o nieznanym pochodzeniu.
W celu zapewnienia po\
ądanych kojarzeń, na jedną matkę powinno przypadać co najmniej
30 trutni, chocia\
do dobrego unasienienia potrzebuje ona 8 trutni. Trutnie z jednej rodziny
ojcowskiej mogą unasienić 50 matek. Minimalna liczba rodzin ojcowskich na trutowisku
nigdy nie powinna być mniejsza ni\
5, niezale\
nie od liczby matek wystawionych do
unasienienia.
Rodziny ojcowskie powinny jak najwcześniej rozpocząć wychów trutni. Okres rozwoju
osobniczego trutni jest znacznie dłu\
szy ni\
okres rozwoju matek i wynosi 24 dni.
W przeciągu kolejnych 14 dni uzyskuje on dojrzałość płciową. Pojawianie się trutni
w rodzinach oraz ich usuwanie z rodzin, ogranicza okres wychowu matek pszczelich.
Problemem jest zarówno bardzo wczesny, jak i bardzo póz
ny wychów trutni w rodzinach. Na
3 tygodnie przed rozpoczęciem wychowu matek pszczelich w rodzinach ojcowskich powinien
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
znajdować się czerw trutowy. Od momentu zło\
enia jaj, do wykształcenia się dojrzałego
trutnia, upływa prawie 6 tygodni. Matka mo\
e być unasieniona po upływie ponad 3 tygodni od
zło\
enia jaja (16 + 7 dni).
Pełnowartościowe trutnie mo\
na otrzymać równie\
od pszczół trutówek. W tym celu
pszczoły karmicielki strzepuje się do startboksu, podkarmia syropem, ciastem pyłkowym
i osadza na plastrach trutowych. Po 10 dniach trutówki przystępują do czerwienia.
Początkowo jaja ich są zjadane, lecz póz
niej przy dobrym dopływie po\
ytku pyłkowego
pszczoły zaczynają je normalnie pielęgnować. Zaczerwione plastry przenosi się do rodzin,
które będą kontynuowały opiekę nad czerwiem trutowym.
Uliki weselne na trutowisko mo\
na przetransportować w dzień. Po przewiezieniu
wszystkie uliki weselne nale\
y rozstawić na trutowisku. Otwiera się je wieczorem, kiedy
pszczoły się uspokoją. Pszczoły z tych rodzinek dokonują oblotu dopiero następnego dnia.
rano. Otwieranie ulików w ciągu dnia mo\
e być przyczyną ucieczki rodzinek.
Uliki mogą być ustawione na palikach, rampach, podstawkach lub na ziemi. Zagro\
eniem
są mrówki. W celu zabezpieczenia rodzinek weselnych przed mrówkami paliki, na których
stojÄ… rodzinki, nale\
y posmarować dookoła rzadkim towotem, gęsty szybko wysycha. Pod
uliki ustawione na ziemi nale\
y podło\
yć arkusz papieru namoczoną w zu\
ytym oleju
silnikowym. Zapach oleju nie odstrasza pszczół i matek, ale odstrasza mrówki.
Odbiór matek z rodzinek weselnych
Dobra kondycyjnie matka, w sprzyjajÄ…cych warunkach, unasienia siÄ™ w 7 dniu \
ycia,
a w 2 3 dni póz
niej rozpoczyna czerwienie. Matki, które zaczynają czerwi przed upływem 14
dnia \
ycia, mo\
na odbierać z ulików weselnych bezpośredni po rozpoczęciu składania przez
nie jaj. Nale\
y przy tym pamiętać, \
e jaja od dobrej matki powinny być przyklejone do dna,
a nie do boku komórki pszczelej.
Matki pszczele, które rozpoczynają czerwienie w póz
niejszym terminie, odbiera siÄ™
dopiero po zasklepieniu czerwiu i ustaleniu, \
e ze zło\
onych jaj rozwija siÄ™ czerw pszczeli.
Matki czerwiÄ…ce trutowo likwiduje siÄ™. W sytuacji mo\
e równie\
budzić fakt składania kilku
jaj do jednej komórki. Najczęściej nie jest to spowodowane wadą matki, lecz zbyt małą
powierzchniÄ… plastra do czerwienia. W takim przypadku nale\
y poczekać, a\
czerw
znajdujÄ…cy siÄ™ w plastrze zostanie zasklepiony.
W wielu pasiekach hodowlanych likwiduje się matki, które nie rozpoczynają, czerwienia
dostatecznie wcześnie, np. do 16 dnia \
ycia. Póz
niejsze rozpoczęcie przez matkę czerwienia
wskazuje na jej ni\
szą wartość u\
ytkowÄ….
W przypadku zaginięcia matki w rodzince weselnej po upływie paru tygodni równie\

pojawiają się jaja. Są to jaja składane przez pszczoły trutówki fizjologiczne. Nie są one
przyklejone do dna komórki, poniewa\
trutówki nie mogą dosięgnąć tam odwłokiem.
Umieszczane są nawet w komórkach z pierzgą. W komórce takiej zazwyczaj znajduje się
kilka jaj.
Przesyłanie matek pszczelich do odbiorców
Obrót natkami pszczelimi jest obecnie powszechny .Matki pszczele przesyłane są do
odbiorców na bardzo ró\
ne odległości.
Podczas przesyłania matek pocztą, wymagane jest właściwe ich zapakowanie. Aby
zapobiec stratom matek podczas przesyłki nale\
y zapewnić im odpowiednie warunki. Nie
doprowadzić do przegrzania, wystawienia na słońce oraz nie uszkodzić mechanicznie. Matki
wytrzymujÄ… nawet temperaturÄ™ od 18°C do 41°C. Nale\
y je koniecznie umieszczać
w odpowiednich klateczkach wysyłkowych, połączonych ze sobą na stałe.
W Polsce rozpowszechnione jest przesyłanie klateczek wysyłkowych w grubych
kopertach. Aby zapewnić dopływ powietrza, w ka\
dej z nich trzeba zrobić dziurkaczem 1 lub
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
2 otwory. Klateczki z matkami powinny być nadawane jako przesyłki priorytetowe. Na paczce
powinien znajdować się napis  \
ywe pszczoły .
Przygotowanie klateczek z matka mi do wysyłki
Przygotowanie klateczek polega na napełnieniu komory pokarmowej ciastem miodowo-
cukrowym, w przypadku klateczek nieplastykowych i odpowiednim zatkaniu otworu
wyjściowego. Jednorazowo napełnia się ciastem miodowo-cukrowym tyle klateczek, ile
potrzeba na najbli\
szy okres. Następnie do klateczek tych wpuszcza się pszczoły.
Budowa klateczek wysyłkowych. Klateczka wysyłkowa powinna mieć co najmniej
2 komory. Niektóre typy klateczek posiadają równie\
komorÄ™ na wodÄ™. Trzeba w niej
umieścić przynajmniej 25 g ciasta miodowo-cukrowego i 8 10 pszczół towarzyszących
matce. Matki w takiej klateczce wytrzymujÄ… transport przez okres 2 tygodni. Optymalna
temperatura do przetrzymania w klateczkach matek wraz z pszczoÅ‚ami wynosi 20°C.
Rodzaje klateczek wysyłkowych. W Polsce łatwo dostępne i najbardziej
rozpowszechnione są plastykowe klateczki o ró\
nych wymiarach. Jest nią na przykład
klateczka o wymiarach 70 x 40 mm. Składa się ona z 2 komór. W jednej komorze umieszcza
się pokarm, a w drugiej pszczoły towarzyszące. Klateczki te łatwo jest nakładać jedna na
drugÄ….
Klateczka Babika jest większa. Ma wymiary 90 x 37 x 14 mm i znajdują się w niej
4 komory: jedna dla pszczół, dwie z ciastem miodowo-cukrowym. Mniejsza komora dla
pszczół, wchodzących z rodziny do klateczki i większa z ciastem miodowo-cukrowym dla
pszczół wypuszczających matkę, a tak\
e komorÄ™ z gÄ…bkÄ… nasÄ…czonÄ… wodÄ….
Napełnianie klateczek pszczołami. Przygotowane klateczki wysyłkowe napełnia się
młodymi pszczołami chwytanymi za skrzydełka na plastrze z czerwiem. Otwór klateczki po
napełnieniu pszczołami okresowo zamyka się. Po wpuszczeniu do niej na trutowisku matki
zamyka się na stałe .Do napełnienia klateczek u\
ywa się tylko pszczół młodych.
Do napełniania klateczek mo\
na równie\
posługiwać się transportówką. Strząsa się do
niej pszczoły, obsiadające plastry z czerwiem, a następnie odymia. Na skutek tego pszczoły
lotne powracają do ula, a młode pozostają w transportówce. Następnie do klateczek nagarnia
się pszczoły. Stosuje się te\
usypianie pszczół do klateczek CO2. Nale\
y się liczyć z tym, \
e
takie pszczoły będą krócej \
yły, jednak budzące się pszczoły nie wykazują agresji wobec
matki.
Sztuczna inseminacja matek pszczelich
Unasienianie matek pszczelich trutniami z konkretnej rodziny, gwarantuje tylko
inseminacja. Do unasienienia jednej matki nale\
y pobrać do strzykawki spermę od średnio 8
trutni w ilości około 8 mm3. Czynność tę wykonuje się pod mikroskopem stereoskopowym.
U dojrzałych trutni aparat mo\
na wynicować nawet po lekkim uciskaniu odwłoka albo tylko
po dotknięciu. Wytrysk nasienia następuje w wyniku skurczu mięśni odwłoka. Jest on
wyraz
nie wyczuwalny jako stwardnienie odwłoka trutnia. Najpierw wydziela się sperma
w ilości około 1,7 mm3, a potem śluz. Sperma jest koloru kremowego i tym ró\
ni siÄ™ od
białego śluzu. W 1 mm3 znajduje się od 7,5 do 9,4 miliona plemników.
Sperma bez śluzu mo\
e być w normalnych warunkach przechowywana przez 6 tygodni
w sterylnych kapilarach, przepłukanych wcześniej antybiotykami. Końce kapilar mo\
na
zatapiać nad palnikiem lub zatapiać woskiem. W spermie przechowywanej w miejscach
zacienionych w temperaturze 14°C, plemniki zachowujÄ… \
ywotność nawet przez kilka
miesiÄ™cy. Nasienie przechowywane w kapilarach przez 48 godzin w temperaturze 12°C nie
ró\
ni.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Rys. 16. Wynicowany aparat kopulacyjny trutnia podczas pobierania nasienia [opracowanie własne]
Aparaty do unasieniania matek pszczelich. Istnieje wiele modyfikacji aparatów do
sztucznego unasieniania matek pszczelich, przy czym najbardziej rozpowszechniony jest
aparat Mackensena i jego nieznacznie zmodyfikowany typ  aparat Veselego. Do unasieniania
stosowane są igły z pleksiglasu, a ostatnio szklane. Wykonuje się je z odpowiednio
profilowanych nad ogniem kapilar. Wykonane w ten sposób igły szklane mogą mieć znacznie
mniejszą średnicę, ni\
igły z tworzyw sztucznych. Mają one gładszą powierzchnię, dzięki
czemu rzadziej uszkadza siÄ™ nimi matek.
Rys. 17. Matka podczas zabiegu sztucznej inseminacji [opracowanie własne]
Podczas inseminacji matkę wkłada się do rurki plastykowej o zwę\
onym końcu tak, aby
wystawał z niej tylko koniec odwłoka. Rurkę tę mocuje się, a matkę poddaje narkozie
dwutlenkiem węgla. Następnie komorę \
ądłową matki rozchyla się przy pomocy haczyków,
a igłę znajdującą się na końcu strzykawki, wprowadza się przez pochwę do jajowodu
środkowego. Przesuwając tłoczek strzykawki, wstrzykuje się do niego nasienie. Matkom
pszczelim mo\
na jednorazowo wstrzykiwać 8 mm3 lub dwukrotnie po 4 mm3 nasienia.
Matki unasienione powinny być wysłane do odbiorców po sprawdzeniu jakości ich
czerwienia. Jakość matek inseminowanych zale\
y od umiejętności osoby przeprowadzającej
unasienianie, kondycji matek i warunków w jakich są przetrzymywane. Nawet ponad 90%
unasienianych matek rozpoczyna czerwienie. Niekiedy jednak nawet właściwie czerwiące
matki wymieniane sÄ… lub ginÄ… zimÄ…. PrzyczynÄ… tego mo\
e być niedostateczna ich
atrakcyjność, zbyt mała ilość plemników w zbiorniczku nasiennym lub rozpoczęcie składania
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
jaj pochodzÄ…cych tylko z jednego jajnika; podczas gdy drugi jajnik jest zainfekowany. Tak
matka ginie.
Sztuczne unasienianie matek jedynie zapewnia kontrolowany dobór co bywa niezbędne
w pracy hodowlanej. W pasiekach produkcyjnych inseminowane matki znajdujÄ… zastosowanie
w coraz większym zakresie.
Przygotowywane matki do sztucznej inseminacji nale\
y przetrzymać np. w odkładzie lub
w rodzince weselnej. W piÄ…tym dniu nale\
y ją umieścić w klateczce z kilkoma pszczołami
towarzyszÄ…cymi. Pozostawia siÄ™ jÄ… tam a\
do unasienienia. Gorsze wyniki daje
przetrzymywanie matek w klateczkach w rodzinie wychowujÄ…cej. MatkÄ™ unasienia siÄ™
w wieku około 7 dni. Po unasienieniu poddaje się ją do tego samego odkładu. Mimo
sztucznego unasieniania, matki zachowują instynkt lotów godowych, dlatego powinny być
przetrzymywane w ulach lub w ulikach z wylotami zamkniętymi kratą odgrodową.
Matki mo\
na te\
przetrzymywać w cieplarkach w towarzystwie około 100 pszczół.
Liczba pszczół towarzyszących ma wpływ na ilość plemników, które dostaną się do
zbiorniczka nasiennego.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jaki sposób przeprowadzić unasienianie matek pszczelich?
2. Jakie powinien być zbudowany ulik weselny ?
3. Jak nale\
y przygotować i nasiedlić ulik weselny?
4. Kiedy nale\
y odbierać matki pszczele z ulików weselnych?
5. W jaki sposób mo\
na przesyłać matki pszczele?
6. W jaki sposób inseminuje się matki pszczele?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przygotowanie i nasiedlanie ulików weselnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenia, powinieneś:
1) oczyścić i skompletować uliki weselne,
2) zagnieść odpowiednią ilość ciasta miodowo-cukrowego,
3) napełnić komory pokarmowe ulików porcją ok. 0,5 kg ciasta miodowo- cukrowego,
4) wprawić paski węzy w snozy ulika weselnego,
5) przymocować za pomocą pinezki odpowiedni kawałek folii, która będzie na powałce
ulika,
6) ustawić uliki weselne w zacienionym miejscu na zewnątrz pomieszczenia, nale\
y
odsłonić wnętrze ulika zdejmując daszek,
7) przynieść na miejsce transportówkę z przygotowanymi wcześniej do nasiedlenia
pszczołami, które były przetrzymane w ciemnym i chłodnym miejscu co najmniej jedną
dobÄ™,
8) spryskać wodą pszczoły w trasportówce,
9) nasypywać naczyniem o pojemności 200 ml do ka\
dego ulika pszczoły, do których
natychmiast wrzucamy zamoczonÄ… matkÄ™ pszczelÄ…,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
10) zamoczyć krótko w ciepłej wodzie matki z klateczek przed wrzuceniem do ulika,
11) zamykać od razu daszki ulików weselnych po nasiedleniu,
12) przenieść nasiedlone uliki weselne na ok. jedną dobę do ciemnego i chłodnego pomieszczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 podstawowy sprzęt pasieczny podkurzacz, dłuto, transportówka,
 ubranie ochronne pszczelarza,
 styropianowe snozowe uliki weselne,
 matki pszczele w klateczkach,
 gotowe do nasiedlenia pszczoły w transpotrówce,
 cukier puder i miód lub gotowe ciasto miodowo cukrowe,
 Å‚y\
ka wazowa o pojemności 200 ml,
 odpowiednie pomieszczenie chłodne i ciemne,
 prostokąty grubej folii wielkością odpowiadające powierzchni powałki ulika,
 węza pszczela.
Ćwiczenie 2
Znakowanie matek pszczelich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenia, powinieneś:
1) wyjąc matkę z klateczki i unieruchomić ją, trzymając miedzy palcem a kciukiem,
2) zanurzyć końcówkę zapałki lub główkę od szpilki w farbie nitro na głębokość 1 2 mm,
3) nanieść kropelkę na środek części tułowia matki pszczelej, tak by powstała kropelka
średnicy 2 3 mm,
4) umieścić matkę, do czasu wyschnięcia farby, pod odwróconą do góry dnem szalką.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 matki pszczele w klateczkach lub trutnie w zastępstwie,
 farba szybkoschnÄ…ca,
 osadzona w rękojmi szpilka główką na zewnątrz,
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) przeprowadzić unasienienie matek pszczelich?
1
1

2) przygotować i nasiedlić ulik weselny?
1
1

3) przygotować pokarm do ulików weselnych?
1
1

4) opiekować się rodzinkami weselnymi?
1
1

5) przesyłać matki pszczele?
1
1

6) przygotować stanowisko do sztucznej inseminacji matek pszczelich?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
4.3. Poddawanie matek pszczelich
4.3.1. Materiał nauczania
Poddawania matek pszczelich
Wiele trudności pszczelarzom nastręcza poddawanie matek pszczelich. Nie ma metody,
która dawałaby całkowitą pewność przyjęcia matki. Zawsze istnieje ryzyko, \
e matka zostanie
za\
ądlona przez pszczoły lub w niedługim czasie po przyjęciu zostanie wymieniona.
Skuteczność poddania matki zale\
y od wielu czynników:
- termin poddawania, wiosną nie ma większych problemów z przyjęciem matek.
W rodzinach dominują głównie młode pszczoły,
- okres ciągłego wziątku, podczas którego pszczoły zbieraczki mają stałe zajęcie i podczas
dnia sÄ… poza ulem,
- jakość matek pszczelich związana głównie z masą matek. Matki cię\
sze przyjmowane sÄ…
chętniej,
- okres w jakim od osierocenia poddajemy matkę. Najlepiej jest poddawać matki w okresie
do 6 godzin po osieroceniu rodziny. Pszczoły nie zdą\
ą zakończyć mateczników i nie
zaczną rozwijać się jeszcze trutówki,
- matki unasiennione są przyjmowane chętniej ni\
nieunasiennione,
- zgodność rasowa  często trudno jest poddać matkę innej rasy do rodziny osieroconej,
np.: nie powinno poddawać się matki kaukaskiej do rodziny po matce kraińskiej,
- łagodność pszczół  pszczoły z rodzin łagodnych przyjmują matki bez większych
trudności, natomiast rodziny złośliwe (rozdra\
nione) nale\
y sterroryzować, odymić
i wprowadzić obcy zapach, np.: alkohol, krople miętowe, itp.,
- ilość czerwiu obecnego w rodzinie, rodziny z du\
ą ilością czerwiu krytego nie mają
mo\
liwości odciągania mateczników. W przypadku matek unasiennionych sztucznie nie
czerwiÄ…cych nale\
y jednak po ich przyjęciu poddać do rodziny jeden plaster z czerwiem
otwartym, celem sprowokowania do wydzielania przez robotnice mleczka pszczelego
potrzebnego do karmienia larw, a w następstwie równie\
matki.
Metody poddawania matek:
Poddawanie matek w klateczkach. Metoda ta, chyba najczęściej stosowana jest w naszych
pasiekach. W rodzinie osieroconej wieszamy w środku gniazda klateczkę z matką. Klateczki
transportowe zaopatrzone sÄ… w zastawkÄ™ od strony komory z ciastem. IstniejÄ… dwa sposoby:
jeden nakazuje usunięcie zastawki w momencie zawieszenia klateczki, inny mówi, \
e mo\
e to
nastąpić w 2 3 dni od poddania matki, gdy\
podczas drugiego przeglÄ…du mo\
emy przekonać
się, jaki jest stosunek pszczół do matki i asysty w klateczce. Po usunięciu zastawki, pszczoły
ulowe zjadajÄ…c ciasta  tworzÄ… korytarz do uwolnienia matki. Pszczelarz nie powinien
ingerować do takiej rodziny przez co najmniej 4 5 dni. Po zawieszeniu klateczki z matką
niektórzy praktycy radzą wprowadzenie środka wyrównującego zapach  mogą to być ju\

wcześniej wymienione: alkohol lub krople miętowe, melisa itp. Istnieje wiele modyfikacji tej
metody, jedną z nich jest poddawanie matki w klateczce Zandera tej w której izolowano
matkę, zastawką jest korek, natomiast po dokonaniu przeglądu po upływie 1 2 dni korek
zastępuje się ciastem, którego staramy się wło\
yć jak najwięcej. Oczywiście mo\
na od razu
poddawać matkę  na ciasto , w tym wypadku zaoszczędzamy pracy, ale ponosimy większe
ryzyko. W obydwu tych metodach mo\
na na ciasto przykleić podziurkowany kawałek węzy,
co przedłu\
y czas uwalniania matki. Obydwie metody mo\
na polecić do poddawania zarówno
unasiennionych jak i nieunasienionych matek.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Poddawanie matki w izolatorze z siatki. Metoda ta bardzo skuteczna, godna do polecenia
w przypadku poddawania matek unasiennionych i szczególnie cennych. Do izolatora
jednoramkowego obitego siatką o oczkach 2 x 2 cm lub 3 x 3 mm wkładamy wyszukany
w rodzinie plaster z wygryzajÄ…cym siÄ™ czerwiem i zapasami miodu oraz wpuszczamy matkÄ™.
WygryzajÄ…ce siÄ™ robotnice zaopiekujÄ… siÄ™ matkÄ… i po kilkunastu godzinach przystÄ…piÄ… do
pielęgnowania jej i karmienia. Plaster wraz a matką mo\
na usunąć z izolatora dopiero wtedy,
gdy matka go zaczerwi.
Poddawanie matki z zastosowaniem sztucznego matecznika. Metoda tak\
e bardzo
skuteczna. Aby poddać matkę wykonujemy matecznik, mo\
na zrobić go z dłu\
szej miseczki
matecznikowej lub zwinąć z papieru i nasączyć woskiem. W tak przygotowany matecznik
wpuszczamy matkÄ™, koniecznie oznakowanÄ… i wklejamy go w plaster najlepiej w miejsce,
w którym znajdował się matecznik ratunkowy, oczywiście pozostałe mateczniki nale\
y
zlikwidować. Metoda ta jest godna polecenia zarówno do poddawania matek unasiennionych
i nieunasiennionych.
Poddawanie matki do okładów. Metoda jest niezwykle skuteczna i efektowna. Im
wcześniej będziemy dysponować matkami, tym uzyskamy silniejsze rodziny. Najlepiej
tworzyć odkłady do końca czerwca. Z rodzin produkcyjnych odbieramy plastry z czerwiem
i obsiadającymi pszczołami i przenosimy je do pustego ula, względnie do transportówki.
Oczywiście na plastrach nie mo\
emy przenieść matki z rodziny, z których tworzymy odkład.
Do odkładu wstawiamy trzy plastry: jeden z zapasem miodu i pierzgi, a co najmniej dwa
z czerwiem i od razu poddajemy matkę. Jeśli jest to matka unasienniona to bardzo szybko
zaczerwi wszystkie plastry. W obu przypadkach, zarówno podczas tworzenia odkładów, jak
sztucznych rojów osiągniemy wysoką skuteczność nawet powy\
ej 90%.
Poddawanie matki na plaster. Po zabraniu starej matki, kładziemy na plaster młodą matkę
i obserwujemy przez kilka minut zachowanie pszczół, jeśli pszczoły będą podchodziły
i pielęgnowały matkę wyciągając w jej kierunku języczki, jest to dobra oznaka jej akceptacji.
Mo\
e te\
nastąpić tzw. okłębienie matki w przeciągu kilku sekund matka zostaje zaatakowana
przez pszczoły, jedne z nich \
Ä…dlÄ… jÄ… inne dotkliwie szarpiÄ… \
uwaczkami; zdarzajÄ… siÄ™
przypadki, \
e ju\
po kilku minutach martwa i poćwiartowana matka jest wyrzucona przed ul.
Metoda jest metodÄ… bardzo szybkÄ…, ale i ryzykownÄ…. Polecana raczej dla bardzo
doświadczonych pszczelarzy.
Poddawanie matki przez wylot. Metoda ta mo\
e być stosowana wyłącznie w okresie
trwajÄ…cego po\
ytku i raczej wczesnym latem. Polega ona na wpuszczeniu matki przez wylot
przeprowadza się to w godzinach wieczornych osieroconej 2 3 godziny wcześniej matki.
Matka przed wpuszczeniem do ula powinna być głodzona przez około godzinę. Zaraz po
wejściu matki wpuszczamy kilka kłębów dymu przez wylot. Jest to metoda ryzykowna
i mo\
na się spodziewać wielu przypadków nieprzyjęcia matki.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz czynniki utrudniające przyjęcie matek przez pszczoły z rodzin pszczelich?
2. Jakie czynniki sprzyjają przyjęciu matek pszczelich?
3. Wymień metody poddawania matek pszczelich?
4. Opisz metody poddawania matek pszczelich?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Poddawanie matki pszczelej do rodziny pszczelej pod izolator.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenia, powinieneś:
1) wyjąć plaster z niedu\
ą ilością czerwiu na wyjściu (1 do 3 dm2 na ramce wielkopolskiej)
oraz zapasami nieposzytego miodu z osieroconej rodziny,
2) przenieść do pracowni plaster po omieceniu z pszczół,
3) umieścić plaster w izolatorze zamkowym z siatki,
4) wpuścić unasienioną matkę pod izolator i zamknąć go,
5) wstawić do rodziny, między plastry z niezasklepionym czerwiem,
6) sprawdzić po dwóch trzech dniach czy pszczoły pod izolatorem opiekują się matką i czy
matka zaczęła czerwić,
7) usunąć ewentualnie izolator.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 podstawowy sprzęt pasieczny podkurzacz, dłuto, transportówka,
 ubranie ochronne pszczelarza,
 izolator zamkowy do określonego typu ula,
 rodzinÄ™ pszczelÄ… przygotowanÄ… do wymiany matki.
Ćwiczenie 2
Poddawanie matki pszczelej do osieroconej rodziny na ciasto i węzę.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenia, powinieneś:
1) umieść matkę w klateczce Zandera,
2) zaślepić otwór ciastem midowo-cukrowym,
3) okleić kawałkiem węzy, w której dłutem wykonać kilka nacięć,
4) wyjąć plaster z niezasklepionym czerwiem z osieroconej rodziny,
5) wyciąć w nim okienko i wstawić w nie klateczkę z matką,
6) pozostawić wolną przestrzeń pomiędzy powierzchnią klatki oklejoną węzą, a plastrem, by
pszczoły mogły uwolnić matkę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 podstawowy sprzęt pasieczny podkurzacz, dłuto, transportówka,
 ubranie ochronne pszczelarza,
 klateczka do Zandera,
 kawałek węzy,
 rodzinÄ™ pszczelÄ… osierocona na 2 6 godzin przed zabiegiem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić i opisać czynniki sprzyjające i utrudniające przyjęcie matki
pszczelej? 1
1

2) wymienić metody poddawania matek pszczelich?
1
1

3) charakteryzować poszczególne metody poddawania matek pszczelich?
1
1

4) wykonać poddawanie matek pszczelich ró\
nymi metodami?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcjÄ™.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do ka\
dego zadania dołączone są 4 mo\
liwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki nale\
y błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
jego rozwiÄ…zanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 min.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Jakość matki pszczelej po wygryzieniu ocenia się na podstawie
a) masy ciała.
b) barwy pancerza.
c) ilości rurek jajnikowych.
d) indeksu kubitalnego.
2. OptymalnÄ… temperaturÄ… wychowu matek pszczelich jest
a) 31 32°C.
b) 33 35°C.
c) 36 37°C.
d) 38 39°C.
3. Najlepsze jakościowo matki uzyskuje się z
a) larw trzydniowych
b) larw dwudniowych.
c) larw jednodniowych.
d) jaj.
4. Jakość młodych matek pszczelich najbardziej zale\
y od
a) odpowiednio przygotowanej i stanu rodziny wychowujÄ…cej.
b) ilości larw w rodzinie wychowującej.
c) trutni unasieniajÄ…cych matkÄ™.
d) odpowiednich warunków klimatycznych.
5. W 2007 roku matki sÄ… znakowane znaczkiem o barwie
a) białej.
b) \
ółtej.
c) czerwonej.
d) zielonej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
6. Startboksy słu\
Ä… do
a) przyjmowania larw matecznych.
b) wychowu matek pszczelich.
c) zapewnia młodym matkom odpowiednich warunków wychowu.
d) odizolowania pszczół z rodzin pszczelich.
7. Najbardziej odpowiedniÄ… porÄ… wychowu matek pszczelich jest
a) wczesna wiosna.
b) wczesne lato.
c) wczesna jesień.
d) póz
na jesień.
8. Przyczyną zmniejszonej ilości odciągniętych mateczników mo\
e być
a) zbyt du\
a ilość karmicielek w rodzinie wychowującej,
b) załamanie się pogody i ochłodzenie.
c) umiarkowany po\
ytek.
d) nadmiar wilgotności.
9. Najwcześniejszym terminem izolacji matecznków jest
a) 9 dzień rozwoju matki.
b) 11 dzień rozwoju matki.
c) 14 dzień rozwoju matki.
d) 16 dzień rozwoju matki
10. Na rysunku przedstawiono
a) urządzenie do nakładania ciasta miodowo-cukrowego.
b) chwytak do matek.
c) klateczkę do izolacji mateczników.
d) tulejkÄ™ do znakowania matek.
11. W naturalny sposób mo\
na pozyskiwać matki pszczele
a) z mateczników rojowych.
b) poddając łukowato podcięty plaster.
c) izolujÄ…c mateczniki.
d) z odkładów.
12. Ulik weselny słu\
y do
a) przetrzymywania matek z trutniami.
b) przetrzymywania matek do momentu rozpoczęcia czerwienia.
c) odchowywania czerwiu.
d) przyjęcia młodych matek przez pszczoły.
13. Podczas histolizy larw matecznych nale\
y
a) zaizolować mateczniki.
b) nie wykonywać \
adnych czynności.
c) skontrować rodzinę wychowującą.
d) ocieplić rodzinę wychowującą.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
14. Osierocenie rodziny wychowujÄ…cej to
a) zabranie trutni.
b) zabranie mateczników.
c) zabranie czerwiu otwartego.
d) zabranie matki.
15. Miejscem unsieniania siÄ™ matek pszczelich jest:
a) pasieczysko.
b) trutowisko.
c) gniazdo rodziny pszczelej.
d) miejsce gromadzenia siÄ™ trutni.
16. Widocznym objawem linienia u larwy jest
a) zwinięte ciało.
b) barwa \
ółta oskórka.
c) wyprostowane ciało.
d) matowy naskórek
17. Podczas znakowania matki pszczelej mo\
na ją przytrzymać za
a) odwłok,
b) tułów,
c) skrzydełka,
d) odnó\
a.
18. Sztucznie inseminowane matki sÄ… w wieku
a) 3 dni,
b) 4 dni,
c) 5 dni,
d) 7 dni.
19. Matki po zabiegu sztucznej inseminacji powinny
a) pozostawione same w spokoju.
b) od razu poddane do rodziny pszczelej.
c) przechowywane w klateczce towarzystwie trutni.
d) przechowywane w klateczce w towarzystwie młodych robotnic.
20. Najmniej ryzykownÄ… metodÄ… poddawania matek pszczelich jest
a) przez wylotek.
b) bezpośrednio na plaster.
c) pod izolator.
d) sterroryzowanym pszczołom.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko..........................................................................................
Organizowanie wychowu matek pszczelich
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
7. LITERATURA
1. Gromisz M.: Wychów matek pszczelich na własne potrzeby. Sądecki Bartnik, Nowy Sącz
1999
2. Ostrowska W.: Gospodarka pasieczna, Wyd. V. SÄ…decki Bartnik, Nowy SÄ…cz 1998
3. Pidek A.: Metody wychowu matek pszczelich. SÄ…decki Bartnik, Nowy SÄ…cz 1999
4. Prabucki J. (red.): Pszczelnictwo. Albatros, Szczecin 1998
5. Praca zbiorowa: Hodowla pszczół. PWRiL, Warszawa 1996
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45