Czas. Stomat., 2005, LVIII, 7
Choroba Leśniowskiego-Crohna problem
stomatologiczny?
Leśniowski-Crohn s disease  a dental problem?
Klaudia Niepsuj1, Wojciech Latos1, Anna Gadowska-Cicha1, Aleksander Sieroń1,
Krystyna Opalko2
Z Katedry i Kliniki Chorób Wewnętrznych, Angiologii i Medycyny Fizykalnej ŚAM w Zabrzu1
Kierownik: prof. dr hab. n. med. A. Sieroń
Z Zakładu Propedeutyki i Pracowni Fizykodiagnostyki i Fizykoterapii Stomatologicznej Pomorskiej AM
Kierownik: prof. dr hab. n. med. K. Opalko
Streszczenie Summary
Choroba Leśniowskiego-Crohna jest przewlekłym, Leśniowski-Crohn s disease is a chronic, non-speci-
nieswoistym zapaleniem, o nieustalonej etiologii, które fic inflammatory disorder of undetermined aetiology,
może dotyczyć każdego odcinka przewodu pokarmo- which may affect any part of the gastrointestinal tract,
wego w tym również jamy ustnej. Najczęstszą lokali- including the mouth. Its most common localization
zacją jest końcowy odcinek jelita krętego i początkowy is the end part of the ileum and the beginning of the
jelita grubego. W obrębie jamy ustnej objawy choroby colon. Oral signs of Leśniowski-Crohn s disease are
Leśniowskiego-Crohna występują rzadko, ale mogą na uncommon, but they may precede the characteristic
wiele lat wyprzedzać typowe dla tej choroby zmiany changes in the gastrointestinal tract by several years.
zlokalizowane w jelitach. Mogą również współwystę- They may occur from the onset of the disease or after
pować od początku schorzenia lub też pojawić się po many years of its duration.
raz pierwszy po wielu latach trwania choroby. In this paper particular attention has been paid to
W pracy zwrócono szczególną uwagę na manife- the oral manifestations of this disorder, its clinical co-
stację tego schorzenia w obrębie jamy ustnej, jego urse and diagnostic difficulties, and some elements of
przebieg kliniczny, trudności diagnostyczne oraz omó- non-surgical treatment have been discussed. It is em-
wiono niektóre elementy leczenia zachowawczego. phasised that both early detection and early diagnosis
Podkreślono, że zarówno wczesne wykrywanie, jak i of lesions in the oral cavity play an important role in
wczesna diagnostyka zmian zlokalizowanych w jamie the early diagnosis of many systemic disorders, inclu-
ustnej mają istotne znaczenie we wczesnym rozpozna- ding Leśniowski-Crohn s disease. Close co-operation
waniu wielu chorób ogólnoustrojowych, w tym także between general practitioners, gastroenterologists and
choroby Leśniowskiego-Crohna. Dlatego niezbędna dentists is therefore essential.
jest współpraca interdyscyplinarna pomiędzy lekarza-
mi praktykującymi w zakresie chorób wewnętrznych i
gastroenterologii a lekarzami stomatologii.
HASA
A INDEKSOWE: KEYWORDS:
choroba Leśniowskiego-Crohna, zmiany w jamie ustnej Crohn`s disease, oral pathology
Wstęp chorób jelit o nieznanej dokładnie etiologii i
patogenezie. CHL-C obejmuje wiele obrazów
Choroba Leśniowskiego-Crohna (ChL-C) na- klinicznych i patologicznych będących manife-
leży do idiopatycznych przewlekłych zapalnych stacją ogniskowego i asymetrycznego zapalenia
493
K. Niepsuj i in. Czas. Stomat.,
dotyczącego wszystkich warstw ściany i może Obraz kliniczny
dotyczyć wszystkich odcinków przewodu pokar-
Często choroba Leśniowskiego-Crohna ma
mowego. Autorzy polscy używają nazwy: choro-
podstępny początek, co sprawia, że rozpozna-
ba Leśniowskiego-Crohna oddając należny sza-
nie jest trudne i opóz
nione. Objawy kliniczne
cunek Leśniowskiemu, który już w 1904 roku
to: biegunki, utrata masy ciała, stany podgo-
podał pełny opis przypadku tej choroby (24).
rączkowe, kurczowe bóle brzucha, a w badaniu
przedmiotowym badalny guz w prawym dole
Epidemiologia
biodrowym, zmiany skórne i okołoodbytnicze
oraz zmiany zapalne błony śluzowej przewodu
Choroba Leśniowskiego-Crohna występuje na
pokarmowego. Badania laboratoryjne wykazują
całym świecie, a najwyższe wskaz
niki zachoro-
nieprawidłowości w zakresie przyśpieszonego
walności i chorobowości stwierdza się w USA.
OB, spadek liczby krwinek czerwonych, płytek
W krajach zachodnich północnej półkuli zacho-
krwi, wzrost stężenia CRP. Radiologiczna kolo-
rowalność na ChL-C wynosi około 5-10 no-
nografia i kolonoskopia endoskopowa są bada-
wych przypadków na 100 tysięcy mieszkańców
niami komplementarnymi o dużej wartości dia-
w ciągu roku, a chorobowość ocenia się na po-
gnostycznej pozwalającej na potwierdzenie po-
nad 50/100 000 (26). W Polsce zapadalność na
nad 80% rozpoznań.
ChL-C szacuje się na 1/100 000, ale powszech-
nie uważa się, że częstość występowania ChL-C
Zmiany w jamie ustnej
w Polsce stopniowo rośnie. Choroba najczęściej
zaczyna się w drugiej i trzeciej dekadzie życia,
Zmiany w jamie ustnej powiązane z choro-
choć występuje we wszystkich grupach wieko- bą Leśniowskiego-Crohna po raz pierwszy opi-
wych (24). sano w 1969 roku (7). Częstość występowania
zmian zlokalizowanych w jamie ustnej u cho-
W etiopatogenezie uwzględnia się czynniki
rych na ChL-C nie jest wprawdzie duża i waha
genetyczne, immunologiczne i środowiskowe.
się wg różnych autorów od 0,5 do 20% (6, 14),
Obserwacje dotyczące nierównomiernego wy-
ale wśród dzieci częstość ta jest większa i wyno-
stępowania ChL-C w różnych regionach świata,
si nawet od 48 do 80% (1, 19). Duże różnice w
w różnych populacjach, wpływu palenia tytoniu,
częstości występowania tych zmian zależą praw-
zanieczyszczeń przemysłowych, specyficznych
dopodobnie nie tylko od wieku chorych, ale tak-
składników diety (rafinowany cukier, nienasy-
że od subiektywnych różnic w ocenie badaczy i
cone kwasy tłuszczowe) oraz stosowanie nie-
od odmiennych kryteriów włączania pacjentów
których leków i występowanie związanych ze
do badań. W licznych doniesieniach wśród osób
środowiskiem życia infekcji bakteryjnych bądz

ze zmianami w jamie ustnej w przebiegu ChL-C
wirusowych, dowodzą udziału czynników śro-
dominują chorzy płci męskiej w młodym wieku,
dowiskowych w etiopatogenezie ChL-C (17).
o przewlekłym przebiegu schorzenia.
Bezsprzecznie decydującą rolę odgrywają zabu-
Zmiany na twarzy i w jamie ustnej histopato-
rzenia immunologiczne, nadmierna reakcja typu
logicznie i klinicznie podobne do ChL-C, które
komórkowego z udziałem pobudzonych pomoc-
obserwujemy u chorych bez objawów ze stro-
niczych limfocytów T (T helpers ). Limfocyty
ny przewodu pokarmowego opisywane są jako
te uwalniają duże ilości cytokin: między innymi
zmiany ziarniniakowe (tkanka ziarniniakowa
interleukinę 1, 2, interferon gamma i odgrywają-
 orofacial granulomatosis) tej okolicy (27).
cy kluczową rolę w procesie zapalnym czynnik
Podobne zmiany opisano u chorych na wrzo-
martwicy nowotworów TNF alfa (25, 26, 28). dziejące zapalenie jelita grubego (1).
494
2005, LVIII, 7 Choroba Leśniowskiego-Crohna
Podmiotowe oraz przedmiotowe objawy zlo- szej grupy, tj. zmian swoistych zaliczyli:
kalizowane w jamie ustnej i na twarzy mogą na " stwardniałe, polipowate zmiany przerosto-
wiele lat poprzedzać chorobę Leśniowskiego- we błony śluzowej (mucosal tags) w obrę-
Crohna w jej typowych lokalizacjach jelitowych, bie przedsionka jamy ustnej i trójkąta za-
współwystępować od początku schorzenia lub trzonowcowego,
też po raz pierwszy pojawić się po wielu latach " rozlany obrzęk warg, policzków lub dzią-
trwania choroby (17, 22). seł,
U chorych na ChL-C opisano różnorodne " pola hyperplastycznie zmienionej błony ślu-
zmiany w obrębie jamy ustnej. Wielu autorów zowej jamy ustnej ze szczelinami tworzący-
zwraca uwagę na fakt, że u chorych na ChL-C mi obraz  brukowanej błony śluzowej,
zmiany w obrębie jamy ustnej makroskopowo są " ziarniniakowe zapalenie czerwieni wargo-
podobne do zmian stwierdzanych endoskopowo wej.
w jelitach: podłużne, przewlekające się owrzo- Zmiany nieswoiste to:
dzenia, obrzęk, stwardnienie oraz obraz  bru- " głębokie, przewlekłe owrzodzenia w jamie
kowanej błony śluzowej z pseudopolipami (2, ustnej, czasem przewlekłe afty otoczone hy-
21, 25). Pittock i wsp. znalez
li zmiany w jamie perplastycznym brzegiem,
ustnej aż u 48% chorych, przy czym najczęściej " obrzęk w wokół ust,
stwierdzali przewlekły zapalny przerost błony " pęknięcie warg w linii środkowej,
śluzowej z obecnymi bujającymi zmianami prze- " zapalenie kącików warg,
rostowymi (18). Frankel i wsp. (11) opisywali " zapalenie języka,
przede wszystkim przerostowe zapalenie dzią- " zapalenie dziąseł,
seł a Basy i wsp. (3) oraz Tyldesley i wsp. (25) " ropne, przerostowe / bujające zapalenie jamy
opisywali przerostowe zapalenie dziąseł, obraz ustnej
brukowanej błony śluzowej policzków z pęknię- " rumień wokół ust,
ciami, zapalenie kącików warg, zapalenie ziar- " zmiany zabarwienia błony śluzowej
niniakowe czerwieni wargowej. Podsumowując " zaburzenia smaku,
doniesienia różnych autorów, najczęściej opisy- " liszaj płaski,
wanymi zmianami były: obrzęk, owrzodzenia " przewlekła limphadenopatia.
oraz hyperplastyczny przerost błony śluzowej Zmiany nieswoiste stwierdza się częściej, lecz
jamy ustnej. ich charakter zależy w dużej mierze od niedobo-
Lokalizacja choroby Leśniowskiego-Crohna rów żywieniowych, niedoboru żelaza, witaminy
w obrębie jamy ustnej i twarzy według większo- B12, niedoboru kwasu foliowego, stosowanych
ści autorów dotyczy głównie warg, błony śluzo- leków lub zespołu upośledzonego wchłaniania,
wej policzków i dziąseł: rozlany obrzęk warg, związanych z zaawansowaną ChL-C, zwłaszcza
policzków i dziąseł, owrzodzenia warg z lub bez u pacjentów leczonych chirurgicznie (8, 16).
współistniejącego zapalenia kącików warg oraz Zmiany na twarzy oraz w obrębie jamy ustnej
pęknięcia warg w linii środkowej. Inne manife- są dla chorych istotne, ponieważ uszkodzenia te
stacje ChL-C w jamie ustnej to: zapalenie dzią- są przewlekłe, trudno poddają się leczeniu, a co
seł i aftopodobne, głębokie, linijne, otoczone więcej, zwykle towarzyszą zaostrzeniom choro-
hyperplastycznym brzegiem, przewlekające się by w jej typowych lokalizacjach jelitowych. Dla
i niepoddające konwencjonalnej terapii owrzo- lekarza zmiany takie mają kluczowe znaczenie,
dzenia (28). ponieważ są łatwo dostępne w badaniu, łatwo
Malins i wsp. (15) podzielili związane z ChL-C pobrać z jamy ustnej materiał do badania histo-
zmiany występujące w jamie ustnej i na twarzy patologicznego, a wreszcie uszkodzenia w jamie
na dwie grupy: swoiste i nieswoiste. Do pierw- ustnej mogą na wiele lat wyprzedzać rozwój je-
495
K. Niepsuj i in. Czas. Stomat.,
litowej postaci ChL-C umożliwiając wczesne jej lita cienkiego. Jest ona związana z zespołem upo-
rozpoznanie (21). Zauważono również częstszą śledzonego wchłaniania i zmianą diety (większa
koincydencję zmian w jamie ustnej z innymi ob- konsumpcja cukru), a co za tym idzie  swoistym
jawami pozajelitowymi ChL-C, takimi jak zapa- typem flory bakteryjnej w jamie ustnej u tych
lenie stawów i rumień guzowaty (12). chorych. Nie bez znaczenia są też zaniedbania
W diagnostyce choroby Leśniowskiego- higieny jamy ustnej, co w aktywnej fazie cho-
Crohna podstawową rolę odgrywają badania roby prowadzi do szybkiego rozwoju próchni-
histopatologiczne materiału pobranego w trak- cy (23).
cie biopsji tkanek. Mikroskopowo w zajętych
tkankach znajdywane są: ogniskowe nagroma-
Diagnostyka różnicowa
dzenia limfocytów, przerost grudek chłonnych
oraz obrzęk blaszki właściwej i warstwy pod- W diagnostyce różnicowej izolowanych zmian
śluzowej. Nieserowaciejące ziarniniaki zawie- w jamie ustnej z obecnością ziarniniaków w
rające komórki nabłonkowate i komórki olbrzy- badaniu histopatologicznym trzeba brać pod
mie, charakterystyczne dla zmian w przewodzie uwagę przede wszystkim zespół Melkerssona-
pokarmowym są obecne w 10 do 77% biopsji Rosenthala oraz Miescher cheilitis (zapalenie
ze zmian w jamie ustnej i występują zwłaszcza czerwieni wargowej), szczególnie wtedy, gdy nie
wzdłuż poszerzonych naczyń chłonnych (10, 13, ma objawów ze strony przewodu pokarmowego.
19, 20). Niektórzy autorzy podają, że u chorych Co więcej, różnicowanie zmian występujących
na chorobę Crohna ziarniniaki były znajdowane w jamie ustnej i na twarzy w różnych jednost-
częściej (od 67 do 77%) w bioptatach ze zmian kach chorobowych jest na tyle trudne, że zosta-
w jamie ustnej, niż w biopsjach pobranych z je- ło wprowadzone pojecie ustno-twarzowej ziarni-
lita w trakcie badania endoskopowego (45 do niakowatości dla określenia różnych uszkodzeń
71%) (2, 4). i zmian w jamie ustnej i na twarzy podobnych
Kontrowersyjny pozostaje związek pomiędzy pod względem histopatologicznym i klinicznym
występowaniem zmian w jamie ustnej i na twa- do tych, jakie występują w ChL-C u pacjentów
rzy, a specyficzną lokalizacją zmian w różnych bez innych objawów ze strony przewodu pokar-
odcinkach jelita. Wyniki niektórych opubliko- mowego. W zakres tego pojęcia wchodzą stany
wanych badań wskazują na częstą koincydencję poprzednio opisywane jako zespół Melkerssona-
uszkodzeń w jamie ustnej z postacią krętniczo Rosenthala (Melkersson-Rosenthal Syndrom 
 okrężniczą choroby Crohna (2, 4, 12). Inne MRS) oraz Miescher cheilitis, ziarniniakowe za-
podkreślają związek pomiędzy występowaniem palenie czerwieni wargowej, jak również zmiany
zmian w jamie ustnej, a proksymalną manife- w jamie ustnej w przebiegu sarkoidozy, zmiany
stacją zmian jelitowych (9, 18). Należy jednak powstające jako reakcja na ciało obce, inne prze-
podkreślić, że w wielu opisanych badaniach u wlekłe schorzenia ziarniniakowe, a także zmia-
chorych na chorobę Crohna endoskopii górnego ny powstające w przebiegu infekcji grzybiczych
odcinka przewodu pokarmowego nie wykony- i bakteryjnych. Stwierdzenie zmian ziarniniako-
wano, stąd też zmiany w przełyku, żołądku lub wych twarzy i w jamie ustnej jest jedynie rozpo-
dwunastnicy mogły być przeoczone, zwłaszcza znaniem tymczasowym, wstepnym i dopiero z
przy braku objawów klinicznych wskazujących czasem u pacjenta mogą wystąpić objawy swo-
na zajęcie tych narządów. iste dla danej jednostki chorobowej. U chorych
Powszechnie znanym jest fakt częstszego wy- na ChL-C szybkie i prawidłowe rozpoznanie ma
stępowania próchnicy zębów u chorych na cho- istotne znaczenie dla włączenia odpowiednie-
robę Crohna (23). Próchnica zębów jest szcze- go leczenia, co zapobiega postępującemu kalec-
gólnie częsta u chorych po rozległej resekcji je- twu, jak również w istotny sposób poprawia ja-
496
2005, LVIII, 7 Choroba Leśniowskiego-Crohna
kość życia tych chorych. Znany i dobrze opisany Nie ma jednej metody leczniczej szczegól-
jest związek pomiędzy postacią ustno-twarzową nie rekomendowanej w leczeniu zmian w jamie
ziarniniakowatości a chorobą Leśniowskiego- ustnej w przebiegu ChL-C. Jeśli objawy ust-
Crohna (27). ne współistnieją z aktywnym procesem choro-
Kliniczny obraz ziarniniakowatości ustno- bowym w przewodzie pokarmowym, włącze-
-twarzowej to przewlekły rozlany obrzęk warg nie leczenia systemowego i przyczynowego dla
lub dolnej części twarzy, owrzodzenia w jamie
choroby Leśniowskiego-Crohna jest konieczne
ustnej, przerost dziąseł lub przerost błony śluzo- i w znacznym stopniu ułatwia leczenie miej-
wej są objawami zależnymi od obecności ziar- scowe oraz poprawia efektywność jak również
niniaków zapalnych. Ziarniniakowatość ustno- skraca czas tego leczenia. Z danych z piśmien-
-twarzowa najczęściej objawia się jako ziarninia- nictwa (22, 27, 28) wynika, że wprowadzenie
kowe zapalenie czerwieni wargowej, co można
różnych preparatów, takich jak: salazosulphopi-
traktować jako mono lub oligo symptomatyczną
rydyna, cotrimoxazol, metronidazol, azatiopry-
formę zespołu MRS (19).
na czy cyklosporyna w znacznym stopniu skró-
Uważa się, że trzy jednostki chorobowe, to
ciło leczenie oraz poprawiło jego skuteczność.
jest choroba Leśniowskiego  Crohna, sarkoido-
Zastosowanie metotrexatu, danazolu lub hydro-
za oraz MRS mogą w istocie stanowić to samo
xychloquiny z uwagi na objawy uboczne jest w
schorzenie przejawiające się różnymi kliniczny-
znacznym stopniu ograniczone u dzieci (5).
mi objawami. Często chorzy, którzy po przejściu
Istotne jest miejscowe leczenie polegające na
dokładnej eksploracji przewodu pokarmowego
podaniu leku steroidowego (np. fluocinonide gel)
(nawet bez objawów ze strony przewodu pokar-
oraz iniekcji triamcinolonu do zmiany w jamie
mowego) mieli ostatecznie rozpoznaną chorobę
ustnej. Czasami stosowana jest miejscowa aplika-
Leśniowskiego-Crohna, początkowo przez długi
cja jednocześnie wielu leków, jak: nystatyna, te-
okres prezentowali objawy zespołu MRS (21).
tracyklina, diphenhydramina i zawiesina Maaloxu.
Duże nadzieje w leczeniu zmian przewlekłych i
nawracających wiąże się z thalidomidem oraz z
Leczenie
preparatem o nazwie tacrolimus (FK 506), leki te
Leczenie zmian w jamie ustnej w przebie-
pozostają w stadium badań klinicznych (17).
gu choroby Leśniowskiego-Crohna jest trudne.
Trudności te związane są z zaawansowaniem
Podsumowanie
choroby układowej, aktywnością procesu zapal-
nego w jelitach, ze współistnieniem niedoborów
Wczesne wykrywanie, jak i wczesna diagno-
pokarmowych i witamin, często zespołu upo-
styka zmian zlokalizowanych w jamie ustnej mają
śledzonego wchłaniania, a wreszcie z przeciw-
niezwykle istotne znaczenie we wczesnym roz-
wskazaniami do określonych leków, dystrybucją
poznawaniu wielu chorób ogólnoustrojowych,
leków powodującą skutki uboczne w zakresie
w tym także choroby Leśniowskiego-Crohna.
przewodu pokarmowego oraz ze stosowaniem
Niezbędna jest ścisła współpraca interdyscypli-
terapii lekami steroidowymi. Chorych na ChL-C
narna pomiędzy lekarzami praktykujacymi w za-
charakteryzuje skłonność do próchnicy zębów
kresie chorób wewnętrznych i gastroneterologii,
(23). Konieczna jest kontrola stomatologiczna
a lekarzami dentystami.
jamy ustnej oraz pouczenie chorych o potrzebie
redukcji ilościowej i jakościowej węglowoda-
Piśmiennictwo
nów, a także o rygorystycznym przestrzeganiu
higieny jamy ustnej. Zaleca się profilaktykę prze-
1. Barnard K. M., Walker-Smith J. A.: Prevalence
ciw próchnicową. of oral manifestations of inflammatory bowel dise-
497
K. Niepsuj i in. Czas. Stomat.,
ase in a pediatric population. J. Dent. Res., 1994, tients with active or inactive Crohn`s disease. Oral
73, 835-839.  2. Basu M. K., Asquith P., Thompson Surg. Oral Med. Oral Pathol., 1994, 77, 465-468.
R. A., Cooke W.T.: Oral manifestations of Crohn`s  17. Mohadevan U., Sandborn W. J.: Infliximab
disease. Gut, 1975, 16, 249-254.  3. Basu M. K.,
for the treatment of orofacial Crohn`s disease.
Asquith P., Thompson R. A., Cooke W. T.: Oral le- Inflamm. Bowel. Dis., 2001, 7, 38-42.  18. Pittock
sions in patients with Crohn`s disease. Gut., 1974,
S., Drumm B., Fleming P., McDermott M., Imrie C.,
15, 346-350.  4. Basu M. K., Asquith P.: Oral ma-
Flint S., Bourke B.: The oral cavity in Crohn`s dis-
nifestation of inflammatory bowel disease. Clin.
ease. J. Pediatr., 2001, 138, 767-771.  19. Rees T.
Gastroenterol., 1980, 9, 307-327.  5. Bogenrieder
D.: Orofacial granulomatosis and related conditions
T., Rogler G., Vogt T., Landthaler M.: Orofacial
Periodontology, 2000, 21, 145-157.  20. Schnitt
Garnulomatosis as the Initial Presentation of Crohn`s
S. J., Antonioli D. A., Jaffe B., Peppercorn M. A.:
Disease in an Adolescent. Dermatology, 2003,
Granulomatous inflammation of minor salivary
206, 273-278.  6. Cosnes A., Dupuy A., Revuz J.:
gland ducts: a new oral manifestation of Crohn`s
Longterm evolution of oral localisation of Crohn`s
disease. Hum. Pathol., 1987, 18, 405-407.
disease. Gastroenterology, 1998, 114, A, 956.  7.
Dudeney T. P., Todd I. P.: Crohn`s disease of the
21. Scully C., Cochran K. M., Russell R. I.,
mouth. Proc. R. Soc. Med., 1969, 62, 1237-1241.
Ferguson M. M., Ghouri M. A., Lee F. D.,
 8. Dupuy A., Cosnes J., Revuz J.: Oral Crohn di-
MacDonald D. G., McIntyre P. B.: Crohn`s dis-
sease: clinical characteristics and long-term follow-
ease of the mouth: an indicator of intestinal in-
-up of 9 cases. Arch. Dermatol., 1999, 135, 439-442.
volvement. Gut., 1982, 23, 198-201.  22. Stricker
 9. Estrin H. M., Hughes R. W. Jr.: Oral manife-
T., Braegger C. P.: Oral manifestations of Crohn`s
stations in Crohn`s disease: report of a case. Am. J.
disease. N. Engl. J. Med., 2000, 342, 1644-1647.
Gastroenterol., 1985, 80, 5, 352-354.  10. Field E.
 23. Sundh B., Emilson C. G.: Salivary and mi-
A., Tyldesley W.R.: Oral Crohn`s disease revisited:
crobial conditions and dental health in patients
a 10- year-revive. Brit. J. Oral Maxillofac. Surg.,
with Crohn`s disease. Oral Surg. Oral Med. Oral
1989, 27, 114-123.
Pathol., 1989, 67, 286-290.  24. Szczepaniak
W., Grzymisławski M., Choroba Leśniowskiego-
11. Frankel D. H., Mostofi R. S., Loriniz A. L.:
Crohna  nowości diagnostyki i terapii. Nowa
Oral Crohn`s disease: report of two cases in broth-
Medycyna, 1996, 10, 14-17.  25. Tyldesley W. R.:
ers with metalic dysgeusia and a review of the liter-
Oral Crohn`s disease and related conditions. Brit.
ature. J. Am. Acad. Deramtol., 1985, 112, 260-268.
J. Oral Surg., 1979, 17, 1-9.  26. Wagtmans M.
 12. Greenstein A. J., Janowitz H. D., Sachar D. B.:
J., van Hogezand R. A., Griffioen G., Verspaged
The extra-intestinal complications of Crohn`s dis-
H. W., Lamers C. B. H. W.: Crohn s disease of
ease and ulcerative colitis. A study of 700 patients.
the upper gastrointestinal tract. Neth. J. Med.,
Medicine (Baltimore), 1976, 55, 401-412.  13.
1997, 50, 2, 2-7.  27. Wiesenfeld D., Ferguson
Halme L., Meurman J. H., Laine P.: Oral findings
M. M., Mitchell D. N., MacDonald D. G., Scully
in patients with active or inactive Crohn`s disease.
C., Cochran K., Russell R. I.: Oro-facial granulo-
Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol., 1993, 76, 175-
matosis  a clinical and pathological analysis. Q.
181.  14. Hyams J. S.: Extraintestinal manifesta-
J. Med., 1985, 213, 101-113.  28. Williams A. J.
tions of inflammatory bowel disease in children. J.
K., Wray D., Ferguson A.: The clinical entity of
Pediatr. Gastroenterol. Nutr., 1994, 19, 7-21.  15.
orofacial Crohn`s disease. Q. J. Med., 1991, 79,
Malins T. J., Wilson A., Ward-Booth R. P.: Recurrent
451-458.
buccal space abscesses: a complication of Crohn`s
disease. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol., 1991, 72,
19-21.  16. Meurman J. H., Halme L., Laine P., von
Smitten K., Lindqvist C.: Gingival et dental status, Otrzymano: dnia 10.VIII.2004 r.
salivary acidogenic bacteria and yeast counts of pa- Adres autorów: 41-902 Bytom, ul. Batorego 15.
498