Jacek Pyżalski " agresja elektroniczna dzieci i młodzieży  różne wymiary zjawiska
Jacek Pyżalski
Wyższa Szkoła Pedagogiczna w A
odzi
Agresja elektroniczna dzieci i młodzieży
 różne wymiary zjawiska
Agresja elektroniczna, czyli w dużym uproszczeniu taka, do której realizacji stosuje się współ-
czesne technologie komunikacyjne  głównie Internet i telefony komórkowe, jest powszechnie
uważana za poważny problem zarówno z obszaru zdrowia publicznego, jak i edukacji. Coraz
częściej realizowane są zarówno na świecie, jak i w Polsce różnego rodzaju kampanie społeczne
i inne działania, głównie o charakterze edukacyjnym, które mają na celu zapobieganie bądz
in-
terwencję, kiedy taka agresja się pojawia.
Z drugiej jednak strony, nawet czołowi badacze problematyki zauważają, iż sama definicja zja-
wiska oraz jego subtypów są na obecnym etapie rozważań słabo dopracowane. Utrudnia to nie
tylko ilościowe badania naukowe, w których trzeba operacjonalizować zmienne, ale także przez
brak jasnej definicji zjawiska i sposobu pomiaru w różnych badaniach, utrudnione są wszelkie
próby porównań międzypopulacyjnych. Do tego brak wyodrębnionych subtypów zjawiska po-
woduje, że w rozważaniach nadmiernie generalizuje się znaczną ilość różnych jakościowo za-
chowań, gubiąc tym samym społeczną specyfikę poszczególnych typów zachowań, które można
charakteryzować jako agresję elektroniczną.
W artykule dokonano przeglądu różnych wymiarów, które warto brać pod uwagę definiując
i operacjonalizując poszczególne rodzaje agresji elektronicznej. Ograniczono się do tych sytu-
acji, w których sprawcami lub ofiarami agresji elektronicznej są dzieci i młodzież. Wykorzysta-
no wymiary stosowane do charakterystyki agresji rówieśniczej rozumianej w sposób tradycyjny
oraz te, które zostały zidentyfikowane w badaniach jakościowych opartych głównie na metodzie
wywiadu (on-line i face-to-face) ze studentami, młodzieżą i nauczycielami, którzy byli sprawca-
mi, ofiarami lub świadkami agresji elektronicznej.
Wprowadzenie
statnie 10 15 lat przyniosło na szeroko rozumianego niewłaściwego wy-
świecie i w naszym kraju spore korzystania nowoczesnych technologii
zainteresowanie środowisk nauko- komunikacyjnych  głównie Internetu, ale
wych i opinii publicznej problematyką także telefonów komórkowych1.
1
Podział na Internet i telefony komórkowe, stosowany w badaniach społecznych nad używaniem nowych
mediów, staje się coraz bardziej anachroniczny ze względu na występowanie zjawiska konwergencji, które
w aspekcie technologicznym oznacza, że wkrótce powszechne będzie wykorzystanie telefonu komórkowego
do korzystania z Internetu (Jenkins 2007).
1
Jacek Pyżalski " agresja elektroniczna dzieci i młodzieży  różne wymiary zjawiska
Zainteresowanie to ma związek z po- Analiza tych wymiarów pozwoli na lep-
szerzającym się dostępem i rozpowszech- sze zrozumienie i uporządkowanie jako-
nieniem tych technologii w społeczeństwie ściowego bogactwa, istotnie różniących się
 co niejako naturalnie powoduje, że skala od siebie ze społecznego i psychologicznego
ujemnych zjawisk związanych z ich wyko- punktu widzenia aktów agresji przy użyciu
rzystaniem rośnie. Dodatkowo wszystkie nowoczesnych technologii oraz rzuci nieco
spektakularne sytuacje, w których Internet światła na to, co nowego jest w tym zjawi-
został użyty w sposób szkodliwy, są od sku, w zestawieniu z agresją realizowaną
razu (także z jego wykorzystaniem) szero- w sposób tradycyjny.
ko nagłaśniane i relacjonowane medialnie, Opracowanie ma generalnie charakter
często w sposób nastawiony na wywołanie teoretyczny. Nawiązuje jednak do wyników
skandalu. najważniejszych zagranicznych i polskich
Negatywnych zjawisk tego typu jest spo- badań agresji elektronicznej wśród dzieci
ro  od oszustw elektronicznych, poprzez i młodzieży, w tym prowadzonych przeze
publikację szkodliwych treści (przemoco- mnie dwóch projektów badawczych: retro-
wych lub pornograficznych), po wykorzy- spektywego badania studentów (Pyżalski
stanie technologii komunikacyjnych jako 2008a, 2008b) oraz jakościowego  eksplo-
narzędzi do realizacji działań agresyw- racyjnego etapu dużych badań w ramach
nych. grantu MNiSW pt. Cyberbullying jako nowa
Problemy te nabierają szczególnego zna- forma agresji rówieśniczej wśród gimnazjali-
czenia społecznego, gdy ofiarami lub spraw- stów w kontekście pedagogicznych oddziaływań
cami nieodpowiedniego stosowania nowo- profilaktycznych i interwencyjnych.
czesnych technologii komunikacyjnych są W projektach tych interesuję się wszyst-
dzieci i młodzież. Dlatego na rzecz tej grupy kimi sytuacjami, w których dzieci i mło-
użytkowników projektuje się i prowadzi dzież były ofiarami lub sprawcami agresji,
działania profilaktyczne lub edukacyjne (Da- realizowanej przy pomocy współczesnych
vid-Ferdon, Feldman Herz 2007). technologii komunikacyjnych. Poszukiwa-
Opracowanie koncentruje się na proble- łem też ich zróżnicowania i specyfiki w ze-
matyce wykorzystania Internetu i telefonii stawieniu z agresją realizowaną w sposób
komórkowej do realizacji aktów agresji, tradycyjny.
ograniczając je wyłącznie do takich sytu- Na obecnym etapie zgromadzono już
acji, w których jej sprawcami bądz
ofiarami kilkadziesiąt wywiadów elektronicznych
są dzieci i młodzież. (przez e-mail) i tradycyjnych z nastoletnimi
W tekście uporządkuję bogactwo zja- sprawcami i ofiarami agresji elektronicznej,
wisk, które łączy fakt wykorzystania studentami i nauczycielami, którzy do-
nowoczesnych technologii komunikacyj- świadczyli agresji elektronicznej jako ofiary
nych do realizacji aktów agresji. Przed- lub musieli rozwiązywać sytuacje, gdzie
stawię też i porównam zakres znaczenio- sprawcami agresji elektronicznej były dzie-
wy pojęć, które stosowane są najczęściej ci i młodzież.
w głównym nurcie światowych publika- Rozpoznanie empiryczne i namysł teo-
cji naukowych. retyczny nad zjawiskiem agresji realizo-
Następnie zaprezentuję charakterystyki  wanej przy użyciu współczesnych techno-
wymiary, które są stosowane do wyodrębnia- logii komunikacyjnych znajduje się ciągle
nia subtypów agresji elektronicznej, wskazu- w fazie początkowej. Często podkreśla
jąc na wybrane kontrowersje w tym zakresie się to w najnowszych publikacjach, nawet
i przedstawiając własne propozycje. w takich, które zostały przygotowane przez
1 2
Jacek Pyżalski " agresja elektroniczna dzieci i młodzieży  różne wymiary zjawiska
pionierskich badaczy zjawiska, zajmują- ciu nowych technologii komunikacyjnych.
cych się tą problematyką od dłuższego cza- Wybór padł na kryteria tego zjawiska, gdyż
su (Kowalski i in. red. 2008; Vandebosch,  bazując na definicji tradycyjnego bullyingu
van Clemput 2008; Wolak i in. 2007). szkolnego  pojęcie odnoszące się do niego
Wskazuje się ponadto na fakt, iż brak zostało najbardziej szczegółowo zdefinio-
jest zgody co do zakresu znaczeniowego wane, jeśli idzie o strukturę związanych
stosowanych pojęć, a w różnych badaniach z nim charakterystyk.
te same pojęcia definiowane są w inny spo- Zgodnie z powszechnie akceptowaną
sób. Wynika to przede wszystkim z przyj- w naukach społecznych definicją (Berger
mowania przez badaczy zróżnicowanych 2007; Olweus 1993) bullying to takie wrogie
kryteriów społecznych i behawioralnych zachowania, gdzie uczeń bądz
uczniowie
w obszarze definiowania interesującego intencjonalnie przez dłuższy czas (powta-
nas rodzaju agresji. rzalność) atakują innego ucznia, który ze
Konsekwencją takiego zamieszania poję- względu na przewagę sprawców (fizyczną
ciowego jest brak powszechnie stosowanych lub psychologiczną) nie potrafi się bronić
metod pomiaru i narzędzi badawczych. (nierówność sił)3.
Problem ten zaczyna być coraz częściej Konsekwentnie, zwykle uważa się, że
dostrzegany przez badaczy. Powoli poja- cyberbullying powinien posiadać wszystkie
wiają się pewne propozycje porządkujące, te właściwości, z tą różnicą, że narzędziami
do których nawiążę w dalszej części opra- jego realizacji są nowoczesne technologie
cowania, uwzględniając także problem ter- komunikacyjne (Williams, Guerra 2007).
minologii stosowanej w Polsce i przedsta- Ze względu na specyficzny zakres zna-
wiając pewne propozycje terminologiczne czeniowy tego zjawiska uważam, że czę-
w tym zakresie. sto spotykane tłumaczenie tego pojęcia
W dostępnej literaturze naukowej spo- w polskiej literaturze jako cyberprzemoc
tykamy pojęcia bardzo ogólne, które obej- jest niewłaściwe. Pojęcie przemoc ma
mują szeroki zakres zjawisk związanych w języku polskim bardzo szerokie znacz-
z użyciem nowoczesnych technologii ko- nie i obejmuje wszystkie sytuacje, w któ-
munikacyjnych do realizacji działań agre- rych w efekcie agresji innych osób ktoś
sywnych. Możemy natknąć się także na ta- cierpi. Zatem pojęcie cyberprzemoc ma
kie, które zostały zdefiniowane dokładniej dużo szersze znaczenie w zestawieniu
 dotyczą zatem węższej grupy zjawisk, z zakresem znaczeniowym anglojęzyczne-
które mogą być rozumiane jako subtypy go pojęcia cyberbullying.
agresji elektronicznej. Dużo szersze znaczenie niż cyberbullying
Porównania powszechnie stosowanych ma określenie online harassment (Internet
pojęć2 dokonałem w tabeli 1 . Użyłem harassment). Z zakresem znaczeniowym
w niej kryteriów stosowanych jako charak- cyberbullyingu łączy je jedynie fakt użycia
terystyki cyberbullyingu, który jest specy- technologii komunikacyjnej (tutaj ograni-
ficznym, ściśle zdefiniowanym subtypem czonej do Internetu) oraz intencjonalność
rówieśniczej agresji realizowanej przy uży- (celowość) działania.
2
Skoncentrowałem się tutaj jedynie na pracach autorów, którzy przywiązują wagę i dokonują wysiłku ścisłego
definiowania zjawisk i wzajemnej relacji poszczególnych definicji. Pomijam zatem prace badaczy, którzy stosu-
ją uwzględnione tutaj terminy zamiennie, nie uwzględniając różnic jakościowych pomiędzy nimi.
3
Odrębnym tematem, do którego wrócę w dalszej części artykułu, jest pytanie, na ile właściwości tradycyjnego
bullyingu  zdefiniowanego dla potrzeb zwykłych środowisk edukacyjnych  przystają do aktów agresji reali-
zowanych za pomocą Internetu i telefonów komórkowych.
3
Jacek Pyżalski " agresja elektroniczna dzieci i młodzieży  różne wymiary zjawiska
Nieobecne w definicji są nierównowaga Jest to bardzo istotne, bowiem poszcze-
sił, powtarzalność oraz fakt przynależności gólne subtypy agresji elektronicznej bardzo
sprawcy i ofiary do tej samej grupy społecznej. się od siebie różnią także ze względu na ich
Ważne jest natomiast to, iż agresja kierowana potencjalną szkodliwość. Przykładowo, cał-
jest bezpośrednio przeciwko innej osobie. kiem czymś innym jest akt bycia zwyzywa-
Wreszcie najszerszy zakres znaczeniowy nym jednorazowo na czacie przez niezna-
ma pojęcie electronic aggression, które z po- ną osobę, a czymś innym bycie regularnie
przednimi łączy jedynie fakt wykorzystania nękanym przez grupę rówieśników, którzy
nowoczesnych technologii komunikacyjnych uczęszczają do tej samej klasy i wykorzy-
jako narzędzia agresji. Pozostałe społecz- stują współczesne środki komunikacji do
ne i behawioralne aspekty działania nie są wzmocnienia efektów tradycyjnego bully-
w przypadku tego pojęcia zdefiniowane. ingu, który wobec kogoś stosują.
Dodatkowo pojecie agresji elektronicznej Jeśli idzie o polskie odpowiedniki pojęć
może być stosowane zarówno w sytuacji, stosowanych przez badaczy głównego nurtu
gdy działania kierowane są bezpośrednio światowego proponuję, aby w odniesieniu do
przeciwko innej osobie (np. gdy jest wy- cyberbullyingu używać oryginalnego terminu
zywana przy wykorzystaniu poczty elek- lub, bazując na literaturze niemieckojęzycznej
tronicznej), jak i wtedy, gdy działanie jest (Dambach 2008), stosować określenie mobbing
pośrednie (np. w sieci umieszczane są ma- (wskazujące na długotrwałość, intencjonal-
teriały kompromitujące jakąś osobę). ność i przewagę sprawców).
W polskiej literaturze (Wojtasik 2007), dla Oczywiście należy jeszcze dodać przy-
potrzeb realizacji największego dotychczas miotnik uwzględniający specyficzne narzę-
w naszym kraju badania ilościowego, użyto dzia realizacji agresji  Internet i telefony
pojęcia przemoc z wykorzystaniem mediów komórkowe. Dobrym określeniem może
elektronicznych. Definiując to pojęcie pod- być tutaj  elektroniczny  ponieważ obej-
kreślono dwie charakterystyki: działania re- muje swym znaczeniem szeroki zakres sto-
alizowane są wbrew woli ofiary i przynoszą sowanych przez sprawców nowoczesnych
jej szkodę społeczną, psychiczną lub moral- technologii komunikacyjnych. W całości
ną. Tak szerokie ujęcie jest więc bliskie rozu- więc proponowane określenie odpowied-
mieniu stosowanego w literaturze światowej nika pojęcia cyberbullying w języku polskim
pojęcia electronic aggression, chociaż zawęża brzmi: mobbing elektroniczny.
je zdefiniowana konieczność wystąpienia Propozycją pojęcia, które znaczeniowo od-
szkodliwych efektów po stronie ofiary. daje w języku polskim sens pojęcia online ha-
Podsumowując  stosowanie jasnych rassment, jest prześladowanie internetowe4.
definicji pojęć pozwala na orientację, jakim Wreszcie termin oddający sens pojęcia
zjawiskiem związanym ze stosowaniem o najszerszym znaczeniu  electronic ag-
nowoczesnych technologii do realizacji gression, może stanowić jego bezpośrednie
działań agresywnych zajmujemy się w pro- tłumaczenie  agresja elektroniczna. Moż-
jekcie badawczym, profilaktycznym lub na także rozważyć jako odpowiednik, ze
edukacyjnym. Oczywiście jasne zdefinio- względu na fakt rozpowszechnienia (także
wanie pozwala też na prawidłową opera- w kampaniach społecznych), stosowanie
cjonalizację zmiennych i tworzenie dobrej przywołanego wcześniej pojęcia cyber-
jakości narzędzi badawczych. przemoc.
4
Niektórzy badacze (Aftab 2008) ograniczają pojęcie harassment jedynie do sytuacji, w której sprawca agresji
jest osobą dorosłą.
3 4
Jacek Pyżalski " agresja elektroniczna dzieci i młodzieży  różne wymiary zjawiska
Tabela 1. Porównanie zakresu znaczeniowego pojęć electronic aggression, online harassment
i cyberbullying
Online harrasement/ Cyberbullying/
Pojęcie anglojęzyczne Electronic aggression
Internet harassment Internet bullying
Proponowane Agresja elektroniczna/ Nękanie Mobbing
polskie terminy cyberprzemoc internetowe elektroniczny
Przykładowi autorzy David-Ferdon, Ybarra i współpracow- Smith i współpracow-
stosujący pojęcie Feldman Herz (2007) nicy (2004a, 2004b) nicy (2007);
Ybarra i współpra- Williams, Guerra (2007)
cownicy (2007) Patchin, Hinduja (2006)
Zdefiniowanie Bardzo ogólne  uży- Ograniczone do dzia- Działanie poprzez
technicznego aspektu wanie technologii łania online, skierowa-  komu-nikację elek-
działania komunikacyjnych ne bezpośrednio prze- troniczną wraz
wraz z konkretnymi ciwko innej osobie z konkretnymi
przykładami takiego wraz z konkretnymi przykładami takiego
działania. przykładami takiego działania. Działanie
Działanie przeciwko działania przeciwko innej oso-
innej osobie może być bie może być pośred-
pośrednie lub bezpo- nie lub bezpośrednie.
średnie.
Celowość (kryterium Lekko zaznaczona Tak Tak
tradycyjnego bully- (nie wprost  wyni-
ingu) ka raczej z definicji
agresji)
Powtarzalność (kry- Nie objęta definicją Nie objęta definicją Tak
terium tradycyjnego
bullyingu)
Nierównowaga sił, Nie objęta definicją Nie objęta definicją Tak
znaczna przewaga
sprawców (kryterium
tradycyjnego bully-
ingu)
Relacja sprawcy do Niezdefiniowana Niezdefiniowana Ta sama grupa
ofiary  agresja we-  może dotyczyć  może dotyczyć społeczna (np. klasa
wnątrz znanej grupy znanych i nieznanych znanych i nieznanych szkolna)
społecznej (kryterium osób osób
tradycyjnego bullyingu)
Na koniec tych rozważań warto przywo- Olweusa rozumienia bullyingu), a potem
łać jeszcze jedną kwestię, związaną przede w narzędziu badawczym, operacjonalizując
wszystkim z tym, iż agresja elektroniczna zmienne, w ogóle nie uwzględnia charak-
jest nowym problemem dla badaczy z dzie- terystycznych jego cech, objętych definicją
dziny nauk społecznych. Na obecnym eta- (np. Aricak i in. 2008).
pie sporo osób prowadzących badania po- Badani nie są więc pytani o takie oma-
wołuje się na określoną definicję zjawiska wiane wyżej aspekty, jak np. powtarzal-
(np. korzystając z zaproponowanego przez ność czy celowość działań, których byli
5
Jacek Pyżalski " agresja elektroniczna dzieci i młodzieży  różne wymiary zjawiska
sprawcami lub ofiarami. Wydaje się zatem, także do charakterystyk przywołanego wy-
że mierzą oni w rzeczywistości agresję elek- żej zjawiska cyberbullyingu  ze wskaza-
troniczną (rozumianą szerzej). niem szczególnego ich rozumienia w relacji
Wyraz
ne rozróżnienie trzech omówio- do tradycyjnego bullyingu.
nych wcześniej pojęć dodaje klarowności. Właśnie od tego drugiego problemu
Nie wyczerpuje jednak wszystkich wymia- chciałbym rozpocząć dyskusję, analizując
rów, które można uwzględniać dla potrzeb cztery cechy:
definiowania subtypów agresji elektronicz-  powtarzalność,
nej i ich pomiaru. Poniżej, na podstawie  intencję skrzywdzenia drugiej osoby,
wykonanych przeze mnie badań jakościo-  nierównomierność sił,
wych5 oraz badań innych autorów, prze-  fakt realizowania agresji w obszarze
dyskutuję krótko takie wymiary, wracając znanej grupy społecznej.
Co nowego do tradycyjnych charakterystyk bullyingu
wnosi cyberbullying?
Powtarzalność
Badania, które prowadziłem ujawniły, iż 1) trwałość (persistence),
młodzież realizuje akty agresji za pomocą 2) możliwość wyszukiwania (searchability),
współczesnych technologii komunikacyj- 3) kopiowalność (replicability),
nych zarówno jako pojedyncze  wybryki , 4) występowanie tzw. niewidzialnej pu-
jak i jako całą serię działań wobec jednej lub bliczności (invisible audience).
wielu ofiar. Tutaj oczywiście możemy mó- Oznacza to, iż zwykle coś, co zostało
wić o powtarzalności rozumianej, tak jak w opublikowane w Internecie, pozostaje tam
klasycznym bullyingu, jedynie w przypad- przez długi czas, stosunkowo łatwo to zna-
ku pierwszej sytuacji, kiedy powtarzana lez
ć, a także wykonać wysokiej jakości ko-
w czasie agresja kierowana jest przeciwko pie  co zresztą przyczynia się do występo-
tej samej ofierze. wania dwóch pierwszych charakterystyk.
Generalnie jednak w omawianym tutaj Dodatkowo materiały w Internecie ogląda
przypadku powtarzalność rozumiana jest tak zwana niewidzialna publiczność, czyli
tradycyjnie  jako działania sprawców, któ- trudna do zidentyfikowania, czasami bar-
rzy wielokrotnie dokonują aktów agresji. dzo duża grupa osób.
Jednakże badania ujawniły także spe- Ekstremalnym, ale dobrze ilustrującym
cyficzny rodzaj powtarzalności, który jest te właściwości materiału umieszczonego
w przypadku agresji elektronicznej zwią- w sieci jest przypadek nastolatka Ghyslaina
zany głównie z właściwościami materiałów Raza. Chłopiec ten pod koniec 2002 r. na-
opublikowanych w Internecie. Właściwości grał samego siebie, jak odgrywa sceny z fil-
te w spójny sposób prezentuje Boyd (2007), mu Gwiezdne wojny. Materiał został uznany
wskazując na cztery najistotniejsze kwe- za zabawny przez kolegów z klasy, którzy
stie: umieścili go w sieci.
5
Ze względu na charakter tego artykułu nie cytuję bezpośrednio zebranego materiału. Przedstawiam za to pew-
ne zgeneralizowane tendencje i wnioski.
5 6
Jacek Pyżalski " agresja elektroniczna dzieci i młodzieży  różne wymiary zjawiska
W 2004 r. inne osoby stworzyły rozbudo- wiąże się nie z działaniami sprawców, lecz
waną stronę, zawierającą omawiane klipy cechami nowoczesnych technologii komu-
i inne dodatkowe materiały oraz specjalne nikacyjnych, głównie Internetu, oraz spo-
efekty dz
więkowe. Strona ta miała w 2004 r. łecznymi wzorami ich używania.
7,6 mln wejść. Tego typu  popularność Co więcej, w tym kontekście powta-
była nie do uniesienia dla bohatera klipów, rzalność może pojawić się nie tylko bez
co skończyło się koniecznością pomocy uczestnictwa sprawców, ale także wbrew
psychiatrycznej i procesem rodziców ofiary ich woli, ponieważ nie mają oni wpływu
przeciwko rówieśnikom, którzy umieści- na inne osoby oglądające, kopiujące czy
li materiał w Internecie oraz ich rodzicom rozpowszechniające materiały początko-
(Kowalski i in. 2008). wo wyprodukowane i opublikowane przez
Taka powtarzalność ma całkiem inne nich, nawet jednorazowo.
znaczenie niż tradycyjna. Jej występowanie
Intencja skrzywdzenia
Analizując aspekt intencji skrzywdze- przez ofiarę. Kiedy skrzyżujemy obydwa
nia warto robić to równocześnie z analizą wymiary, pojawi się lista czterech możli-
wymiaru poczucia bycia skrzywdzonym wości przedstawionych w tabeli 2.
Tabela 2. Relacje intencji skrzywdzenia po stronie sprawcy i poczucia skrzywdzenia doświadcza-
nego przez ofiarę agresji elektronicznej
Poczucie skrzywdzenia
doświadczane przez ofiarę
Wyszczególnienie
Występuje Nie występuje
Intencja skrzywdzenia Występuje Sytuacja I Sytuacja II
ze strony sprawcy
Nie występuje Sytuacja III Sytuacja IV
Najbardziej modelowa jest sytuacja I, kie- odczuwały konsekwencji w postaci poczucia
dy sprawca, który ma intencję skrzywdzenia skrzywdzenia (sytuacja II w tab. 2). Dotyczyło
ofiary, osiąga swój cel. Takie sytuacje były to przykładowo ataków za pomocą wulgar-
oczywiście opisywane przez respondentów. nego języka ze strony nieznanych ofierze osób
Siedemnastoletni sprawca, uczestnik moich podczas rozmowy na czacie internetowym.
badań, wskazywał przykładowo, że straszył Respondenci mówili, że po prosu bloko-
i szantażował z kolegami kogoś za pomocą wali taką osobę, by nie mogła kontynuować
SMS-ów wysyłanych ofierze z nieznanych rozmowy z nimi i przestawali myśleć dalej
numerów, a ta osoba póz
niej bardzo się bała o sytuacji, interpretując ją przykładowo
i odmawiała uczęszczania do szkoły. jako działanie  jakiegoś dzieciaka .
Moi respondenci wskazywali jednak czę- Interesująca z punktu widzenia specyfiki
sto na sytuacje związane z agresją elektro- agresji elektronicznej jest sytuacja III, gdzie
niczną, w której jeden z wymiarów (intencja sprawca, który nie ma negatywnych inten-
skrzywdzenia lub poczucie skrzywdzenia) cji, powoduje poczucie krzywdy u ofiary.
był nieobecny. Wiele ofiar wskazywało, na Oczywiście sytuacje takie mogą się zdarzyć
sytuacje, w których  mimo że ewidentnie do- i zdarzają się w przypadku tradycyjnych
świadczyły intencjonalnego aktu agresji, nie aktów agresji. Jednakże specyfika komu-
7
Jacek Pyżalski " agresja elektroniczna dzieci i młodzieży  różne wymiary zjawiska
nikacji elektronicznej może ułatwiać ich cierpi? W takich sytuacjach możemy jedynie
występowanie. Przede wszystkim ma to przyjąć perspektywę zewnętrznego obserwa-
związek z brakiem, w większości przypad- tora, który oceni ją ze strony własnych norm
ków, informacji zwrotnej w postaci poza- etycznych.
werbalnych sygnałów emocjonalnych, któ- Spójrzmy na przykład, obecnej w niektó-
re wskazują na rzeczywiste konsekwencje rych środowiskach młodzieżowych, mody na
naszego działania i ich subiektywny odbiór filmowanie, umieszczanie w Internecie i ko-
przez drugą osobę. mentowanie materiałów wizualnych przed-
W tradycyjnej sytuacji płacz ofiary jest stawiających osoby, które ze względu na swój
wyraz
ną informacją, że to, co miało być żar- stan lub inne cechy mają ograniczone zdolno-
tem, dotknęło drugą osobę. W przypadku ści oceny sytuacji  przykładowo osoby upo-
agresji elektronicznej  szczególnie tej, która śledzone umysłowo, alkoholików itp. Osoby
nie jest kierowana bezpośrednio do ofiary takie ze względu na wspomniane wcześniej
(polegającej np. na publikacji materiałów), cechy, połączone często z brakiem świado-
takiej informacji, przynajmniej w momencie mości, że realizowane są wobec nich działania
działania, sprawca nie otrzymuje. Oddziele- agresywne, mogą nie odczuwać cierpienia.
nie od ofiary za pomocą technologii komu- Ci, którzy nagrywają, upubliczniają czy
nikacyjnej może generalnie powodować, że komentują tego typu filmy mogą w tym
sprawcy  zapominają , że chociaż realizując samym czasie mieć poczucie, iż niewinnie
akty agresji elektronicznej obcują z techno- żartują sobie z danej osoby, jednocześnie
logią, to tym, kto rzeczywiście może odczuć będąc jak najdalszymi od chęci skrzyw-
cierpienie, jest drugi człowiek. dzenia jej. Jednakże wielu zewnętrznych
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, iż obserwatorów, także tych komentujących
byli także respondenci, którzy z pełną pre- tego typu opublikowane filmy, ocenia takie
medytacją wykorzystywali siłę technologii zachowania jako agresywne i krytykuje au-
komunikacyjnych, żeby usprawnić krzyw- torów materiału (często samemu używając
dzenie ofiary. Wskazują oni, przykładowo, na ostrego języka) za krzywdę, którą czynią
niektóre cechy publikowanych w Internecie bohaterom swoich produkcji.
materiałów, które wymienia cytowana wcze- Podsumowując  przyjęcie kategorii nega-
śniej Boyd (2007), np. występowanie szerokiej tywnych intencji, jako wyznacznik specyficz-
niewidzialnej publiczności, która może zoba- nego rodzaju agresji elektronicznej  cyber-
czyć ich ofiarę w kompromitującej sytuacji. bullyingu (mobbingu elektronicznego), jest ze
Relatywnie najtrudniejsza do wyjaśnienia względu na specyfikę nowego zjawiska dys-
jest sytuacja oznaczona w tabeli 2 jako IV. kusyjne. Kryterium to może bowiem powo-
W sytuacji tej obydwa aspekty  intencja dować wykluczenie z rozważań bardzo wielu
skrzywdzenia i poczucie krzywdy są nie- sytuacji, które będą w mechanizmach działa-
obecne. Jak więc możemy mówić, że mamy nia i konsekwencjach zbliżone do bullyingu,
do czynienia z agresją elektroniczną, skoro a jednocześnie nie będą spełniały kryterium
sprawca nie chciał skrzywdzić, a ofiara nie świadomych negatywnych intencji sprawcy.
Przewaga sprawców nad ofiarą
W przypadku tradycyjnego bullyingu waga, o jakiej tu mowa, wynika przede
wyznacznikiem jest sytuacja, kiedy spraw- wszystkim z cech sprawców, takich jak siła
cy dysponują tak znaczącą przewagą nad fizyczna, lepsza sprawność komunikacyj-
ofiarą, że nie potrafi się ona bronić. Prze- na itp., a także z faktu, że sprawców jest
7 8
Jacek Pyżalski " agresja elektroniczna dzieci i młodzieży  różne wymiary zjawiska
po prostu więcej, a ofiara nie ma wsparcia Inni respondenci, którzy byli ofiarami
w innych osobach. opublikowania ich niekorzystnego wize-
Przewaga w przypadku elektronicznej runku w Internecie, wskazywali na fakt
agresji może wynikać z samych cech ko- omówionej już wyżej niewidzialnej pu-
munikacji zapośredniczonej przez kompu- bliczności (Boyd 2007). Obawiali się oni po
ter (np. anonimowości) lub cech materiału prostu, że wśród potencjalnych oglądają-
opublikowanego w sieci (choćby tych zde- cych może znalez
ć się bardzo duża liczba
finiowanych przez Boyd, które omówiłem niezidentyfikowanych osób, wśród których
wyżej). będą zarówno ich znajomi, jak i osoby po-
Na tego typu mechanizmy wskazywało stronne.
wielu respondentów moich badań, którym Generalnie więc nowością jest to, że
zdarzyło się być ofiarami agresji elektro- potencjalna przewaga sił w cyberbullyingu
nicznej. Jedna z respondentek, przerażona może być w znacznym zakresie przenie-
wulgarnymi SMS-ami, które otrzymywała, siona z cech jednostek-sprawców na cechy
powiedziała, że nie tyle problemem jest ich komunikacji zapośredniczonej przez kom-
treść, co fakt, że nie wiadomo, kto jest spraw- puter i cechy samego materiału opubliko-
cą, i na ile w rzeczywistości jest groz
ny. wanego w sieci.
Agresja wewnątrz znanej grupy społecznej
Tradycyjny bullying odbywa się we- W projekcie badawczym Ybarry i współ-
wnątrz grupy społecznej, do której należy pracowników (2007) spośród 476 ofiar
zarówno ofiara, jak i sprawca lub sprawcy. agresji elektronicznej jedynie około 12,5%
W przypadku agresji rówieśniczej taką gru- wskazało, że w Internecie prześladują je te
pą jest najczęściej klasa lub szkoła. same osoby, co w szkole, około 10,5%  że
W niektórych przypadkach agresji elek- są to inne osoby, a aż 64% powiedziało, że
tronicznej sytuacja wygląda identycznie. na terenie szkoły nikt ich nie prześladuje.
Dzieje się tak przykładowo w sytuacjach, Wreszcie około 13% nie wiedziało, kto ata-
gdy ofiara jest przy pomocy nowoczesnych kuje ich w sieci.
technologii komunikacyjnych atakowana Ten ostatni wynik sugeruje jednocześnie,
przez te same osoby, które są wobec niej iż wyrażane często obiegowo przekonanie,
agresywne w klasie szkolnej. Niektórzy że wszystkie czy większość aktów agresji
badacze uważają, iż tak naprawdę jedynie elektronicznej charakteryzuje anonimo-
do takich sytuacji powinno być stosowane wość może być nieprawdziwe.
określenie cyberbullying. W przypadku agresji elektronicznej zda-
Zwolennikami takiego przekonania są Wo- rza się, że taką grupą jest społeczność wy-
lak i współpracownicy (2007), którzy uważa- łącznie internetowa. W moich badaniach
ją, iż pojęcie cyberbullying powinno być stoso- uczestniczyli respondenci, którzy nawiązy-
wane jedynie wtedy, gdy agresja realizowana wali kontakty online w ramach np. forum in-
przez nowoczesne technologie jest ściśle po- ternetowego, budowali bliskie relacje z jego
wiązana z negatywnymi relacjami ofiary użytkownikami, mając poczucie przynależ-
i sprawców w  realnym świecie  a konkret- ności do grupy. Póz
niej natomiast w wyniku
nie w środowisku szkolnym. Interesujące jest różnych nieporozumień stawali się ofiarami
jednak to, że takich sytuacji nie jest bardzo aktów agresji ze strony innych użytkowni-
wiele  przynajmniej w świetle wyników do- ków, co kończyło się czasami decyzją o odej-
tychczas zrealizowanych badań. ściu z określonej społeczności.
9
Jacek Pyżalski " agresja elektroniczna dzieci i młodzieży  różne wymiary zjawiska
Podobne są ustalenia zespołu badaw- nego zachowania niż w grupach, których
czego Katzer i współpracowników (2007), członkowie spotykają się twarzą w twarz.
którzy eksplorowali problem agresji elek- Co szczególnie interesujące, z punktu
tronicznej w pokojach czatowych, wskazu- widzenia omawianej problematyki wyka-
jąc na podobieństwa społeczności pokoju zano, iż osoby cechujące się ponadprzecięt-
czatowego do funkcjonowania tradycyjnej nym poziomem agresji łatwiej angażują się
grupy rówieśniczej. w bezpośrednie atakowanie innych osób
Równocześnie sytuacja, kiedy agresja w grupach online między innymi ze wzglę-
elektroniczna odbywa się wewnątrz grup, du na obniżenie poczucia osobistej odpo-
których członkowie znają się wyłącznie wiedzialności oraz redukcję mechanizmów
wirtualnie, niesie ze sobą wiele nowych kontroli społecznej6 (McKenna 2008).
kwestii. Grupy wirtualne charakteryzu- Podsumowując rozważania dotyczą-
ją się bowiem  w zestawieniu z grupami ce nowego rozumienia tradycyjnych cha-
w realnym świecie  wieloma specyficzny- rakterystyk bullyingu, które jest konieczne
mi właściwościami w obszarze spójności, w przypadku cyberbullyingu, warto zauwa-
wpływu członków grupy na siebie nawza- żyć, że stanowi ono spore wyzwanie dla
jem i statusu poszczególnych członków badaczy, w szczególności konstruujących
grupy (McKenna 2008). narzędzia do badań ilościowych. Muszą
Wykazano także eksperymentalnie, iż oni bowiem zadbać o to, by narzędzia te
osoby funkcjonujące i komunikujące się uwzględniały nowe rozumienie omówio-
w grupie wirtualnej mają tendencje do in- nych wyżej tradycyjnych charakterystyk.
W kierunku dalszych ważnych charakterystyk...
Wcześniej przybliżono charakterysty- niach i analizach nastawionych na wyod-
ki tradycyjnego bullyingu, które są przez rębnienie różnorodności subtypów agresji
większość badaczy (np. Agatson i in. 2007; elektronicznej.
Kowalski i in. red. 2008) stosowane do de- Są to kolejno: poziom skomplikowania
finiowania specyficznego subtypu agresji stosowanych przez sprawcę technologii
elektronicznej  cyberbullyingu. komunikacyjnych oraz tożsamość ofiary
Poniżej proponuję i omawiam dwa inne (w kontekście jej relacji ze sprawcą).
wymiary, które można uwzględnić w bada-
Poziom zaawansowania
i rodzaj stosowanych technologii komunikacyjnych
Niektóre akty agresji elektronicznej wią- nia komputerowego, ani nakładu czasu.
żą się z prostym i łatwym stosowaniem Przykładami takich działań mogą być przy-
technologii komunikacyjnych, które nie kładowo wyzwiska lub groz
by wysyłane
wymaga od sprawców ani zaawansowanej pocztą elektroniczną lub przez komunika-
wiedzy dotyczącej obsługi oprogramowa- tor internetowy czy SMS.
6
Mechanizm ten nie dotyczy wszystkich grup online w równym stopniu. Tutaj  podobnie jak w świecie realnym
 istnieje międzygrupowe zróżnicowanie dotyczące ilościowego i jakościowego charakteru społecznych norm
funkcjonowania oraz konsekwencji w przypadku ich łamania.
9 10
Jacek Pyżalski " agresja elektroniczna dzieci i młodzieży  różne wymiary zjawiska
Czasami jednak akty agresji elektronicz- siły i znaczenia zarówno dla ofiar i spraw-
nej wiążą się z ponadprzeciętną kompeten- ców, jak i osób, które nie są bezpośrednio
cją sprawców w obszarze wykorzystania zaangażowane w daną sytuację związaną
technologii komputerowych, a często także z agresją elektroniczną.
ze sporym nakładem pracy i czasu. Przykła- Dodatkowo  jak pokazują wyniki badań
dem mogą być tutaj włamania do kont pocz- Wojtasika (2007)  istotne jest także, z per-
ty internetowej, wymagające czasami korzy- spektywy potencjalnej szkodliwości, jakie
stania z hakerskiego oprogramowania, czy konkretne sposoby (z technicznego punktu
tworzenie i aktualizowanie witryn interne- widzenia) zostały użyte do realizacji agresji
towych dotyczących ofiar albo przetwarza- elektronicznej.
nie zdjęć lub filmów dotyczących ofiary (np. W przywołanych tutaj badaniach spraw-
wmontowywanie jej wizerunku do materia- dzano, jakie emocje towarzyszyły młodym
łów o charakterze pornograficznym). ludziom, którzy byli ofiarami różnego typu
Warto tutaj dodatkowo wspomnieć, że aktów agresji elektronicznej. Wykazano
w działaniach drugiego rodzaju sprawcom tutaj znaczące różnice między konsekwen-
zdarza się tłumaczyć fakt działań przeciw- cjami poszczególnych typów agresji elek-
ko ofierze chęcią zademonstrowania wła- tronicznej. Przykładowo wśród ofiar wyko-
snego kunsztu w obszarze używania no- nywania wbrew ich woli filmów lub zdjęć
woczesnych technologii komunikacyjnych  54% badanych stwierdziło, że nie zrobiło
(Vandebosch, van Clemput 2008). to na nich większego znaczenia, 30% zde-
Należy podkreślić, że właśnie te akty nerwowało się, a 11%  wstydziło. Odsetki
agresji, gdzie wykorzystanie technologii osób odczuwających wymienione tu emo-
komputerowej do realizacji agresji elektro- cje znacząco różnią się w przypadku poni-
nicznej jest bardziej zaawansowane,  mul- żania, ośmieszania i upokarzania w postaci
timedialne , w sposób szczególny wpisują bezpośredniego ataku na ofiarę i wynoszą
się w coś, co we współczesnych podręcz- odpowiednio: 33%, 59% oraz 13% (Wojta-
nikach z zakresu socjologii mediów nazy- sik 2007).
wane jest kulturą wizualną (Lister i in. red. Przedstawione wyżej dane przemawiają
2003). To właśnie dzięki szczególnej roli za tym, by przy rozpoznaniu naukowym
obrazu w naszej kulturze społecznej akty agresji elektronicznej uwzględniać zaawan-
agresji elektronicznej, realizowane dzięki sowanie i zróżnicowanie stosowanych tech-
jego wykorzystaniu, nabierają wyjątkowej nik komunikacyjnych i informatycznych.
Tożsamość ofiary i sprawcy
W przypadku agresji elektronicznej, jako których agresywne reakcje w rzeczywisto-
że jest ona realizowana głównie za pomocą ści realnej mogłyby się z łatwością z
le skoń-
komunikacji zapośredniczonej przez kom- czyć, np. nauczycieli.
puter, znacznie rozszerza się grono poten- W agresji elektronicznej, w którą bezpo-
cjalnych ofiar, które łatwo jest zaatakować. średnio zaangażowane są dzieci i młodzież,
Ofiarą agresji elektronicznej, o czym wspo- możemy mieć więc do czynienia z sytuacja-
mniano już wcześniej, mogą być rówieśni- mi, takimi jak w przypadku cyberbullyingu,
cy sprawców, znani z realnego świata lub kiedy zarówno ofiary, jak i sprawcy należą
świata wirtualnego. Komunikacja interne- do tej grupy. Bywa jednak tak, iż po którejś
towa daje jednak dużo większe możliwości stronie  sprawcy bądz
ofiary znajdziemy
działań agresywnych wobec osób, co do osoby dorosłe.
11
Jacek Pyżalski " agresja elektroniczna dzieci i młodzieży  różne wymiary zjawiska
W sytuacji, kiedy dorosły jest sprawcą, zywali oni nieznanych rozmówców na
możemy mieć do czynienia z agresją elek- czacie, bądz
krytykowali w złośliwy czy
troniczną związaną z wykorzystywaniem wulgarny sposób profile nieznanych osób
seksualnym, kiedy to osoba dorosła pró- w portalach społecznościowych.
buje uwieść osobę małoletnią lub narazić Czasami te nieznane osoby wybierane
ją celowo na ekspozycję na niewłaściwe są ze względu na specyfikę swojego funk-
treści, np. pornografię. cjonowania. Ilustracją tego jest, przywoła-
Niewątpliwie sytuacja taka ze względu na już wyżej, moda na filmowanie często
na specyfikę relacji dziecka i osoby doro- prowokowanych do dziwnych zachowań
słej jest całkiem odmienna w porównaniu alkoholików, czy osób upośledzonych
z agresją elektroniczną o charakterze ró- umysłowo. Portale umożliwiające publi-
wieśniczym. kację własnych materiałów zawierają spo-
Inna jest także sytuacja agresji elektro- ro klipów filmowych, przedstawiających
nicznej, kiedy chociaż sprawcami są dzieci właśnie takie treści.
i młodzież, to ofiarami są osoby dorosłe. Ofiarą agresji elektronicznej może być
W szczególności ważnym problemem jest także celebryta, np. aktor, sportowiec czy
tutaj agresja elektroniczna wobec nauczy- członek zespołu muzycznego, czyli osoby,
cieli, która  jak wykazują niektóre wstęp- które identyfikowane są poza najbliższą
ne badania  jest zjawiskiem stosunkowo grupą społeczną ofiary i traktowane są ra-
częstym (Kowalski i in. red. 2008). czej symbolicznie.
Problem z agresją elektroniczną wobec Wreszcie agresja elektroniczna może
nauczycieli bywa często wzmocniony po- być kierowana nie przeciwko konkret-
przez fakt dysproporcji pomiędzy ucznia- nym osobom, lecz przeciwko całym kate-
mi i nauczycielami w zakresie kompetencji goriom osób. Mam tu na myśli takie sy-
informatycznych i wykorzystania współ- tuacje, kiedy sprawca publikuje materiały
czesnych technologii komunikacyjnych. tekstowe lub audiowizualne krytykujące
O ile dla uczniów świat takich technologii osoby o określonej rasie, orientacji seksu-
jest zwykle naturalnym środowiskiem, alnej itp.
w którym się wychowywali, o tyle więk- Ten krótki przegląd wskazuje na znacz-
szość nauczycieli doświadczyła na pew- ną jakościową różnorodność możliwości,
nym etapie swojego życia  rewolucji jeśli idzie o tożsamość ofiary i sprawcy
komunikacyjnej . Może to powodować w kontekście agresji elektronicznej, w któ-
zgeneralizowane postawy lękowe wobec rą bezpośrednio zaangażowane są dzieci
takich technologii oraz społecznych wzo- i młodzież. W dość oczywisty sposób ten
rów ich wykorzystania, prezentowane aspekt różnicuje sytuacje agresji elektro-
przez nauczycieli. nicznej zarówno pod kątem ich społecz-
Dodatkowo komunikacja zapośredni- nych i indywidualnych uwarunkowań, jak
czona przez komputer, i szerzej cyberprze- i potencjalnych, negatywnych konsekwen-
strzeń, sprzyjają łatwemu atakowaniu osób cji dla sprawców i ofiar.
nieznajomych. Moi respondenci  sprawcy Istnieje zatem potrzeba uwzględnienia
agresji elektronicznej  opisywali sytuacje, tego obszaru w narzędziach służących do
kiedy ich działania kierowane były prze- pomiaru rozpowszechnienia agresji elek-
ciwko osobom przypadkowym, np. wy- tronicznej.
11 12
Jacek Pyżalski " agresja elektroniczna dzieci i młodzieży  różne wymiary zjawiska
Podsumowanie
Liczba inicjatyw badawczych i prak- czy, którzy będą operacjonalizować zmien-
tycznych rozwiązań o charakterze profi- ne dla potrzeb tworzenia narzędzi, stanowi
laktycznym czy edukacyjnym związanych istotne wyzwanie.
z różnymi rodzajami agresji elektronicznej, Jest ono jeszcze większe, ponieważ
w którą zaangażowane są dzieci i młodzież, w niektórych przypadkach cyberbullyingu
będzie z pewnością rosła. Istnieje zatem charakterystyki te mogą być rozumiane
pilna potrzeba uporządkowania zagadnień w sposób tradycyjny. Przykładowo, po-
definicyjnych związanych z agresją elektro- wtarzalność może wynikać zarówno z cech
niczną i jej poszczególnymi subtypami. technologii komunikacyjnych czy materia-
Uporządkowanie takie jest istotne dla łu umieszczonego w sieci, jak i z rzeczywi-
umożliwienia skutecznej komunikacji mię- stego powtarzania zachowań agresywnych
dzy badaczami oraz przystawalności ter- przez sprawcę lub sprawców.
minologii stosowanej w naszym kraju do Wreszcie proponuję dwa kolejne wymia-
tej, która jest stosowana w głównym nurcie ry, które warto uwzględniać przy badaniu
badań światowych. agresji elektronicznej i jej wymiarów.
W prezentowanym artykule wskazałem Pierwszy z nich to rodzaj i zaawanso-
na zakresy znaczeniowe najczęściej uży- wanie stosowanych technologii komunika-
wanych pojęć, wskazując ich wzajemne cyjnych. Wymiar ten jest typowo związa-
relacje, oraz zaproponowałem ich polskie ny z agresją elektroniczną i był nieobecny
odpowiedniki. I tak, dla najbardziej ogól- w przypadku tradycyjnych badań nad
nego pojęcia proponuję określenie agresja agresją, w którą jako sprawcy zaangażowa-
elektroniczna lub cyberprzemoc, dla bez- ne były dzieci lub młodzież.
pośrednio kierowanej przeciwko ofierze Drugi proponowany wymiar wiąże się
agresji internetowej proponuję określenie z tożsamością ofiary i sprawcy w kontek-
nękanie internetowe. Wreszcie, dla rówie- ście ich wzajemnych relacji. Wchodzą tu w
śniczej agresji elektronicznej realizowanej grę przykładowo takie aspekty, jak zaanga-
przez dzieci i młodzież w ramach tej samej żowanie osób dorosłych po którejś ze stron
grupy społecznej, w sposób powtarzal- oraz agresja kierowana do osób nieznajo-
ny, celowy i w sytuacji znacznej przewagi mych.
sprawców nad ofiarą proponuję pojęcie Oczywiście lista potencjalnych wymia-
mobbing elektroniczny (odpowiednik po- rów, które powinny być uwzględniane
jęcia cyberbullying). w przypadku stosunkowo nowego zjawiska
Dodatkowo w tekście dyskutuję nowe agresji elektronicznej dotyczącego dzieci
rozumienie charakterystyk stosowanych i młodzieży, z pewnością nie jest zamknięta
tradycyjnie do bullyingu w środowisku i będzie się poszerzać oraz ulegać modyfi-
szkolnym, które obecnie wykorzystywane kacjom wraz z rozwojem badań nad tą pro-
są do definiowania cyberbullyingu. Uchwy- blematyką i większą ilością materiału empi-
cenie tego nowego rozumienia przez bada- rycznego, który może być interpretowany.
Cyberviolence or cyberbullying, defined  to put is simply  as violence committed
by use of new communications technologies such as the Internet and mobile phones,
is commonly regarded as a serious problem both in the area of public health and in
education. Both globally and in Poland, more and more social campaigns and other
13
Jacek Pyżalski " agresja elektroniczna dzieci i młodzieży  różne wymiary zjawiska
efforts have been launched to reduce this problem. These are mainly educational
activities focusing on prevention or  if cyberviolence has already occurred  on
effective intervention.
On the other hand, however, even leading researchers in the field have noticed that
the definitions of cyberbullying and its subtypes are still poorly developed, which
not only hinders quantitative scientific research that relies on operationalized
variables, but also impedes any attempts to make inter-population comparisons.
Additionally, the absence of identified subtypes of the problem leads to
overgeneralizations of qualitatively different forms of behaviour, and consequently
to overlooking the social specificity of various types of behaviour that may be defined
as cyberbullying.
The article reviews different dimensions that should be taken into account when
defining and operationalizing various types of cyberbullying, limited to situations
where both the perpetrator and the victim are children or young people. This
analysis uses the dimensions that have been applied to characterize traditional
cyberbullying, and the dimensions identified in qualitative research based on online
and face-to-face interviews of college students, adolescents, and teachers who have
suffered from, perpetrated or witnessed acts of cyberbullying.
Literatura
Aftab P. (2008), http://wiredsafety.net.
Agatson P.W., Kowalski R., Limber S. (2007), Students perspectives on cyber bullying,  Jour-
nal of Adolescent Heath nr 41.
Aricak T., Siyahhan S., Uzunhasanoglu A., Saribeyoglu S., Ciplak S., Yilmaz N., Memme-
dov C. (2008), Cyberbullying among Turkish adolescents,  Cyber Psychology&Beha-
vior nr 3.
Berger K.S. (2007), Update on bullying at school: science forgotten?,  Developmental Review
nr 27.
Boyd D. (2007), Why youth (heart) social network sites: the role of networked publics in teenage
social life, w: D. Buckingham (red.), Mc Arthur Foundation on Digital Learning  youth,
identity, and digital media volume, Cambridge: MIT Press.
Dambach K.E. (2008), Mobbing w szkole. Jak zapobiegać przemocy grupowej, Gdańsk: Gdań-
skie Wydawnictwo Psychologiczne.
David-Ferdon C., Feldman Herz M. (2007), Electronic media, violence, and adolescents: an
emerging public health problem,  Journal of Adolescent Heath nr 41.
Jenkins H. (2007), Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów, Wydawnictwa
Akademickie i Profesjonalne.
Katzer C., Fetchenhauer D., Belschak F. (w druku), Cyberbullying in chatrooms  who are the
victims?,  Journal of Media Psychology .
Kowalski R.M., Limber S.P., Agatson P.W., red. (2008), Cyberbullying. Bullying in the digital
age, Blackwell Publishing Ltd.
13 14
Jacek Pyżalski " agresja elektroniczna dzieci i młodzieży  różne wymiary zjawiska
Lister M., Dovey J., Giddings S., Grant I., Kelly K., red. (2003), New media: a critical intro-
duction, Nowy Jork: Routlege.
McKenna K.Y.A. (2008), Influence on the nature and functioning of social groups, w: A. Barak
(red.), Psychological aspects of cyberspace. Theory, research and applications, Nowy Jork:
Cambridge University Press, s. 228 242.
Olweus D. (1993), Bullying at school. What we know and what we can do, Oxford: Blackwell.
Patchin J.W., Hinduja S. (2006), Bullies move beyond the school yard: a preliminary look at cy-
berbullying,  Youth Violence Juvenile Justice nr 4.
Pyżalski J. (2008a), Agresja elektroniczna  wirtualne ciosy, realne rany (1,)  Remedium nr 9.
Pyżalski J. (2008b), Agresja elektroniczna  wirtualne ciosy, realne rany (2),  Remedium nr 10.
Smith P., Mahdavi J., Carvalho M., Tippett N. (2007), An investigation into cyberbullying, its
form awareness and impact, and the relationship between age and gender in cyberbullying,
A report to the Anti-Bullying Alliance, Londyn: Unit for School and Family Studiem.
Williams K.R., Guerra N.G. (2007), Prevalence and predictors of internet bullying,  Journal of
Adolescent Health nr 41.
Wojtasik A
. (2007), Przemoc rówieśnicza a media elektroniczne, Warszawa: Fundacja Dzieci
Niczyje/gemiusAdHoc.
Wolak J., Mitchell K.J., Finkelhor D. (2007), Does online harassment constitute bullying? An
exploration of online harassment by known peers and online only-contacts,  Journal of
Adolescent Health nr 41.
Vandebosch H., van Clemput K. (2008), Defining cyberbullying: a qualitative research into the
perceptions of youngsters,  CyberPsychology&Behavior nr 4.
Ybarra M.L., Mitchell K.J. (2004a), Online aggressor/targets, aggreors, and targets: a compari-
son of associated youth characteristics,  Journal of Child Psychology and Psychiatry
nr 7.
Ybarra M.L., Mitchell K. J. (2004b), Youth engaging in online harassment: associations witch
caregiver-child relationships, Internet use, and personal characteristics,  Journal of
Adolescence nr 27.
Ybarra M.L., Diener-West M., Leaf P.J. (2007), Examining the overlap in internet harassment
and school bullying: implications for school intervention,  Journal of Adolescents He-
ath nr 41.
O AUTORZE
Jacek Pyżalski jest prorektorem Wyższej Szkoły Pedagogicznej w A
odzi oraz adiunktem
w Instytucie Medycyny Pracy w A
odzi (członek Zespołu Krajowego Centrum Promocji
Zdrowia w Miejscu Pracy). Kierownik i wykonawca w kilkunastu zagranicznych i pol-
skich projektach badawczych z zakresu stresu zawodowego nauczycieli, radzenia sobie
nauczycieli z trudnymi wychowawczo zachowaniami uczniów oraz promocji zdrowia
w miejscu pracy. Autor książki Nauczyciele-uczniowie: dwa spojrzenia na dyscyplinę w kla-
sie oraz współautor podręcznika testowego Kwestionariusz Obciążeń Zawodowych Pedagoga
(KOZP) a także autor i współautor około 70 publikacji w języku polskim i angielskim.
Członek Międzynarodowego Komitetu zarządzającego akcją COST (European Coopera-
tion in the field of Scientific and Technical Research Action IS0801: Cyberbullying: coping
with negative and enhancing positive uses of new technologies, in relationships in educa-
tional settings).
15