04 Charakteryzowanie roślin uprawnych

MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Krystyna Szymaszek
Charakteryzowanie roślin uprawnych 321[01].Z1.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr Henryk Pauli
mgr in\. Tadeusz Popowicz
Opracowanie redakcyjne:
mgr in\. Maria Majewska
Konsultacja:
mgr Rafał Rzepkowski
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[01].Z1.01,
Charakteryzowanie roślin uprawnych , zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu technik hodowca koni.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Charakterystyka biologiczna i znaczenie gospodarcze zbó\ 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 13
4.1.3. Ćwiczenia 13
4.1.4. Sprawdzian postępów 14
4.2. Charakterystyka biologiczna i znaczenie gospodarcze roślin okopowych 15
4.2.1. Materiał nauczania 15
4.2.2. Pytania sprawdzające 20
4.2.3. Ćwiczenia 20
4.2.4. Sprawdzian postępów 22
4.3. Biologia i znaczenie gospodarcze roślin motylkowych drobnonasiennych 23
4.3.1. Materiał nauczania 23
4.3.2. Pytania sprawdzające 26
4.3.3. Ćwiczenia 26
4.3.4. Sprawdzian postępów 27
4.4. Cechy biologiczne i znaczenie gospodarcze roślinności u\ytków zielonych 28
4.4.1. Materiał nauczania 28
4.4.2. Pytania sprawdzające 35
4.4.3. Ćwiczenia 36
4.4.4. Sprawdzian postępów 38
4.5. Zmianowanie i płodozmian w konwencjonalnej i ekologicznej metodzie
uprawy 39
4.5.1. Materiał nauczania 39
4.5.2. Pytania sprawdzające 47
4.5.3. Ćwiczenia 47
4.5.4. Sprawdzian postępów 49
5. Sprawdzian osiągnięć 50
6. Literatura 56
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o podstawowych roślinach
uprawnych, ich właściwościach biologicznych i znaczeniu gospodarczym w powiązaniu
z wykorzystaniem \ywego i zasuszonego materiału roślinnego oraz plansz i filmów
dydaktycznych.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, czyli wykaz umiejętności, jakie powinno się mieć ju\
ukształtowane, aby mo\na było bez problemów korzystać z poradnika,
- cele kształcenia, czyli wykaz umiejętności jakie ukształtujesz pracując z poradnikiem,
- materiał nauczania, podzielony na pięć rozdziałów, zawierających wiadomości
teoretyczne niezbędne do realizacji programu jednostki modułowej,
- zestawy pytań, które pomogą Ci sprawdzić poziom opanowania zagadnień dotyczących
biologii roślin uprawnych,
- ćwiczenia, które mają na celu ukształtowanie umiejętności praktycznych,
- sprawdzian postępów, dzięki któremu sprawdzisz poziom opanowania niezbędnej wiedzy
i umiejętności z zakresu tej jednostki modułowej,
- wykaz literatury.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać zasad zawartych w regulaminie
pracowni oraz przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
321[01].Z1
Organizacja produkcji
roślinnej
321[01].Z1.01
Charakteryzowanie roślin
uprawnych
321[01].Z1.02
Wykonywanie zabiegów agrotechnicznych
w gospodarstwie rolnym
321[01].Z1.03
Planowanie i organizowanie produkcji pasz
Schemat układu jednostek modułowych
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WSTPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- nazywać i rozpoznawać podstawowe elementy budowy morfologicznej roślin (rozró\niać
typy systemów korzeniowych, rodzaje pędów, liści, kwiatostanów, owoców i nasion),
- wymieniać i opisywać podstawowe elementy budowy anatomicznej roślin,
- wymieniać jednostki systematyki botanicznej roślin,
- określać sposoby rozmna\ania roślin,
- opisywać procesy \yciowe roślin,
- określać wymagania glebowe roślin,
- dobierać rośliny uprawne do poszczególnych kompleksów glebowych,
- wymieniać i charakteryzować podstawowe czynniki siedliska roślin,
- korzystać z ró\nych zródeł informacji,
- posługiwać się kluczem do oznaczania roślin,
- pracować z atlasami roślin uprawnych,
- korzystać z komputera i jego oprogramowania.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAACENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- określić zadania i znaczenie gospodarcze produkcji roślinnej,
- określić role produkcji rolniczej jako elementu zrównowa\onego gospodarowania,
- rozpoznać grupy i gatunki roślin uprawnych,
- rozpoznać nasiona roślin uprawnych,
- rozpoznać roślinność występującą na trwałych u\ytkach zielonych,
- określić znaczenie gospodarcze roślin uprawnych i trwałych u\ytków zielonych,
- scharakteryzować cechy biologiczne roślin zbo\owych, okopowych i motylkowych
drobnonasiennych oraz roślinności łąkowej,
- wyjaśnić wpływ zmianowania roślin na urodzajność gleby, zachwaszczenie oraz rozwój
chorób i szkodników roślin,
- zaplanować zmianowanie i płodozmian.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA NAUCZANIA
4.1. Charakterystyka biologiczna i znaczenie gospodarcze zbó\
4.1.1. Materiał nauczania
Rośliny zbo\owe to najstarsza i najwa\niejsza grupa roślin uprawnych. Szczególne
znaczenie tej grupy roślin wynika z właściwości biologicznych, a między innymi z dość
du\ych zdolności przystosowawczych do warunków środowiska. Do podstawowych roślin
zbo\owych uprawianych w Polsce zalicza się: \yto, pszenicę, pszen\yto, jęczmień i owies.
Znaczenie gospodarcze
Główne kierunki u\ytkowania zbó\, to: bezpośrednie spo\ycie przez ludzi (pieczywo,
makaron, itp.), pasza dla zwierząt oraz surowiec przemysłowy (np. dla gorzelnictwa,
browarnictwa). Na bezpośrednie spo\ycie przez ludzi zu\ywa się w Polsce około 40%
zbiorów, ponad 50% ziarna przeznacza się na paszę i stosunkowo niewielkie ilości są
kierowane do przemysłu fermentacyjnego. Korzystne właściwości od\ywcze przetworów
zbo\owych wynikają przede wszystkim z odpowiedniego stosunku białka do węglowodanów,
kształtującego się jak 1:6 oraz z zawartości witamin i soli mineralnych niezbędnych dla
organizmu ludzkiego.
Wartość u\ytkowa ziarna zbó\ zale\y od składu chemicznego. U zbó\ chlebowych: \yta
i pszenicy, określa się ją na podstawie końcowych produktów młynarskich i piekarniczych.
Z wa\niejszych wskazników charakteryzujących ją nale\y wymienić wydajność mąki
i wartość wypiekową. Większą wydajnością odznaczają się ziarna du\e i o cienkiej okrywie
nasiennej. Ziarno zbó\ nale\y do nasion średniej zawartości białka i ilość tego składnika waha
się od 7 do 13%. Białko zbó\ zaliczane jest do białek częściowo niepełnowartościowych ze
względu ma małą zawartość lizyny i metioniny aminokwasów egzogennych. Największą
wartość biologiczną ma białko owsa ze względu na zawartość lizyny i argininy oraz du\ą
zawartość siarki. Zawartość tłuszczu w ziarnie zbó\ jest niewielka od 1,2% do 4,8%. Du\e
ilości tłuszczu zawiera ziarno owsa. Największą część suchej masy stanowią węglowodany,
ilość ich waha się zale\nie od gatunku i warunków środowiska od 58% do 69%. Na
węglowodany składa się głównie skrobia i magazynowana jest przede wszystkim w bielmie
właściwym. Zawartość soli mineralnych waha się od 1,1% do 4,5%; znajdują się one głównie
w okrywie owocowo-nasiennej. W większych ilościach występują potas, magnez, wapń i sód.
Ponadto w ziarnie są witaminy z grupy B i witamina PP.
Ziarno jęczmienia jest u\ytkowane wielostronnie. Przeznaczane jest na po\ywienie dla
ludzi, najczęściej w postaci kaszy (ok. 12%), na paszę zwierząt (ok. 65%) oraz jako surowiec
w przemyśle browarniczym i gorzelniczym (ok. 18%). Wartość pokarmowa jęczmienia jest
lepsza ni\ ziarna \yta i owsa, ze względu na zawartość łatwo strawnych składników
pokarmowych oraz z uwagi na dodatni jego wpływ na jakość produktów pochodzenia
zwierzęcego. Dla przemysłu gorzelniczego najlepiej nadaje się jęczmień o ziarnie
drobniejszym, gdy\ zawiera więcej enzymów. Produktami ubocznymi przy przerobie są:
kiełki słodowe, młóto i dro\d\e przemysłowe. Zawierają one, poza podstawowymi
składnikami pokarmowymi, du\o soli mineralnych i szereg innych związków cennych dla
organizmu zwierzęcego. Pszenica jest zbo\em o wysokiej zawartości energii, ma te\
najwięcej białka ze wszystkich zbó\.
Pszen\yto jest najmłodszym gatunkiem wśród roślin zbo\owych. Ma wartość pokarmową
zbli\oną do pszenicy, a właściwości zdrowotne i dietetyczne pośrednie między \ytem
a pszenicą.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Owies uprawia się głównie na paszę. W niewielkich ilościach wykorzystuje się ziarno
tego zbo\a na pokarm dla ludzi w postaci płatków lub mąki. Wartość pokarmowa ziarna owsa
zale\y od udziału łuski (plewek), który wynosi od 25% do 30% masy ziarna. Auska zawiera
du\o niestrawnego włókna i jest balastem w \ywieniu zwierząt, zwłaszcza nieprze\uwaczy.
Najwięcej owsa skarmia się końmi, dla których jest to niezastąpiona pasza. Ziarno owsa
ma dobre właściwości dietetyczne i smakowe. W tłuszczu owsa znajduje się du\o kwasów
tłuszczowych nienasyconych niezbędnych dla ludzi i zwierząt. Owies zawiera pewne
substancje pobudzające przemianę materii oraz witaminę E. Nowe odmiany owsa posiadające
ziarniak nagi cechują się niską zawartością włókna.
Produktami ubocznymi w uprawie zbó\ na ziarno są słoma i plewy. Słoma wykorzystana
jest jako materiał ściołowy oraz w \ywieniu zwierząt jako pasza objętościowa. Plewy
zawierają więcej składników pokarmowych ni\ słoma, ale do spasania nadają się tylko plewy
bezostne.
śyto i owies są uprawiane na zieloną masę i dają wczesną zieloną paszę. Zielonka zbó\
jest wartościową paszą, gdy\ oprócz znacznej ilości białka zawiera du\o soli mineralnych,
witaminy C i karotenu.
Budowa morfologiczna zbó\
System korzeniowy zbó\ jest wiązkowy. Składa się z korzeni zarodkowych, wyrastających
z zarodka, przy czym ich liczba jest charakterystyczna dla poszczególnych gatunków oraz
korzeni przybyszowych wyrastających z podstawy ka\dego pędu. Korzenie zarodkowe
funkcjonują do końca \ycia rośliny osiągając łączną długość większą ni\ korzenie
przybyszowe. Główna masa korzeni zbó\ rozwija się w warstwie gleby do 40 cm. Wśród
podstawowych zbó\ najsilniejszym systemem korzeniowym charakteryzuje się \yto i owies.
Słabszy system korzeniowy wykształca jęczmień, jednak silniejszy od systemu korzeniowego
pszenicy.
Aodyga roślin zbo\owych, zwana zdzbłem, zbudowana jest z kilku ró\nej długości i grubości
odcinków, tzw. międzywęzli, oddzielonych od siebie kolankami (węzłami). ydzbło
większości gatunków zbó\ składa się z 4 7 międzywęzli. Pierwsze dolne międzywęzle jest
najkrótsze i najgrubsze, następne są stopniowo dłu\sze i cieńsze. Najdłu\sze i najcieńsze jest
ostatnie międzywęzle, zakończone kwiatostanem, zwane dokłosiem. Długość międzywęzli,
a tym samym i długość zdzbła jest cechą gatunkową i odmianową. Kolanka mają silnie
rozwiniętą tkankę mechaniczną i są wewnątrz pełne. Wa\ną właściwością kolanek jest
zdolność do podnoszenia zdzbła po wylegnięciu. Odbywa się to dzięki temu, \e znajduje się
w nich tkanka twórcza, której komórki poło\one po dolnej stronie dzielą się szybciej ni\ po
stronie górnej, co umo\liwia prostowanie się zdzbła.
Liście zbó\ rozmieszczone są na zdzble naprzemianległe i składają się z blaszki liściowej
i pochwy liściowej, która obejmuje ściśle zdzbło. Pochwy liściowe wzmacniają zdzbło
i chronią dolne części międzywęzli, w których znajduje się tkanka twórcza. Blaszka liściowa
zbó\ jest równowąska, ostro zakończona, z wyjątkiem pierwszej, która jest zakończona tępo,
równolegle unerwiona. W miejscu przejścia pochwy liściowej w blaszkę wyrastają
charakterystyczne dla danego gatunku zbo\a twory zwane języczkiem i uszkami (ostrogami).
Na podstawie wielkości i zakończenia języczka oraz stopnia wykształcenia ostróg, owłosienia
lub jego braku mo\na rozpoznać poszczególne gatunki zbó\ w stanie bezkwiatowym. śyto
ma ostrogi krótkie i wąskie, języczek krótki. U pszenicy uszka są dłu\sze ni\ u \yta, języczek
szeroki, brzegi blaszki liściowej przy uszkach oraz uszka lekko owłosione. Jęczmień
wykształca bardzo silne ostrogi, obejmujące zdzbło oraz niewielki języczek. U owsa ostrogi
nie występują, a języczek jest szeroki i postrzępiony. Liście \yta, pszenicy i jęczmienia
skręcają się w prawo, tj. zgodnie z kierunkiem ruchu wskazówek zegara, natomiast owsa
w lewo. Liczba liści na zdzble jest wielkością stałą, i jest ich tyle, ile węzłów na zdzble, plus
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
trzy liście wyrastające z węzła krzewienia. Długość \ycia poszczególnych liści jest ró\na.
Ostatni, górny liść zwany flagowym najdłu\ej zachowuje zielone zabarwienie i zdolność
fotosyntezy. Jego rola w gromadzeniu produktów fotosyntezy i plonu rośliny zbo\owej jest
bardzo du\a.
Kwiatostanem zbó\ jest kłos (\yto, pszenica, jęczmień) lub wiecha (owies, proso). Kłos
składa się z osadki kłosowej będącej przedłu\eniem dokłosia i osadzonych na niej kłosków.
Wiecha znajduje się na przedłu\eniu ostatniego międzywęzla zdzbła. Kłosek składa się
z dwóch plew i znajdujących się wewnątrz jednego lub kilku kwiatów. śyto ma przewa\nie
kłoski 2-kwiatowe, pszenica 5-kwiatowe (w tym 2 3 płodne), owies 2 3-kwiatowe. W skład
kwiatu wchodzą dwie plewki dolna (u form ościstych zakończona ością) i górna, słupek
oraz trzy pręciki. Kwiaty pszenicy, jęczmienia i owsa są samopylne, a \yta obco-
i wiatropylne. Kłos pszenicy jest ościsty lub bezostny. Mo\e być zbity lub luzny. Osiąga
długość od 8 do powy\ej 12 cm. Jęczmień mo\e mieć kłos dwu i wielorzędowy. Kłosy
jęczmienia mają długość od 7 do 15 cm i ró\ną zbitość. śyto ma kłos o kształcie
cylindrycznym lub wrzecionowatym, luzny lub zbity. Zbitość kłosa wią\e się ściśle z jego
długością. Na ogół kłosy długie, cylindryczne są luzniejsze, a krótsze bardziej zbite.
Kwiatostanem owsa jest wiecha chorągiewkowata lub rozpierzchła. Długość wiechy jest
ró\na. Wyró\nia się wiechy krótkie, poni\ej 19 cm i długie ponad 24 cm.
Owocem zbó\ jest ziarniak, zwany równie\ ziarnem, który jest równocześnie nasieniem
z punktu widzenia rolniczego. Ziarniaki mogą być nagie u \yta, pszenicy, nagich form
jęczmienia i owsa lub oplewione u jęczmienia, owsa i prosa. W budowie anatomicznej
ziarniaka wyró\nia się: okrywę owocowo-nasienną, bielmo i zarodek. Zadaniem okrywy
owocowej jest ochrona zarodka i bielma przed uszkodzeniami mechanicznymi. Zbudowana
ona jest z celulozy, ligniny i soli mineralnych. Okrywa nasienna nadaje odpowiednie
zabarwienie ziarniakom. W warstwie tej występuje du\o składników mineralnych, ciał
białkowych, natomiast mniej błonnika. Bielmo gromadzi substancje zapasowe, stanowi 67 87%
masy ziarniaka. Podstawową jego funkcją jest od\ywianie zarodka. Zewnętrzna warstwa
bielma to warstwa aleuronowa ziarniaka, jest bogata w białko, tłuszcz, witaminy, sole
mineralne i barwniki. Pod warstwą aleuronową znajduje się bielmo właściwe zawierające
ziarna skrobi. Najwa\niejszą częścią składową ziarniaka jest zarodek, zawierający zawiązki
przyszłej rośliny. Zarodek składa się z tarczki zarodkowej, pączka, łody\ki i korzonka
zarodkowego. Tarczka zarodkowa wydziela enzymy rozkładające substancje zapasowe
bielma w czasie kiełkowania. Ziarniaki poszczególnych zbó\ ró\nią się cechami
morfologicznymi: wielkością, kształtem i zabarwieniem. Ziarniaki \yta są nieoplewione,
smukłe i długie. Powierzchnia ziarniaka jest mniej lub bardziej pomarszczona. Barwa
ziarniaka jest cechą odmianową, mo\e być ona \ółta, szara lub szarozielona. Masa 1000
ziaren waha się od 28 g do 37 g. Pszenica posiada ziarniak o kształcie cylindrycznym lub
eliptycznym. Barwa ziarniaków jest \ółta lub pomarańczowa. Masa 1000 ziarniaków odmian
ozimych waha się w granicach 35 50 g, odmian jarych 35 45 g. Ziarniaki pszen\yta mogą
mieć kształt eliptyczny bądz cylindryczny. Masa 1000 ziaren jest na ogół większa ni\ u \yta
i pszenicy i waha się w granicach dla odmian ozimych 40 60 g, a dla jarych 30 50 g.
Ziarniak jęczmienia mo\e być oplewiony lub nagi. Kształt ziarniaka mo\e być wydłu\ony,
wrzecionowaty lub baryłkowaty. Jęczmień dwurzędowy ma ziarniaki symetryczne, natomiast
wielorzędowy wykształca tylko symetryczne ziarniaki środkowe, a pozostałe są spłaszczone.
Zabarwienie plewek jest ró\ne: \ółte, pomarańczowe lub \ółtoszare. Formy nieoplewione,
nagie mają ziarniaki o barwie \ółtobrunatnej i wyraznie szklistej strukturze. Masa 1000 ziaren
jęczmienia dwurzędowego wynosi 30-58 g, czterorzędowego 23 49 g i sześciorzędowego
29 50 g. Ziarniak owsa nie wymłaca się z plewek (z wyjątkiem owsa nagiego). Plewki
otaczające ziarniak mają barwę \ółtą z ró\nymi odcieniami. Kształt ziarniaków owsa mo\e
być pękaty, smukły lub spiczasty. Masa 1000 ziaren waha się w granicach 25 35 g.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Rys. 1. Budowa anatomiczna ziarniaka zbó\: A okrywa owocowa, B łupina nasienna, C warstwa
aleuronowa, D bielmo, E tarczka zarodkowa, F zarodek, G hypokotyl, H zawiązki korzeni
zarodkowych [2, s. 15]
Wzrost i rozwój roślin
W pełnym cyklu rozwojowym rośliny zbo\owej rozró\nia się 7 głównych faz:
kiełkowanie, wschody, krzewienie, strzelanie w zdzbło, kłoszenie, kwitnienie i dojrzewanie.
Przejście z jednej fazy do drugiej jest stopniowe. Za początek fazy przyjmuje się okres,
w którym 10% roślin osiągnęło daną fazę, a za pełną gdy 50% roślin jest w określonej fazie.
Kiełkowanie, wschody, krzewienie, strzelanie w zdzbło określane są jako fazy wegetatywne,
a kłoszenie kwitnienie i dojrzewanie nasion jako fazy generatywne.
Przejście z rozwoju wegetatywnego do generatywnego odbywa się pod wpływem
bodzców termicznych (jarowizacja) i świetlnych (fotoperiodyzm). Jarowizacja zbó\ ozimych
trwa od kilku do kilkudziesięciu dni i zachodzi na ogół w temperaturze od +1�C do +5�C
U zbó\ jarych wystarczy zwykle kilkudniowy okres trwania temperatur +5 czy +10� C, aby
rośliny zjarowizowały się i mogły dalej prawidłowo się rozwijać. Natę\enie światła oraz czas
jego działania na roślinę stanowi drugi wa\ny czynnik, od którego zale\y przebieg cyklu
rozwojowego zbó\. Reakcję roślin na długość okresu oświetlenia i ciemności w ciągu doby
nazywamy fotoperiodyzmem. Cztery podstawowe zbo\a są roślinami dnia długiego, tzn.
w określonej fazie rozwojowej wymagają naświetlenia trwającego co najmniej 14 godzin
w ciągu doby.
Faza kiełkowania następuje po okresie spoczynku po\niwnego. Kiełkowanie mo\e
rozpocząć się, gdy ziarniaki przeszły stan spoczynku i będą miały odpowiednie warunki
wilgotnościowe, cieplne oraz dostęp powietrza. Minimalna temperatura kiełkowania dla
uprawianych zbó\ waha się w granicach 1 4�C. Mo\na wyró\nić w tej fazie trzy okresy:
pęcznienie, okres zmian biochemicznych i kiełkowanie właściwe. Pęcznienie polega na
pobraniu wody z podło\a, ziarniaki pobierają 45 60% wody w stosunku do swej suchej masy
zale\nie od gatunku i odmiany. Okres zmian biochemicznych to czas, w którym pod
wpływem pobranej wody następuje uruchomienie enzymów znajdujących się w tarczce
zarodkowej. Rozkładają one substancje zapasowe zgromadzone w bielmie na związki proste,
przyswajalne przez komórki zarodka. Okres ten łączy się z kiełkowaniem właściwym, które
rozpoczyna się podziałem komórek sto\ka i korzonka zarodkowego. Najszybciej
rozpoczynają wzrost komórki korzonka zarodkowego i on te\ pierwszy przebija okrywę
owocowo-nasienną. W kilka do kilkunastu godzin po ukazaniu się korzonka zarodkowego
kiełek wydostaje się poza okrywę. Pszenica ozima wykształca najczęściej 3 korzonki
zarodkowe, jara 3 5, \yto 4, jęczmień 5 8, owies 3 4, kukurydza i proso po 1. Korzonki
i kiełek wyrastają zawsze w miejscu osadzenia zarodka.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Rys. 2. Fazy rozwojowe zbó\ [8, s. 169]
U ziarniaków oplewionych (jęczmień i owies) po przebiciu okrywy owocowo-nasiennej
kiełek przechodzi pod plewką wzdłu\ ziarniaka i wydostaje się na zewnątrz w jego części
wierzchołkowej. U zbó\ o ziarniakach nieoplewionych kiełek po przebiciu okrywy owocowo
nasiennej ukazuje się na zewnątrz w części zarodkowej ziarniaka. Kiełek wydostający się na
powierzchnię gleby otoczony jest pochewką kiełkową. Zabarwienie pochewek kiełkowych
jest cechą gatunkową zbó\ i ułatwia ich rozpoznanie. śyto ma pochewkę kiełkową
zabarwioną antocyjanem na kolor czerwony lub fioletowo-czerwony, pszenica mo\e mieć
pochewki czerwone lub zielone, jęczmień srebrzysto- lub błękitno-zielone, a owies
jasnozielone. Ukazywanie się pochewek kiełkowych nad powierzchnią gleby nazywa się
szpilkowaniem.
Rys. 3. Kiełkowanie zbó\: 1) \yto, 2) pszenica, 3) jęczmień, 4) owies [2, s. 41]
Faza wschodów. Ukazanie się liścia przyjmuje się jako początek wschodów. Pierwszy liść
ma barwę zieloną o ró\nych odcieniach, w zale\ności od gatunku i odmiany. W fazie
wschodów mo\na odró\nić owies od pozostałych zbó\ po kierunku skręcania się pierwszego
liścia. Pierwszy liść pszenicy, \yta i jęczmienia skręca się w prawo, owsa w lewo.
Faza krzewienia. Po upływie 10 15 dni, gdy roślina wytworzy 3 4 liście rozpoczyna się
krzewienie. Polega ono na wyrastaniu pędów I, II, i III rzędu z tzw. węzłów krzewienia
znajdujących się pod powierzchnią gleby. Jednocześnie tworzy się system korzeni
przybyszowych. Z czterech podstawowych zbó\ jęczmień charakteryzuje się największą
intensywnością krzewienia. Formy ozime krzewią się silniej ni\ jare. Od zdolności
krzewienia się rośliny uzale\niona jest ich ilość wysiewu. śyto i jęczmień ozimy w zasadzie
krzewią się jesienią, pszenica rozpoczyna krzewienie jesienią i kończy je wiosną.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Rys. 4. Faza krzewienia zbó\: A węzeł krewienia, B podziemne międzywęzle, C korzenie przybyszowe,
D korzenie pierwotne [8, s. 24]
Faza strzelania w zdzbło. Faza ta rozpoczyna najintensywniejszy wzrost rośliny na długość,
wzrost powierzchni liści i bujny rozrost systemu korzeniowego. Początek tej fazy
rozpoznajemy po wyczuwalnym zgrubieniu, wytworzonym w dolnej części łodygi. W fazie
tej mo\na odró\nić gatunki zbó\ od siebie po ostrogach i języczku.
Faza kłoszenia. Spośród zbó\ ozimych pierwszy kłosi się jęczmień, następnie \yto,
a najpózniej pszenica, owies. Czas od krzewienia do kłoszenia, a szczególnie od strzelania
w zdzbło do kłoszenia, jest tzw. krytycznym okresem dla zbó\ pod względem
zapotrzebowania na wodę i pokarmy.
Rys. 5. Ostrogi i języczki zbó\: 1) jęczmień, 2) pszenica, 3) owies, 4) \yto [8, s. 22]
Faza kwitnienia. Kwitnienie przejawia się wysunięciem pręcików na zewnątrz kłosków.
U jęczmienia i owsa kwitnienie następuje równolegle z kłoszeniem lub niekiedy kwitnienie
wyprzedza kłoszenie. Kwitnienie u pszenicy występuje tu\ po wykłoszeniu, a \yto kwitnie
dopiero 1 2 tygodnie po wykłoszeniu.
Faza dojrzewania ziarna. Rozró\nia się cztery stopnie dojrzałości. Pierwszy dojrzałość
mleczna, gdy ziarno jest zielone, wypełnione półpłynną masą zawierającą średnio 50% wody,
łatwo mo\na je wtedy rozgnieść w palcach. Pod koniec tego okresu ustaje gromadzenie
substancji zapasowych w ziarnie, a zawartość wody spada do ok. 25%. Wtedy rozpoczyna się
drugi stopień dojrzałości dojrzałość woskowa. Ziarno nabiera \ółtego zabarwienia
i konsystencji wosku, daje się łatwo przekroić paznokciem. W tym czasie cała roślina,
z wyjątkiem górnego liścia \ółknie. Po 7 10 dniach od początku dojrzałości woskowej
zawartość wody spada do 15 13% i ziarno osiąga stopień trzeci dojrzałość pełną. Ziarniaki
są twarde, łamią się i łatwo mogą się osypywać. Roślina jest całkowicie \ółta. Dojrzałość
martwą (czwarty stopień dojrzałości) zbo\e osiąga po zbiorze, gdy nasiona przechodzą w stan
spoczynku.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są podstawowe ró\nice morfologiczne między poszczególnymi zbo\ami?
2. Po jakich cechach morfologicznych rozpoznasz ziarniaki zbó\?
3. Czym charakteryzują się fazy rozwojowe zbó\?
4. Jak światło wpływa na rozwój zbó\?
5. Czym charakteryzuje się stadium jarowizacji zbó\ ozimych i jarych?
6. Jak rozpoznasz poszczególne gatunki zbó\ we wczesnych stadiach rozwojowych?
7. Jakie są sposoby kiełkowania zbó\?
8. Czym charakteryzuje się budowa anatomiczna ziarniaka zbó\?
9. Jak mo\na określić wartość pokarmową ziarna zbó\ na podstawie jego składu chemicznego?
10. Jakie są główne kierunki u\ytkowania poszczególnych zbó\?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj zbo\a w ró\nych fazach rozwoju.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) rozpoznać zbo\a i porównać ich wygląd w ró\nych stadiach rozwoju,
2) rozró\nić wczesne stadia rozwojowe (ilość korzonków zarodkowych, kształt i wielkość
języczka, występowanie ostrogów, zabarwienie pochewki liściowej siewek, kierunek
skręcalności liści),
3) określić ró\nice w budowie morfologicznej poszczególnych zbó\ (budowa systemu
korzeniowego, intensywność krzewienia, długość zdzbła, liczba międzywęzli i budowa
kwiatostanów),
4) określić budowę, kształt, długość, zbitość i barwę kłosa,
5) porównać kształt i budowę liści,
6) porównać długość zdzbła, ilość kolanek i owłosienie zdzbła,
7) napisać notatkę z przeprowadzanego ćwiczenia.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- okazy świe\e i zasuszone poszczególnych zbó\ w ró\nych stadiach rozwojowych,
- tablica poglądowa na temat wzrostu i rozwoju zbó\,
- atlas roślin zbo\owych,
- lupa.
Ćwiczenie 2
Rozpoznaj ziarna zbó\ i określ sposoby ich kiełkowania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) porównać wygląd ziaren poszczególnych gatunków zbó\,
2) określić kształt, barwę i wielkość ziarniaków ró\nych gatunków zbó\,
3) narysować w zeszycie kształt ziaren roślin zbo\owych,
4) porównać sposób kiełkowania ziarniaków nagich i okrytych plewką,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
5) narysować w zeszycie zaobserwowane ró\nice w sposobach kiełkowania ziaren nagich
i oplewionych,
6) sporządzić w zeszycie notatkę z wykonanego ćwiczenia, wykorzystując poni\szą tabelę.
Gatunek zbo\a Kształt nasion Barwa MTN [g]
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- ziarniaki poszczególnych gatunków zbó\ w stanie suchym i podkiełkowanym,
- tablica poglądowa na temat kiełkowania zbó\,
- waga techniczna,
- lupa,
- dwa talerzyki dla ka\dego zespołu dwuosobowego uczniów.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić podstawowe ró\nice morfologiczne między
poszczególnymi zbo\ami? � �
2) określić po jakich cechach morfologicznych rozpoznasz
ziarniaki zbó\? � �
3) scharakteryzować główne fazy rozwojowe zbó\? � �
4) wyjaśnić wpływ światła na rozwój zbó\? � �
5) scharakteryzować stadium jarowizacji zbó\ ozimych i jarych? � �
6) rozpoznać zbo\a we wczesnych stadiach rozwojowych? � �
7) określić sposoby kiełkowania zbó\? � �
8) scharakteryzować budowę anatomiczną ziarniaka? � �
9) porównać wartość pokarmową ziarna poszczególnych zbó\? � �
10) scharakteryzować główne kierunki u\ytkowania poszczególnych
zbó\? � �
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.2. Charakterystyka biologiczna i znaczenie gospodarcze roślin
okopowych
4.2.1. Materiał nauczania
Rośliny okopowe ró\nią się one morfologią, lecz ze względu na agrotechnikę posiadają
wiele cech wspólnych.
Rośliny okopowe dzielimy na dwie grupy:
- bulwiaste, których plonem głównym są bulwy będące zgrubiałymi podziemnymi
łodygami (ziemniak i topinambur),
- korzeniowe, których plonem głównym są zgrubiałe korzenie spichrzowe stanowiące
surowiec dla przemysłu (burak cukrowy i cykoria korzeniowa) lub paszę dla zwierząt
(burak pastewny, marchew zwyczajna, brukiew, rzepa).
Ziemniak nale\y do rodziny psiankowatych (Solanaceae). Jest rośliną jednoroczną.
W uprawie polowej rozmna\a się wegetatywnie przez bulwy. Nasiona ziemniaka
wykorzystywane są w hodowli nowych odmian.
Budowa morfologiczna rośliny
Rys. 6. Ziemniak: 1) korzenie, 2) bulwy młode, 3) zawiązek bulwy, 4) kwiatostanem, 5) łodyga, 6) liście,
7) szyjka korzeniowa, 8) stolon, 9) bulwa mateczna [8, s. 94]
Ziemniak składa się z części nadziemnej (łodyg, liści, kwiatostanów i owoców) oraz
podziemnej (korzeni, stolonów i bulw). System korzeniowy ziemniaka rozmna\anego
wegetatywnie jest typu wiązkowego. Główna masa korzeni znajduje się w glebie na
głębokości 30 60 cm. Stolony są podziemnymi pędami wyrastającymi z podziemnej części
łodyg. Na stolonach zamiast liści występują łuski okrywające pączki. Przed tworzeniem
pąków kwiatowych wzrost stolonów zostaje zahamowany, a ich części wierzchołkowe
zaczynają grubieć tworząc bulwy.
Bulwy ziemniaka są zmodyfikowanymi, podziemnymi łodygami i posiadają spiralnie
rozmieszczone oczka. W budowie bulwy wyró\nia się część pępkową, która łączy bulwę ze
stolonem oraz część wierzchołkową charakteryzującą się większą liczbą oczek. Bulwy
ziemniaka posiadają ró\ne kształty (mierzone stosunkiem największej szerokości do długości
bulwy): okrągłe o stosunku wymiarów 1,0:1,0, owalne 1,0:1,6, okrągłoowalne 1,0:1,3,
podłu\ne 1,0:2,0 i więcej. Kształty bulw mogą ulegać deformacji na skutek
niesprzyjających warunków pogodowych. Deformacje bulw to: występowanie bulw
blizniaczych, dzieciuchowatość i paciorkowatość. Powstałe zdeformowania obni\ają wartość
u\ytkową ziemniaka. Oczka widoczne są na bulwie w postaci płytkich lub głębokich
zagłębień. Z oczek bulwy po zakończeniu okresu spoczynku wyrastają kiełki. Bulwy
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
kiełkujące na świetle i w temperaturze pokojowej tworzą kiełki świetlne. Są one krótkie
i grube. Mają one ró\ne zabarwienie od zielonego, poprzez niebieski do czerwonego
w ró\nych odcieniach. Skórka bulw przybiera zró\nicowane zabarwienie: \ółte, jasnoró\owe,
ró\owe lub czerwonawe. Mią\sz bulw bywa biały, szarobiały lub \ółty. Część nadziemną
ziemniaka składa się najczęściej z 4 8 łodyg. W przekroju poprzecznym łodyga mo\e być:
okrągła, trójkątna, i czworokątna. Najczęściej jest zielona, ale mo\e mieć u niektórych
odmian odcień czerwonobrunatny. Liście są zło\one, nieparzysto-pierzaste, ogonkowe,
osadzone na łodydze spiralnie. Powierzchnia blaszek liściowych jest gładka lub
pomarszczona, pokryta włoskami gruczołowymi, które nadają roślinie specyficzny zapach.
Kwiatostanem jest luzne grono lub baldachogrono, wyrastające z kątów górnych liści lub
z wierzchołka łodygi. Mo\e on być rozpierzchły skupiony i kulisty. Kwiaty mogą być białe,
czerowono-fioletowe lub niebiesko-fioletowe. Są one przewa\nie samopylne, ale
sporadycznie zdarza się zapylenie przez owady i wiatr.
Owocem ziemniaka jest dwukomorowa, wielonasienna, zielona jagoda. Ma najczęściej
kształt kulisty o średnicy ok. 2 cm. Zawiera zwykle 50 100 nasion. Odmiany hodowlane
ziemniaka charakteryzują się du\ą ró\norodnością cech botanicznych i u\ytkowych. Niektóre
z nich stanowią stałe cechy rozpoznawcze. Są to: barwa kwiatów, barwa skórki, barwa
mią\szu i barwa kiełków świetlnych. Inne cechy posiadają mniejszą wartość rozpoznawczą
i w du\ym stopniu zale\ą od czynników środowiskowych i agrotechnicznych: pokrój rośliny,
liści i łodyg, głębokość oczek, kształt bulw, wygląd skórki bulwy.
Rys. 7. Wzrost i rozwój ziemniaka [7, s. 174]
Wzrost i rozwój ziemniaka
W wegetatywnym cyklu ziemniaka wyró\nia się następujące fazy rozwoju roślin: okres
spoczynku bulw, kiełkowanie bulw, wschody, butonizacja (wiązanie pąków kwiatowych),
tuberyzacja (powstanie zawiązków bulw), kwitnienie i dojrzewanie bulw.
Okres spoczynku rozpoczyna się bezpośrednio po zbiorze dojrzałych bulw i kończy się
z chwilą kiełkowania. Kiełkowanie bulw, które zakończyły okres spoczynku rozpoczyna się
w temperaturze około 8�C. Ziemniak prawidłowo kiełkuje dzięki wysokiej zawartości wody
w bulwie, odpowiedniej temperaturze (optymalna 15 18�C) i wilgotności powietrza (70 80%).
Jeśli proces ten przebiega na świetle, wówczas wytwarzają się kiełki świetlne, a zabieg
nazywany jest podkiełkowywaniem. Przyśpiesza on wschody i rozwój roślin, a jednocześnie
zwiększa plon i zdrowotność bulw. Wschody rozpoczynają się, kiedy kiełki ukazują się na
powierzchni gleby. Początek wschodów u odmian wczesnych ziemniaka występuje po 20 25
dniach, a u pózniejszych po 25 30 dniach od posadzenia. Butonizacja i tuberyzacja często
występują w zbli\onych terminach. Na zakończeniach stolonów, w których wzrost na długość
zostaje zahamowany, pojawiają się zgrubienia dające początek bulwie. Początek tuberyzacji
u odmian bardzo wczesnych występuje średnio po 40 dniach od posadzenia, u wczesnych po
około 45 dniach, a u póznych po 45 50 dniach. W fazie kwitnienia rośliny mają bardzo du\e
zapotrzebowanie na wodę. Część nadziemna w tym okresie jest całkowicie rozwinięta.
W okresie dojrzewania następuje stopniowe zasychanie naci i zwiększanie masy bulw.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Objawem dojrzałości fizjologicznej bulw są na ogół: zasychanie naci, łatwe oddzielanie się
bulw od stolonów i nie łuszczenie się skórki pod naciskiem palca.
Skład chemiczny bulwy
Głównym składnikiem suchej masy bulw ziemniaka jest skrobia. Zawartość jej waha się
od 8 do 29% i zale\y od właściwości odmianowych. Najwięcej gromadzą jej odmiany pózne.
Skrobia w bulwie rozmieszczona jest nierównomiernie. Najwięcej jest jej tu\ pod perydermą
a najmniej w rdzeniu. Cukry redukujące stanowią średnio 0,30% suchej masy. Ilość ich jest
zmienna w zale\ności od temperatury przechowywanych bulw. Białko zawiera wszystkie
aminokwasy egzogenne i jako jedno z nielicznych białek roślinnych, swą wartością
biologiczną odpowiada białku zwierzęcemu. Średnia zawartość białka w bulwie wynosi 2%.
Lipidy stanowią przeciętnie 0,12% i występują wraz z białkami w zewnętrznej części bulw.
Wa\nymi składnikami bulw są tak\e witaminy a zwłaszcza witamina C oraz B1, B2, B6,
prowitamina A, kwas foliowy i kwas nikotynowy. W bulwie ziemniaka występują ponadto
składniki popielne (potas, fosfor, sód, magnez) i kwasy organiczne. Niekorzystnym
składnikiem bulw jest glikoalkaloid nazywany solaniną, który nadaje bulwom cierpki smak.
Znaczenie gospodarcze ziemniaka
Ziemniak ma du\e znaczenie gospodarcze ze względu na jego wielostronne
wykorzystanie. Zbiory przeznacza się na:
- bezpośrednią konsumpcję przez człowieka, wynikającą z wysokiej wartości biologicznej
bulw,
- paszę z \ywieniem zwierząt pasznych i tucznych,
- przetwórstwo spo\ywcze ze względu na wysoką wartość technologiczną,
- przetwórstwo przemysłowe przemysł ziemniaczany (skrobia, syropy, krochmale
modyfikowane, kleje, dekstryny, glukoza, susze) i gorzelnictwo.
Wielostronność u\ytkowania stawia dla poszczególnych kierunków odmienne
wymagania zarówno pod względem cech jakościowych jak i technologii uprawy.
Ziemniaki jadalne do bezpośredniego spo\ycia powinny być smaczne, jednolite
odmianowo i charakteryzować się dobrymi cechami zewnętrznymi (kształt okrągły, owalny,
płytko osadzone oczka, skórka gładka, średnica podłu\na minimum 4,5 cm) oraz
wewnętrznymi (zawartość skrobi do 16,5%, witaminy C powy\ej 20%, niska zawartość
azotanów i solaniny). Ponadto mią\sz bulw nie powinien ciemnieć po ugotowaniu.
Ziemniaki na przetwórstwo spo\ywcze obejmują produkty: mro\one, konserwowe,
sma\one i suszone. Surowiec przeznaczony na produkty mro\one i konserwowe powinien
zawierać 12 14% skrobi, do 1% sumy cukrów w świe\ej masie i mieć bulwy mało
ciemniejące. Ziemniaki przeznaczone do produkcji chipsów (produkty sma\one) winny
zawierać 16 20% skrobi, do 0,3% cukrów redukujących w świe\ej masie, a ciemnienie
mią\szu bulw małe do średniego. Ziemniaki dla krochmalnictwa minimum 16% skrobi,
niska zawartość białka, płytkie oczka i gładka skórka zmniejszają zanieczyszczenie ziemią.
Ziemniaki dla gorzelnictwa minimum 15% skrobi, wysoka zawartość suchej masy,
maksymalnie do 3% zanieczyszczeń. Ziemniaki na paszę plenne, wysoka zawartość suchej
masy, powy\ej 16% skrobi i podwy\szona zawartość białka.
Burak pastewny
Odznacza się wysoką zdolnością plonowania. Jest cenną rośliną pastewną dostarczającą
soczystej paszy. Zarówno korzenie, jak i liście stanowią doskonałą paszę i są dobrym
surowcem do zakiszania. Zawartość podstawowych składników w % świe\ej masy korzenia
buraka pastewnego przedstawia się następująco: bezazotowe związki wyciągowe 7,30,
białko ogólne 0,53, tłuszcz 0,23, włókno surowe 0,70 i popiół 0,70.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Charakterystyka botaniczna rośliny
Burak to roślina o dwuletnim cyklu rozwoju. W pierwszym roku rozwija zgrubiały,
mięsisty korzeń spichrzowy oraz liście osadzone na skróconym pędzie w formie rozetki.
W drugim roku uprawy z pączków znajdujących się w kątach liści, tworzą się pędy
kwiatostanowe, które kwitną i wydają nasiona. Czasami pędy kwiatostanowe powstają ju\
w pierwszym roku uprawy. Takie rośliny nazywamy pośpiechami. Przyśpieszone przejście
rośliny do fazy generatywnej uwarunkowane jest działaniem niskich temperatur wiosną na
kiełkujące nasiona i młode siewki oraz brakiem dostatecznej ilości wody i składników
pokarmowych. Zjawisko pośpiechowatości znacznie pogarsza jakość korzeni. Ponadto
spotyka się rośliny, które na skutek zaburzeń fizjologicznych, w drugim roku uprawy nie
wytwarzają pędów nasiennych. Są to tzw. uparciuchy.
W morfologii korzenia spichrzowego wyró\nia się: głowę, szyję i korzeń właściwy
zakończony ogonem. Głowa jest górną częścią korzenia, z której wyrastają liście rozetowe.
Rozwija się ona z nadliścieniowej części rośliny, czyli epikotylu. Szyja rozwija się z części
podliścieniowej (hypokotylu) i stanowi przejście od głowy do korzenia właściwego. Korzeń
właściwy jest zanurzony w glebie i wraz z szyją stanowi najcenniejszą część rośliny.
Liście umieszczone są spiralnie i tworzą ró\yczkę (rozetę). Bardzo często liście
buraczane są wykorzystywane na cele pastewne łącznie z górną częścią korzenia jako zrzynki
buraczane.
Aodyga nasienna wyrasta w drugim roku uprawy. Jest dość gruba i zdrewniała.
Kwiatostan ma postać kłosa lub wiechy. Kwiaty są obupłciowe, bezpłatkowe,
o zabarwieniu jasno\ółtym. Burak jest rośliną obcopylną.
Owocem buraka jest kłębek, w praktyce nazywany nasieniem. Kłębek, to owoc zło\ony
zawierający 1 6 nasion. Aktualnie w uprawie znajdują się odmiany buraka o kłębkach
zarówno jedno- jak i wielonasiennych.
Wzrost i rozwój buraka
W okresie wzrostu i rozwoju roślin okopowych korzeniowych wyró\nia się następujące fazy:
- w pierwszym roku: kiełkowanie, faza 2, 6 i 16 liści, faza formowania korzenia
spichrzowego, faza korzenia dojrzałego,
- w drugim roku: faza tworzenia pędu kwiatowego, kwitnienia, dojrzewania.
W fazie 16 liści zwiększa się zawartość suchej masy w korzeniu, zaczyna gromadzić się
cukier, zmniejsza się ilość azotu białkowego i składników popielnych.
Faza formowania korzenia spichrzowego obejmuje okres znacznych przyrostów masy
korzeni, odkładania w nim cukru oraz zwiększania masy liści. Zmienia się typ rozety
liściowej na rozetę z nowymi, du\ymi liśćmi.
Odmiany buraka pastewnego ze względu na typ u\ytkowy i cechy rolnicze mo\na
podzielić na następujące grupy:
1. Typ plenny (pastewny) daje wysoki plon korzeni, o stosunkowo niskiej zawartości suchej
masy (10-13%) i niskiej zawartości cukru (6 7%) oraz niewielki plon liści stanowiący ok.
40% masy korzeni. Korzenie są wydłu\one, walcowate i owalne, barwy \ółtej,
pomarańczowej lub czerwonej, płytko zgłębione w ziemni od 0,3 do 0,5 swej długości.
2. Typ normalny (pastewno cukrowy) jest mniej plenny w porównaniu z typem
pastewnym, ale ma większą zawartość suchej masy (16 16%) i cukru (7 8%) oraz daje
wy\szy plon liści. Korzenie mają kształt klinowato-owalny, barwę skórki czerwoną
i zgłębiają się w ziemi od 0,3 do 0,7 swej długości.
3. Typ półcukrowy (cukrowo pastewny) plonuje podobnie do typu normalnego,
zawartość suchej masy (16 18%) i cukru (9 12%) jest wysoka, a liście stanowią 50 80%
masy korzeni. Kształt korzeni jest klinowaty, barwa skórki biała, zgłębienie w ziemi
do 0,8 długości korzenia spichrzowego.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Marchew pastewna charakterystyka biologiczna
Marchew nale\y do rodziny baldaszkowatych i ma 2 letni cykl wegetacji. Okres rozwoju
marchwi w pierwszym roku uprawy trwa 160 180 dni, a w drugim roku 120 150 dni.
W pierwszym roku uprawy wytwarza się korzeń spichrzowy i rozeta liści, a w drugim roku
pędy nasienne z kwiatostanami i owocami. Marchew pastewna jest obcopylna, zapylana przez
owady, łatwo krzy\uje się z marchwią dziką, co powoduje wzrost pośpiechowatości
w potomstwie.
Korzeń marchwi w pierwszym roku uprawy jest palowy, o zabarwieniu pomarańczowym
lub czerwonym. W składzie chemicznym korzeni sucha masa stanowi 9 12%, białko 0,8 1,2%,
węglowodany 8 9%, tłuszcz 0,1 0,2%, włókno 0,5 0,8%, popiół 1% i karoten 10 140 mg/kg
świe\ej masy. Występują tak\e witaminy C, B, K oraz fosfor, wapń i magnez. Substancjami
zapasowymi są węglowodany: glukoza, fruktoza, sacharoza i skrobia.
Rys. 8. Korzenie ró\nych odmian marchwi: A Biała Zielonogłowa, B Lobberychska, C St. Valery
Granum [2, s. 153]
Liście marchwi zarówno rozetowe jak i łodygowe są zło\one, pierzastodzielne. Są one
cenną paszą, gdy\ zawierają ok. 18% suchej masy, 11% węglowodanów oraz 1,5% strawnego
białka. Kwiatostan stanowi dość du\y zło\ony baldach. Kwiaty są drobne, białe, nie mają
kielicha, składają się z pięciu płatków korony, pięciu pręcików i dwukrotnego słupka. Są one
owadopylne. Owocem jest rozłupka rozpadająca się na dwie niełupki. Dojrzałe i świe\e
niełupki są barwy szarozielonej o specyficznym zapachu, pochodzącym od zawartych w nich
lotnych olejków. Masa 1000 niełupek otartych waha się od 1,1 do 1,4 g, a nieotartych od 2,0
do 2,4 g.
Znaczenie gospodarcze
Marchew pastewna nale\y do roślin pastewnych cechujących się du\ą wydajnością
energetyczną i znaczną wydajnością białka z jednostki powierzchni. Marchew szczególnie
o koralowej barwie korzenia jest zródłem cukrów, soli mineralnych oraz karotenu
(prowitaminy A). Jest cennym dodatkiem dietetycznym dla wielu zwierząt gospodarskich,
a przede wszystkim w \ywieniu młodzie\y, matek karmiących, opasów, drobiu i niektórych
zwierząt futerkowych. Zarówno korzenie jak i nać mogą być w całości wykorzystane
w \ywieniu bydła, owiec i trzody chlewnej w postaci surowej lub w postaci kiszonki z innymi
składnikami roślinnymi.
Brukiew pastewna nale\y do rodziny krzy\owych. Jest u\ytkowana jako soczysta pasza dla
bydła, owiec i trzody chlewnej. Korzenie tej rośliny zawierają białko o wysokiej wartości
biologicznej, cukry, witaminy C, B1, B2. Wadą brukwi jest mała zawartość suchej masy
w korzeniach i niski plon liści. Brukiew ma korzenie kształtu okrągłego lub owalnego.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Rys. 9. Kształty korzeni brukwi: A owalny, B okrągły [2, s. 154]
Rzepa ścierniskowa nale\y do rodziny krzy\owych. Rzepa jest jedyną pastewną rośliną
korzeniową uprawianą w międzyplonie ścierniskowym. Wykorzystywana jest głównie jako
pasza uzupełniająca dla bydła. Cenne są liście, które zawierają więcej suchej masy i białka ni\
korzenie. Stąd te\ istotną cechą jest tak\e plon liści rzepy. Liście zawierają mniej ni\ korzenie
substancji gorzkich, które ujemnie wpływają na smak mleka. Korzeń ma kształt okrągło-
spłaszczony, wydłu\ony lub walcowaty. Wartość pastewna brukwi jest wy\sza ni\ rzepy.
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie jest znaczenie gospodarcze ziemniaka?
2. Jakie są ró\nice w budowie nadziemnej i podziemnej części ziemniaka?
3. Jakie są elementy budowy anatomicznej bulwy ziemniaka?
4. Jaki jest skład chemiczny bulw ziemniaka w zale\ności od kierunku u\ytkowania
ziemniaka?
5. Jakimi cechami muszą się charakteryzować bulwy ziemniaka jadalnego?
6. Jaki przebieg ma wzrost i rozwój buraka pastewnego w pierwszym roku uprawy
i w jakiej fazie narasta główna masa plonu?
7. Jaka jest budowa korzenia roślin okopowych korzeniowych?
8. Jakie znaczenie gospodarcze ma uprawa marchwi, brukwi i rzepy ścierniskowej?
9. Czym Charakteryzuje się materiał siewny buraka pastewnego?
10. Na czym polega pośpiechowatość i uparciuchowatość występujące w rozwoju roślin
okopowych korzeniowych?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj odmiany ziemniaków i scharakteryzuj je pod względem długości okresu
spoczynku.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
A część pierwsza ćwiczenia
1) wybrać trzy bulwy z ka\dej odmiany po zbiorze, umieścić w widnym pomieszczeniu
z pokojową temperaturą i obserwować proces pojawiania się kiełków,
2) zanotować datę, gdy w zagłębieniach oczek pojawią się małe kiełki i nastąpi koniec
okresu spoczynku bulwy,
3) obserwować bulwy a\ do wyrośnięcia kiełków długości 1 1,5 cm,
4) sporządzić notatkę dotyczącą budowy kiełków i ich zabarwienia oraz owłosienia,
5) porównać opisane cechy z opisem zawartym w atlasie odmian ziemniaka,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
B część druga ćwiczenia
1) wybrać z pozostałych bulw 3 bulwy, po jednej bulwie z ka\dej odmiany jako próby
zaszyfrowane,
2) umieścić je w warunkach umo\liwiających rozwój kiełków świetlnych,
3) obserwować pojawiające się kiełki i porównać z odmianami testowanymi w ćwiczeniu A
i na tej podstawie określić odmiany ziemniaka,
4) zapisać wyniki obserwacji w tabeli:
Okazy Oznaczona Temp. Dług. Długość Barwa Kształt Barwa Osadzenie
bulw odmiana pomieszczenia okresu kiełka kiełka bulwy bulwy oczek
[�C] kiełkowania
Bulwa I
Bulwa II
Bulwa III
5) sporządzić krótką notatkę z przeprowadzonego ćwiczenia.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- okazy bulw 3 odmian ziemniaka,
- tabele z charakterystyką biologiczno-rolniczą odmian ziemniaka,
- atlas odmian ziemniaka,
- pojemniki na bulwy,
- termometr pokojowy i higrometr.
Ćwiczenie 2
Określ cechy morfologiczne roślin okopowych korzeniowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) porównać korzenie spichrzowe ró\nych gatunków roślin korzeniowych i ich form
uprawnych,
2) określić cechy pozwalające na ich rozró\nienie,
3) zwa\yć korzenie,
4) zapisać cechy charakterystyczne oraz wagę korzeni w tabeli
Gatunek Odmiana Kształt Barwa Barwa Przeciętna waga
korzenia korzenia mią\szu 1 korzenia
5) porównać wykonany opis cech z opisem zamieszczonym w atlasie odmian,
6) wyodrębnić części składowe korzenia i oznaczyć struktury korzenia: udział epikotylu,
hypokotylu i korzenia właściwego w korzeniu spichrzowym buraka i marchwi,
7) przekroić korzeń buraka, ocenić wygląd mią\szu i wyodrębnić wa\niejsze tkanki
korzenia,
8) wykonać w zeszycie rysunek przedstawiający części składowe korzenia buraka, marchwi
i brukwi,
9) sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- okazy korzeni buraka cukrowego, pastewnego, marchwi pastewnej i brukwi,
- atlas odmian roślin uprawnych,
- waga.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować znaczenie gospodarcze ziemniaka? � �
2) scharakteryzować budowę morfologiczną ziemniaka? � �
3) scharakteryzować budowę anatomiczną bulwy ziemniaka? � �
4) wymienić fazy rozwoju ziemniaka? � �
5) porównać skład chemiczny bulw ziemniaka jadalnego
i skrobiowego? � �
6) określić wymagania jakościowe ziemniaków na cele jadalne? � �
7) scharakteryzować przebieg wzrostu buraka? � �
8) scharakteryzować materiał siewny buraka pastewnego? � �
9) określić znaczenie gospodarcze marchwi pastewnej, brukwi
i rzepy ścierniskowej? � �
10) zdefiniować pojęcia pośpiechowatość i uparciuchowatość
buraka i marchwi? � �
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
4.3. Biologia i znaczenie gospodarcze roślin motylkowych
drobnonasiennych
4.3.1. Materiał nauczania
Rośliny motylkowe drobnonasienne dostarczają du\ej ilości wysokobiałkowej paszy.
W zale\ności od ich tempa wzrostu i intensywności u\ytkowania, w ciągu sezonu
wegetacyjnego mo\na otrzymać od 2 do 5 pokosów zielonki. Zapewnia to ciągły dopływ
paszy na bie\ące skarmianie, a tak\e do produkcji siana, suszu lub kiszonki. Do roślin tych
nale\ą:
- jednoroczne: koniczyna perska, inkarnatka i seradela,
- dwuletnie: koniczyna czerwona, koniczyna szwedzka (2 3 lata),
- wieloletnie: lucerna mieszańcowa, koniczyna biała, komonica i esparceta.
Zielonka roślin motylkowych drobnonasiennych zawiera du\o białka w fazie
kwitnienia średnio 18% białka surowego w suchej masie. Pasza uzyskana z tych roślin
dostarcza te\ wielu składników mineralnych (Ca, P, K) oraz witamin (B, C, D, K) i karotenu.
Wartość pokarmowa zielonki zale\y od fazy rozwojowej. Zawartość białka oraz jego
strawność są wy\sze w fazach poprzedzających kwitnienie ni\ w fazach pózniejszych. Po
kwitnieniu, w miarę upływu czasu, strawność białka zmniejsza się. Ponadto rośliny
motylkowe pastewne przyczyniają się do podnoszenia \yzności gleb poprzez:
- wzbogacenie gleby w azot i zwiększenie zawartości substancji organicznej w glebie
(dostarczają 80 200 kg N/ha),
- polepszenie fizycznych właściwości gleby, głównie jej struktury,
- ochronę gleby przed ujemnym wpływem czynników klimatycznych, przed erozją.
Pozostawiają du\ą ilość resztek po\niwnych, a dzięki współ\yciu z bakteriami
brodawkowymi z rodzaju Rhizobium wzbogacają glebę w azot. Tworząc zwarty porost
doskonale oceniają glebę, co ogranicza straty wody, rozwój chwastów oraz przeciwdziała
niszczeniu struktury gruzełkowatej gleby przez deszcz i słońce.
Rys. 10. Rośliny motylkowe drobnonasienne Rys. 11. Komonica zwyczajna [6, s. 128]
1, 2, 3 koniczyna czerwona
4, 5, 6, 7 koniczyna szwedzka [6, s.122]
Budowa morfologiczna roślin
System korzeniowy roślin motylkowych drobnonasiennych jest palowy. Składa się
z korzenia głównego i korzeni bocznych. Rośliny motylkowe pastewne mają zdolność do
współ\ycia w symbiozie z bakteriami z rodzaju Rhizobium. Poszczególne gatunki roślin
współ\yją z ró\nymi szczepami bakterii.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Zgrubiała część łodygi przekształca się w organ spichrzowy, czyli w tzw. szyjkę
korzeniową. Rozrasta się ona z wiekiem, a dzięki kurczeniu się korzenia głównego, zagłębia
się coraz bardziej w glebie. Głębsze umieszczenie szyjki korzeniowej wpływa dodatnio na
zimotrwałość roślin. Na szyjce korzeniowej wykształcają się pąki, z których wiosną oraz po
ka\dym pokosie wyrastają pędy nadziemne. Szyjka korzeniowa jest magazynem składników
pokarmowych, przede wszystkim cukrów, co decyduje o wytrzymałości roślin na niskie
temperatury.
Aodygi podzielone są węzłami na międzywęzla, których ilość jest zró\nicowana
u poszczególnych gatunków. Większość gatunków motylkowych wytwarza pędy sztywne,
stojące, proste, w ró\nym stopniu rozgałęzione. Koniczyna biała wytwarza pędy pło\ące się.
Zró\nicowana jest te\ długość, grubość i tempo odrostu po skoszeniu. Najszybciej odrastają:
lucerna mieszańcowa, komonica zwyczajna oraz koniczyna perska. Większość tych roślin ma
liście trójlistkowe (koniczyna, lucerna), 3 5 dzielne komonica lub pierzaste (esparceta,
seradela).
Rys. 12. Liście roślin motylkowych drobnonasiennych: A koniczyna czerwona, B koniczyna białoró\owa,
C koniczyna inkarnatka, D koniczyna biała, E lucerna mieszańcowa, F lucerna chmielowa,
G komonica zwyczajna, H esparceta, I seradela [2, s. 297]
Liście koniczyny białej są kształtu odwrotnie jajowatego z jasną plamką w kształcie
podkowy. Koniczyna szwedzka posiada liście owalne o brzegach drobno ząbkowanych.
Liście lucerny są zło\one, trójlistkowe, odwrotnie jajowate lub podłu\ne, w górnej części
ząbkowane.
Kwiatostanem koniczyn jest główka, u pozostałych gatunków grono. Komonica
wykształca kwiatostan w zasadzie pośredni między główką, a gronem. Główka koniczyny
czerwonej jest okrągła lub nieco wydłu\ona, składająca się z ciemnoró\owych kwiatów.
Kwiatostan koniczyny białej ma postać kulistej główki osadzonej na długiej szypułce.
Kwiatostanem koniczyny szwedzkiej jest główka z kwiatami barwy jasnoró\owej. Inkarnatka
wykształca wydłu\oną, sto\kowatą główkę o kwiatach szkarłatnych. Grono lucerny składa się
z 15 35 kwiatów barwy ciemnoliliowej. Kwiatostany osadzone są na szczycie pędów lub
wyrastają z kątów liści. Składają się z kilku lub kilkudziesięciu kwiatów. Kwiaty mają
budowę charakterystyczną dla roślin z rodziny motylkowatych. Wielkość i barwa kwiatów
zale\y od gatunku. Kwiaty są obcopylne, chocia\ niektóre gatunki wykazują pewien stopień
samopylności.
Owocem roślin motylkowatych jest strąk jedno- lub wielonasienny, kształtu jajowatego,
owalnego, nerkowatego lub spłaszczonego w przypadku strąków jednonasiennych oraz
wydłu\onego prostego lub spiralnie skręconego w przypadku strąków wielonasiennych.
Nasiona roślin motylkowatych są przewa\nie owalne, nerkowate, czasami sercowate lub
prawie kuliste. Składają się z okrywy nasiennej, le\ącego pod nią bielma oraz zarodka
składającego się z liścieni, pączka i korzonka zarodkowego. Przy rozpoznawaniu nasion
najbardziej przydatne są następujące cechy: długość, szerokość i kształt korzonka
zarodkowego w stosunku do liścieni, barwa okrywy nasiennej, połysk i inne. Najdrobniejsze
nasiona (MTN 0,5 1,5 g) wykształca koniczyna biała, koniczyna szwedzka oraz komonica,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
nieco większe (MTN 1,5 3,0 g) lucerny, koniczyna szkarłatna, koniczyna perska, seradela,
a największe (MTN 11 14 g) esparceta.
Nasiona koniczyny czerwonej mają kształt sercowato-jajowaty, barwę \ółtą
z podbarwieniem fioletowym, a masa 1000 nasion wynosi 1,8 2,2 g. Nasiona komonicy
zwyczajnej mają kolor brązowy, kształt prawie kulisty, a masa 1000 nasion wynosi 1,2 1,5 g.
Lucerna mieszańcowa wytwarza nasiona nerkowate, piaskowo-\ółte, matowe, bez połysku
o masie 1000 sztuk wynoszącej 2,0 2,6 g. Nasiona koniczyny białej mają kształt typowo
sercowaty, barwę jasno\ółtą, z wyraznym połyskiem, a ich masa 1000 sztuk wynosi 0,6 0,8 g.
Nasiona koniczyny szwedzkiej mają kształt i wielkość bardzo zbli\oną do nasion koniczyny
białej, ale zabarwienie okrywy nasiennej jest \ółtozielone ze słabym połyskiem. Inkarnatka
ma nasiona owalno-jajowate, \ółto-kremowe z bardzo wyraznym połyskiem.
Rys. 13. Nasiona roślin motylkowych pastewnych: A koniczyna inkarnatka, B koniczyna czerwona,
C koniczyna biała, D koniczyna białoró\owa, E komonica zwyczajna, F lucerna mieszańcowa,
G lucerna chmielowa, H esparceta, I seradela [2, s. 295]
Rys. 14. Owoce (strączki) roślin motylkowatych drobnonasiennych: A koniczyna białoró\owa, B konicz-
yna biała, C koniczyna czerwona, D koniczyna inkarnatka, E seradela, F lucerna mieszańcowa,
G lucerna chmielowa, H komonica zwyczajna, I esparceta [2, s. 299]
Wzrost i rozwój roślin motylkowych drobnonasiennych
Większość motylkowych roślin drobnonasiennych to rośliny wieloletnie typu bylin.
Podstawową właściwością roślin wieloletnich jest ich zdolność do gromadzenia w organach
podziemnych substancji zapasowych, głównie w postaci węglowodanów. Gromadzone
rezerwy stanowią zródło substancji organicznych słu\ących do utrzymania procesów
\yciowych korzeni i do odtwarzania pędów po ich skoszeniu lub obumarciu. Energia
odrastania pędów po skoszeniu lub po okresie spoczynku zimowego zale\y w du\ym stopniu
od wielkości zgromadzonych substancji zapasowych w poprzednim okresie. Wzrost i rozwój
wieloletnich roślin motylkowych w ciągu ich cyklu \yciowego jest odmienny w porównaniu
z roślinami jednorocznymi. Wszystkie fazy rozwojowe przechodzą te rośliny tylko
w pierwszym cyklu rozwojowym, następne cykle zaczynają się od razu od rozetki lub
formowania pędów. Ponadto rośliny wieloletnie są równocześnie wielokośne, stąd te\
z ka\dym odrostem zaczyna się nowe formowanie pędów, czyli roślina przechodzi niektóre
fazy rozwojowe kilkakrotnie w ciągu roku.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
W pierwszym roku wegetacji rośliny motylkowe charakteryzują się bardzo długim
okresem powolnego wegetatywnego wzrostu i rozwoju. Mała intensywność światła przedłu\a
silnie ten okres, co ma miejsce przy uprawie roślin motylkowych wsiewanych w rośliny
ochronne lub przy silnym zachwaszczeniu.
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znaczenie gospodarcze mają rośliny motylkowe drobnonasienne?
2. Jak mo\na uszeregować rośliny motylkowe drobnonasienne wg trwałości ich uprawy?
3. Jakie są czynniki, od których zale\y zimotrwałość roślin motylkowych pastewnych?
4. Czym ró\nią się rośliny motylkowe drobnonasienne pod względem głębokości
korzenienia?
5. Jakie są ró\nice morfologiczne w budowie łodyg i liści pomiędzy poszczególnymi
gatunkami roślin motylkowych drobnonasiennych?
6. Dlaczego rośliny motylkowe drobnonasiennne przeznaczone na zielonkę zbiera się na
początku kwitnienia?
7. Jakie są ró\nice w budowie kwiatostanów poszczególnych roślin motylkowych
drobnonasiennych?
8. Czym charakteryzuje się budowa owoców poszczególnych gatunków roślin
motylkowych drobnonasiennych?
9. Jak mo\na podzielić rośliny motylkowe drobnonasienne pod względem wielkości nasion?
10. Jakie są ró\nice w barwie i kształcie nasion roślin motylkowych drobnonasiennych?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj rośliny motylkowe drobnonasienne.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć okazy roślin motylkowych drobnonasiennych,
2) obejrzeć ilustracje z roślinami motylkowymi drobnonasiennymi,
3) zwrócić uwagę na: budowę systemu korzeniowego, kształt łodyg, budowę liści,
zabarwienie blaszek liściowych, budowę kwiatostanów, barwę kwiatów i budowę strąka.
4) porównać budowę liści ró\nych rodzajów koniczyn i lucerny,
5) sporządzić w zeszycie opis morfologiczny roślin motylkowych drobnonasiennych według
wzoru podanego w tabeli.
Gatunek System Budowa Cechy Rodzaj Owoc
rośliny korzeniowy łodygi charakterystyczne kwiatostanu
liści i barwa
kwiatów
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- okazy roślin motylkowych drobnonasiennych,
- ilustracje roślin motylkowych drobnonasiennych,
- atlas roślin motylkowych drobnonasiennych.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Ćwiczenie 2
Rozpoznaj nasiona roślin motylkowych drobnonasiennych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokładnie obejrzeć nasiona roślin motylkowych drobnonasiennych,
2) określić wielkość, kształt, barwę i połysk nasion,
3) wykonać w zeszycie rysunek nasion,
4) zaobserwowane cechy rozpoznawcze nasion zapisać w tabeli.
Gatunek rośliny Kształt nasion Barwa Połysk Inne cechy
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- zestawy nasion roślin motylkowych drobnonasiennych,
- atlas roślin motylkowych,
- lupa.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować znaczenie gospodarcze roślin
motylkowych drobnonasiennych? � �
2) wymienić rośliny motylkowe drobnonasienne i określić ich
okresy u\ytkowania? � �
3) określić czynniki, od których zale\y zimotrwałość roślin
motylkowych pastewnych? � �
4) określić rośliny motylkowe drobnonasienne pod względem
głębokości korzenienia się? � �
5) określić ró\nice morfologiczne w budowie łodyg i liści
pomiędzy poszczególnymi roślinami motylkowymi � �
drobnonasiennymi?
6) określić fazę zbioru roślin motylkowych drobnonasiennych
przeznaczonych na zielonkę? � �
7) określić ró\nice w budowie kwiatostanów poszczególnych
roślin motylkowych drobnonasiennych? � �
8) scharakteryzować budowę owoców poszczególnych
gatunków motylkowych drobnonasiennych? � �
9) podzielić rośliny motylkowe drobnonasienne pod względem
wielkości nasion? � �
10) określić ró\nice w zabarwieniu i kształcie nasion roślin
motylkowych drobnonasiennych? � �
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
4.4. Cechy biologiczne i znaczenie gospodarcze roślinności
u\ytków zielonych
4.4.1. Materiał nauczania
U\ytki zielone zajmują w Polsce ok. 21% u\ytków rolnych. Pasza uzyskiwana z trwałych
u\ytków zielonych jest stosunkowo tania. Zielonka pastwiskowa w lecie oraz siano, kiszonka
lub sianokiszonka z runi łąkowej zimą to najzdrowsza i najwartościowsza, a równocześnie
najtańsza pasza dla młodych zwierząt, jak równie\ dla bydła mlecznego i opasowego.
Urozmaicona pasza, jaką uzyskuje się z właściwie u\ytkowanych łąk i pastwisk, dostarcza
zwierzętom wszystkich potrzebnych im składników pokarmowych, a przede wszystkim
pełnowartościowego białka, węglowodanów i soli mineralnych. Ponadto u\ytki zielone
stanowią naturalną rezerwę próchnicy i azotu dla pól uprawnych oraz przeciwdziałają erozji
wodnej.
Wa\niejsze grupy roślin naturalnych u\ytków zielonych
Na łąkach i pastwiskach trwałych występują wielogatunkowe zbiorowiska roślinne.
Tworzą je gatunki nale\ące do wielu rodzajów i rodzin botanicznych, dostosowane pod
względem wymagań do istniejących warunków siedliskowych i sposobów u\ytkowania.
W skład zbiorowisk wchodzą przede wszystkim rośliny wieloletnie (byliny), o ró\nych
cechach morfologicznych i biologicznych, rozmaitej wartości pastewnej oraz odmiennych
wymaganiach w stosunku do siedliska.
Liczne badania dowiodły, \e na łąkach i pastwiskach w Polsce występuje powszechnie
około 200 gatunków roślin, z czego w określonych siedliskach spotyka się od 30 40
gatunków. W większości zbiorowisk łąkowo-pastwiskowych decydujące znaczenie mają
gatunki z rodziny traw. Do najwa\niejszych dodatnich cech traw nale\y zaliczyć wymagania
wodno-glebowe, zdolność dostosowania się do zmiennych warunków pogodowych w ciągu
roku, krzewienie i tworzenie nowych pędów po ka\dym pokosie lub spasieniu, łatwy zbiór
i du\ą trwałość. Powszechnie występuje około 35 gatunków traw, ale do reprodukcji
materiału siewnego przeznacza się tylko 15 gatunków traw o wysokiej wartości pastewnej.
Wa\ną grupę roślinności u\ytków zielonych stanowią gatunki nale\ące do rodziny
motylkowych. Dają one paszę bogatą w pełnowartościowe białko oraz w związki mineralne.
Reprezentowane są przez znacznie mniejszą liczbę gatunków w porównaniu z trawami, około
12 gatunków, a wysiewanych jest 6 gatunków. Zbiorowiska traw i motylkowatych wpływają
korzystnie na strukturę i \yzność gleby.
Na łąkach i pastwiskach nieodpowiednio pielęgnowanych, słabo nawo\onych lub
o nieuregulowanych stosunkach wodnych występują liczne gatunki roślin z klasy
jednoliściennych, z rodziny ciborowatych (około 10 15 gatunków) oraz sitowatych (około
5 gatunków). Wartość pastewna roślin z tych grup jest bardzo mała, poza tym są one
niechętnie zjadane przez zwierzęta.
Niewłaściwe uwilgotnienie, u\ytkowanie oraz zaniedbanie lub nieracjonalne nawo\enie
prowadzą do zachwaszczenia u\ytków zielonych licznymi gatunkami przewa\nie z klasy
dwuliściennych. Gatunki te ró\nią się miedzy sobą cechami biologicznymi i wymaganiami
siedliskowymi. Dawniej nazywano je ogólnie chwastami łąkowymi, obecnie okazało się, \e
wiele z nich to cenne rośliny, które określa się mianem ziół. Występowanie niewielkiej ilości
(10 15%) ziół w darni naturalnych u\ytków zielonych jest korzystne ze względu na ich
właściwości dietetyczne, urozmaicenie smakowe oraz zawartość mikroelementów.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Charakterystyka morfologiczna traw
Rozpoznanie poszczególnych gatunków traw nie jest łatwe, przy czym nigdy jedna cecha
nie wystarcza do określenia danego gatunku. Konieczne jest poznanie systemu korzeniowego,
wysokości rośliny oraz określenie cech liścia czy budowy kwiatostanu. Najłatwiej rozpoznać
trawy w okresie wykształcania kwiatostanów.
System korzeniowy traw jest typu wiązkowego i charakteryzuje się występowaniem
wielu cienkich korzeni równorzędnych. Ka\dy z nich tworzy korzenie boczne i bardzo liczne
włośniki.
Pędy traw (łodyga, zdzbło) są obłe, zró\nicowane na wydłu\one międzywęzla i krótkie
pełne węzły. Trawy wytwarzają słabo ulistniony pęd kwiatostanowy i liczne, bogato ulistnione
pędy płonne (wegetatywne). Im więcej pędów płonnych wytwarza trawa i im dłu\sze, szersze
i delikatniejsze są liście, tym jest ona wartościowsza, poniewa\ plon zielonki i jego wartość
pokarmowa zale\ą od udziału liści. Pędy boczne traw wyrastają z węzła krzewienia
znajdującego się w dolnej części pędu. Zale\nie od sposobu wyrastania pędów bocznych
rozró\nia się trawy luznokępkowe, których pędy wyrastają luzno, w pewnym oddaleniu od
siebie i trawy zbitokępkowe, których pędy wyrastają w du\ym skupieniu i tworzą zwartą kępę.
Niektóre gatunki traw wytwarzają pędy podziemne (rozłogi), z których wyrastają pędy
nadziemne i korzenie. Są to trawy rozłogowe. Ze względu na pokrój i wysokość zdzbeł trawy
dzielimy na wysokie, średniowysokie i niskie (podszywkowe). Trawy wysokie wytwarzają
pędy kwiatowe dochodzące do 150 cm i pędy wegetatywne skrócone i wydłu\one. Trawy
niskie oprócz pędów kwiatowych, których wysokość dochodzi do 80 cm, wykształcają tylko
skrócone pędy wegetatywne. W porównaniu z trawami wysokimi lepiej znoszą częste
u\ytkowanie ( przygryzanie i koszenie) i przydeptywanie.
ydzbła traw występujących w naszym kraju przewa\nie nie rozgałęziają się, lecz
zakończone są szczytowym kwiatostanem, zło\onym z kwiatostanów częściowych, czyli
kłosków jedno- lub wielokwiatowych. Kwiaty traw są przewa\nie obupłciowe. Zale\nie od
sposobu osadzenia kłosków na osi kwiatostanowej rozró\niamy następujące typy
kwiatostanów traw: kłos zło\ony, wiecha kłosokształtna i wiecha rozpierzchła. Większość
gatunków traw posiada wiechę właściwą.
Do cech pozwalających rozró\nić gatunki traw w stanie bezkwiatowym nale\ą kształt
i zabarwienie liści oraz występowanie lub brak omszenia, uszek i ostróg, a w stanie
kwiatowym typ kwiatostanu, budowa i zabarwienie kłosków, występowanie ości. Istotną
cechą rozpoznawczą jest równie\ sposób uło\enia najmłodszych liści w pochwie liściowej.
Rys. 15. Kwiatostany traw. A kłos zwarty, B kłos luzny, C kłos pozorny, D wiecha kłosokształtna,
E wiecha prosta, F wiecha podwójna, G wiecha właściwa, H kłos palczasto-graniasty [8, s. 326]
Liść traw składa się z nasady, zwanej pochwą liściową, obejmującej międzywęzla, oraz
blaszki liściowej, która albo składa się wzdłu\ nerwu środkowego liść zło\ony, albo nerw
środkowy jest słabo zaznaczony i blaszka śrubowato się zwija liść zwinięty. W miejscu
przejścia od pochwy do blaszki tj. u podstawy blaszki liściowej, najczęściej występuje
języczek liściowy lub uszka. Blaszki liściowe traw są wydłu\one i z reguły równowąskie.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
U niektórych gatunków mo\na rozró\nić blaszki lancetowate lub wrzecionowate. Blaszki
liściowe mogą być matowe lub błyszczące, owłosione lub omszone. Poza tym wyró\niamy
blaszki liściowe sztywne, szorstkie, ostre lub delikatne.
Trawy są roślinami jedno-, dwu, i wieloletnimi. U gatunków wieloletnich częścią
zimującą jest węzeł krzewienia, pędy podziemne i część korzeni. Część nadziemna zamiera
na ogół na jesieni i tylko u niektórych gatunków pozostają krótkie, zielone pędy.
W rozwoju traw mo\na wyró\nić następujące fazy rozwojowe: kiełkowanie, wschody,
krzewienie, strzelanie w zdzbło, kłoszenie, kwitnienie i dojrzewanie. Trawy są roślinami
długiego dnia i do przejścia w fazę generatywną wymagają oświetlenia powy\ej 12 godzin.
Przy krótkim dniu nie osiągają fazy strzelania w zdzbło. Koniec fazy strzelania w zdzbło jest
dla wielu gatunków optymalnym terminem zbioru. Rośliny w tym czasie zawierają du\o
składników pokarmowych i odznaczają się dobrą strawnością.
Rytm wzrostu traw jest bardzo charakterystyczny i wynika z wielokośnego u\ytkowania
tych roślin. Zwykle największe przyrosty występują wiosną, tj. do zbioru pierwszego pokosu,
mniejsze w odroście po skoszeniu tego pokosu, a jeszcze mniejsze po skoszeniu drugiego
pokosu. Przyrosty te modyfikowane są tak\e przebiegiem pogody i zabiegami
agrotechnicznymi.
Rys. 16. Krzewienie się traw: A rozłogowych, B luznokępkowych, C zbitokępowych [8, s. 326]
Trawy o wysokiej wartości pastewnej
Kostrzewa łąkowa to trawa wysoka, luznokępkowa, wieloletnia i średnio wczesna.
Kwiatostan stanowi wiecha właściwa o kłoskach bezostnych, często z odcieniem fioletowym.
Rośnie na ró\nych glebach dostatecznie wilgotnych i \yznych. Nale\y do traw bardzo
wartościowych, dobrze plonujących. Liczba wartości u\ytkowej (Lwu) w skali
dziesięciopunktowej wynosi 10. Trawa powszechnie stosowana w mieszankach do obsiewu
łąk i pastwisk wieloletnich oraz u\ytków przemiennych.
Tymotka łąkowa trawa wysoka, luznokępkowa. U nasady pędu posiada cebulkowate
zgrubienie. Kwiatostan stanowi wiecha kłosokształtna, walcowata, zbita, w dotyku szorstka.
Wiosną rozwija się dość pózno. Kwitnie dopiero w czerwcu. Występuje na glebach
umiarkowanie wilgotnych, głównie zwięzlejszych i \yznych. Trawa wysokowartościowa,
dobrze plonująca, Lwu 10. Wysiewana w mieszankach na pastwiska i łąki trwałe, przemienne
oraz w mieszankach polowych z koniczynami
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Rys. 17. Kupkówka pospolita [6, s. 70] Rys.18. Kostrzewa łąkowa [6,s. 94] Rys. 19 Tymotka łąkowa [6, s. 30]
Kupkówka pospolita to trawa wysoka, tworząca dość szerokie kępy. Trawa wieloletnia.
Po wysiewie rozwija się szybko, pełne plony uzyskuje się przewa\nie w 2 3 roku. Wiosną
zaczyna wcześnie wegetację i wcześnie kwitnie. Po wykłoszeniu szybko drewnieje. Dobrze
znosi zacienienie. Występuje na umiarkowanie wilgotnych i suchych glebach. Kwiatostanem
jest wiecha właściwa o kłoskach osadzonych na gałązkach w skupieniach Liczba wartości
u\ytkowej 9. Jest stosowana w mieszankach na łąki i pastwiska, ale ze względu na du\ą
agresywność jej udział w mieszankach nie powinien wynosić więcej ni\ 10%.
Stokłosa bezostna to trawa wysoka, o długich rozłogach podziemnych. Po wysiewie
rozwija się dość szybko, ale pełne plony daje w 3 4 roku. Wiosną zaczyna wegetację pózno,
kwitnie w połowie czerwca. Kwiatostan stanowi wiecha podwójna, u góry lekko zwisła
o wydłu\onych bezostnych kłoskach. Występuje na stanowiskach suchszych, ale na glebach
\yznych. Daje wysokie plony siana o dobrej wartości pastewnej. Lwu wynosi 8. Stosowana
jest w mieszankach przeznaczonych na łąki wieloletnie, rzadziej na pastwiska.
Rajgras wyniosły (francuski) to trawa wysoka, luznokępkowa, wieloletnia. Wykształca
liczne, obficie ulistnione pędy Kwiatostanem jest wiecha właściwa lub podwójna
zielonkawobiała, z odcieniem srebrzystym. Kwiatki zakończone są zagiętą ością. Występuje
prawie wyłącznie na glebach mineralnych, umiarkowanie suchych do średnio wilgotnych,
\yznych. Daje wysokie plony siana dobrej wartości pastewnej. Na zielono niechętnie zjadany
przez zwierzęta ze względu na gorzki smak. Lwu wynosi 9. Stosowany jest do mieszanek na
łąki trwałe i przemienne. Na pastwiska jest nieodpowiedni.
Mietlica biaława to trawa średniowysoka, szarozielona, luznokępkowa, z podziemnymi
rozłogami. Jest gatunkiem wieloletnim. Po zasiewie początkowo rozwija się dość wolno,
pełne plony daje w trzecim roku. Kwiatostanem jest wiecha właściwa o licznych bardzo
drobnych kłoskach z du\ymi, delikatnymi plewami. Rośnie dobrze na glebach \yznych
dostatecznie wilgotnych i zalewanych. Jest to wartościowa trawa pastewna o Lwu 9.
Wiechlina łąkowa jest trawą niską, luznokępkową, z krótkimi rozłogami. Wykształca
du\ą liczbę skróconych pędów wegetatywnych, a małą pędów kwiatowych.
Kwiatostanem jest wiecha właściwa, piramidalna o kłoskach jajowatych. Jest to trawa
wybitnie długotrwała. Posiada wysoką wartość pastewną Lwu 10. Stosowana
w mieszankach na pastwiska wieloletnie oraz jako trawa niska, podszywkowa na łąki.
śycica trwała to trawa niska, luznokępkowa, czasami z krótkimi rozłogami. Wykształca
du\ą liczbę skróconych pędów wegetatywnych o \ywo zielonych, błyszczących liściach. Pędy
są słabo ulistnione. Kwiatostan stanowi kłos właściwy o kłoskach bezostnych. Występuje na
glebach \yznych, mineralnych, umiarkowanie wilgotnych. Wartość pastewna bardzo dobra
Lwu 10. Jest to trawa powszechnie stosowana na trawniki i boiska sportowe. Jest szczególnie
odpowiednia na pastwiska wieloletnie i krótkotrwałe, a tak\e na u\ytkowanie przemienne
kośno-pastwiskowe.
Kostrzewa czerwona jest trawą niską, rozłogowo-luznokępową, wykształcającą du\ą
liczbę skróconych pędów wegetatywnych. Kwiatostanem jej jest wiecha podwójna o małej
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
liczbie sztywnych gałązek. Kłoski kwiatowe są ościste i drobniejsze ni\ kłoski kostrzewy
łąkowej Występuje w ró\nych siedliskach od gleb suchszych do wilgotniejszych.
Stosowana jest do mieszanek na łąki i pastwiska, na gleby o mniejszej \yzności. Ma wartość
dobrą (Lwu 6).
śycica wielokwiatowa to trawa średniowysoka, luznokępkowa. Wykształca du\ą ilość
bogato ulistnionych pędów wegetatywnych i kwiatowych. Kwiatostanem jest kłos właściwy,
płaski, dwustronny. W odró\nieniu od \ycicy trwałej posiada kłoski kwiatowe zakończone
ostką. W naszych warunkach klimatycznych jest trawą jednoroczną lub 2 3 letnią. Nie
występuje na naturalnych u\ytkach, tylko na obsiewanych. Jest jedną z najwartościowszych,
wysokoplonujących traw pastewnych (Lwu 9). Stosowana głównie do mieszanek na
krótkotrwałe łąki na glebach \yznych, średnio wilgotnych.
Wartość pastewna traw jest cechą gatunkową i odmianową, ale ulega zmianom pod
wpływem czynników klimatycznych i agrotechnicznych; bardzo du\y wpływ ma tak\e faza
rozwojowa rośliny. Wysokie plony zielonej masy o dobrej wartości pastewnej uzyskuje się
przy zbiorze w końcu strzelania w zdzbło do początków kłoszenia. W tym okresie trawy
zawierają w suchej masie około 10 13% białka, 45 55% węglowodanów, 27% włókna, 5 7%
popiołu.
W pózniejszych fazach wzrostu, np. zawiązywania nasion czy dojrzewania, wartość
pastewna jest mniejsza. Du\ą część suchej masy stanowi włókno, a zawartość składników
organicznych i mineralnych ulega zmniejszeniu. Zmniejsza się te\ znacznie strawność
zielonki.
Trawy niskiej wartości
Stokłosa miękka w darni utrzymuje się przez samosiew. Jest to trawa średniowysoka
i owłosiona. Występuje na suchszych, mało \yznych glebach. Daje niskie plony twardego
siana o małej wartości pastewnej. Uwa\ana jest za chwast łąkowy.
Kostrzewa owcza to trwa niska, tworząca okrągłe kępy z niewielką liczbą szczeciniastych
liści. Występuje na stanowiskach ubogich i suchych. Daje niskie plony małowartościowej
paszy, głównie na pastwiskach.
Trzcinnik prosty jest trawą wysoką o długich podziemnych rozłogach. Rośnie na łąkach
bagiennych i pobagiennych, ubogich. Zawiera du\o krzemionki i silnie drewnieje ju\ w fazie
kłoszenia.
Trzęślica modra trawa wieloletnia, wysoka, dość częsta w stanowiskach ubogich,
zmiennie uwilgotnionych o odczynie zarówno alkalicznym, jak i kwaśnym. Trawa
bezwartościowa, a nawet szkodliwa dla zwierząt.
Śmiałek darniowy jest trawą wysoką, zbitokępową o du\ej liczbie ciemnozielonych,
sztywnych pędów wegetatywnych. Blaszki liściowe śmiałka darniowego w dotyku są bardzo
ostre. Rozpowszechniony na okresowo nadmiernie uwilgotnionych, niewłaściwie
u\ytkowanych łąkach i pastwiskach. Trawa bezwartościowa, nie jest zjadana przez zwierzęta.
Jako ucią\liwy chwast wypierający z darni wartościowsze gatunki, śmiałek jest zwalczany.
Kłosówka wełnista jest trawą średniowysoką, miękko omszoną. Rośnie na glebach mało
\yznych o zmiennej wilgotności. Jest niechętnie zjadana przez zwierzęta ze względu na silne
omszenie. Siano jej jest puszyste i trudno schnące.
Blizniczka psia trawka jest trawą bardzo niską o zbitych, drobnych, grzebieniastych
kępach. Rośnie na glebach bardzo ubogich, zmiennie uwilgotnionych. Jest trawą o bardzo
małej wartości pastewnej ze względu na niską strawność i brak witamin.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Rośliny motylkowate
Powszechnie występujące na trwałych u\ytkach zielonych rośliny z rodziny
motylkowatych, to: koniczyna łąkowa, białoró\owa i biała, lucerna nerkowata, komonica
zwyczajna i błotna, wyka ptasia, groszek \ółty i błotny oraz koniczyna rozdęta. Koniczyny:
łąkowa, białoró\owa i biała, lucerna nerkowata oraz komonica zwyczajna są wysiewane na
u\ytkach zielonych i są najcenniejsze pod względem wartości paszowej, pozostałe zaś rośliny
motylkowate są dziko rosnące i mają ni\szą wartość.
Rys. 20. Koniczyna biała [6, s. 116]
W porównaniu z trawami motylkowate wyró\niają się przede wszystkim wysoką
zawartością białka i wapnia. Wzbogacają równie\ paszę w liczne mikroelementy i wpływają
korzystnie na jej smakowitość.
Zioła pastewne
Gatunki roślin zaliczane do ziół zawierają substancje regulujące trawienie i wykazują
pewne właściwości dietetyczne i smakowe. W stanie zielonym i w sianie są chętnie zjadane
przez zwierzęta. Wiele gatunków ziół zawiera znacznie więcej ni\ trawy podstawowych
składników pokarmowych i mikroelementów. Poza tym rośliny te zawierają ró\ne substancje
o specyficznym działaniu, np. olejki eteryczne. Obok traw i roślin motylkowatych zioła
wpływają w du\ej mierze na wartość paszy łąkowej i pastwiskowej. Nie nale\y jednak
dopuszczać do zbytniego opanowania przez nie runi u\ytków zielonych (ziół nie powinno być
w darni więcej ni\ 10%), poniewa\ obni\ają ich wydajność. Do ziół najczęściej
występujących na u\ytkach zielonych nale\ą: krwawnik pospolity, mniszek lekarski,
przywrotnik pasterski, kminek zwyczajny, mięta polna, marchew zwyczajna i babka
lancetowata.
Rys. 21. Przywrotnik pasterski [6, s. 186] Rys. 22. Mniszek lekarski [6, s. 268] Rys. 23. Krwawnik pospolity [6, s. 252]
Krwawnik pospolity jest byliną porastającą łąki i pastwiska umiarkowanie wilgotne
i okresowo posuszne. Posiada długie, licznie ulistnione łodygi. Kwiatostan stanowi baldach
groniasty o białych kwiatach. Poprawia smak paszy i ułatwia trawienie.
Mniszek pospolity to niska roślina, o długich, nie rozgałęzionych, bezlistnych łodygach,
zakończonych kwiatostanem koszyczkiem. Posiada kwiaty języczkowate o \ółtej barwie.
Rośnie w całej Polsce na glebach umiarkowanie wilgotnych i \yznych. Jest to zioło
o działaniu dietetycznym i mlekopędnym.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Przywrotnik pasterski jest rośliną niską o silnym kłączu i rozgałęzionych łodygach.
Liście ma kolisto-nerkowate. Kwiaty zielone są zebrane w małe baldachogrona. Występuje na
średnio wilgotnych i suchszych łąkach i pastwiskach. Dodatnio wpływa na smak mleka i jest
bardzo po\ywnym ziołem pastewnym.
Marchew zwyczajna jest wysoką, szorstko owłosioną rośliną. Aodygi jej są pełne,
kanciaste i rozgałęzione. Kwiaty białe są zebrane w baldachy. Występuje na suchszych
łąkach. Zwierzęta dość chętnie zjadają liście i łodygi marchwi, które mają właściwości
dietetyczne.
Mięta polna to niewielka roślina o gęsto owłosionych, wzniesionych łodygach.
Jest to gatunek pospolity na wilgotnych, a nawet bagnistych łąkach, poło\onych na glebach
silnie próchnicznych.
Chwasty na u\ytkach zielonych
Chwasty są niepo\ądane w runi, gdy\ zmniejszają plony i pogarszają wartość pokarmową
lub nawet mogą być trujące dla zwierząt. Dzieli się je na kilka grup: trujące, silnie
drewniejące, niskie rozetowe i półpaso\ytnicze.
Za chwasty względne na łąkach i pastwiskach mo\na uwa\ać rośliny duszące i zagłuszające
inne gatunki wskutek swego bardzo silnego i bujnego wzrostu i małowartościowe typy traw
pastewnych.
Rośliny nale\ące do chwastów trujących wywołują po zjedzeniu ich przez zwierzęta
ró\ne objawy chorobowe, a nawet mogą zagra\ać \yciu zwierząt. W grupie tej rozró\niamy
rośliny działające trująco w paszy zielonej, sianie, kiszonce oraz wyłącznie w paszy zielonej.
Do najbardziej trujących chwastów nale\ą: szalej jadowity, szczwół plamisty, zimowit
jesienny, jaskry, knieć błotna i wilczomlecze.
Rys. 24. Szczwół plamisty [6, s. 210] Rys. 25. Głowienka pospolita [6, s. 230] Rys. 26. Zimowit jesienny [6, s. 272]
Drugą grupę chwastów stanowią rośliny du\e, silnie drewniejące o grubych łodygach. Do
najczęściej spotykanych zalicza się: barszcz zwyczajny, biedrzeniec większy, ostro\eń błotny,
ostro\eń warzywny, szczawie i rdesty. Rośliny te zabierają du\o miejsca na łące, wyczerpują
glebę ze składników pokarmowych, zagłuszają wartościowe gatunki traw i motylkowatych.
Aodygi ich trudno wysychają i mogą być powodem pleśnienia siana.
Do trzeciej grupy chwastów zalicza się rośliny nisko rozpościerające liście. Nie mogą być
one wykoszone, ani te\ pobrane przez zwierzęta pasące się na pastwisku. Nale\ą do nich:
stokrotka pospolita, jastrzębiec kosmaczek, tojeść rozesłana, głowienka pospolita, babka
średnia i inne. Rozesłane tu\ nad powierzchnią liście utrudniają rozwój innych gatunków.
Do bardzo niskich, przyziemnych roślin zalicza się te\ mchy. Są one bezwartościowe pod
względem paszowym. Rozwijają się na łąkach i pastwiskach zbyt wilgotnych, na glebach
podmokłych, zle napowietrzonych i zakwaszonych
Chwasty półpaso\ytnicze, to: szelę\nik większy, zagorzałek pózny, świetlik wyprę\ony
i gnidosz błotny. Na rozgałęzieniach korzeni posiadają one ssawki, które wnikają do tkanek
korzeni innych roślin i stamtąd pobierają składniki mineralne.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Małowartościowe rośliny jednoliścienne
Na u\ytkach zielonych nadmiernie uwilgotnionych lub nieodpowiednio u\ytkowanych
oprócz małowartościowych roślin dwuliściennych du\ą grupę stanowią małowartościowe
rośliny jednoliścienne. Są to: turzyce, wełnianki, sitowie, sity i kosmatki.
Rys. 27. Turzyca sztywna [6, s. 300] Rys. 28. Sit skupiony [6, s. 278] Rys. 29. Wełnianka pochwowata [6, s. 284]
Turzyce czasem dobrze plonują, ale ich wartość paszowa jest niewielka. Ostre, wysycone
krzemionką brzegi blaszek liściowych i łodyg większości gatunków turzyc powodują, \e są
one niechętnie zjadane przez zwierzęta. Rośliny te w pokroju są nieco podobne do traw,
jednak ró\nią się od nich budową pędów i kwiatostanów. Aodygi turzyc są wewnątrz pełne,
w przekroju trójkątne lub wielokątne i nie są podzielone kolankami jak u traw. Kwiaty turzyc
są rozdzielnopłciowe, a u traw kwiaty są obupłciowe. Owocem turzyc jest orzeszek.
Wełnianki występują pospolicie na łąkach bagiennych razem z turzycami. Wełnianki nie
nadają się na paszę, tylko na ściółkę i uwa\a się je za chwasty obni\ające wartość u\ytkową
łąk. Sitowie zawiera du\o krzemionki, na pasze się nie nadaje, ale nie jest szkodliwe dla
zwierząt. Na u\ytkach zielonych sitowie nie przedstawia \adnej wartości pastewnej.
Sity nale\ą do rodziny sitowatych. Występują na podmokłych łąkach i pastwiskach. Są to
uporczywe chwasty zwykle omijane przez zwierzęta.
Do roślin zachwaszczających u\ytki zielone nale\ą tak\e kosmatki. Występują one pospolicie
na łąkach i pastwiskach o mało \yznych glebach i zró\nicowanym uwilgotnieniu.
4.4.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie jest znaczenie gospodarcze traw?
2. Jakie są cechy morfologiczne traw?
3. Jakie są cechy rozpoznawcze traw w stanie bezkwiatowym i w stanie kwiatowym?
4. Jakie są najcenniejsze gatunki traw pastewnych i na jakich siedliskach występują?
5. Jakie są cechy charakterystyczne dla roślin motylkowych u\ytków zielonych?
6. Czym charakteryzują się zioła pastewne?
7. Na jakie grupy mo\na podzielić chwasty u\ytków zielonych?
8. Czym ró\nią się turzyce od traw?
9. Które trawy mają niską wartość rolniczą?
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj cenne gatunki traw pastewnych na u\ytkach zielonych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać obserwacji traw tu\ po wykłoszeniu większości gatunków,
2) określić stopień wilgotności siedliska (suche, umiarkowanie wilgotne, wilgotne,
zalewane),
3) zebrać eksponaty traw,
4) określić ró\nice morfologiczne pomiędzy poszczególnymi gatunkami traw: wysokość,
sposób krzewienia się, pokrój łodygi, kształt liści i rodzaj kwiatostanu,
5) rozpoznać gatunki traw i określić ich nazwę, na podstawie obserwacji przeprowadzonej
w terenie oraz ilustracji traw z literatury,
6) zapisać wyniki swojej obserwacji w tabeli według wzoru.
Rodzaj Rodzaj Gatunek Wysokość Sposób Pędy Liście Kwiatostan Inne
siedliska u\ytku traw [cm] krzewienia uwagi
umiarkowanie łąka kupkówka 150 luznokępowa silnie długie, wiecha daje
wilgotne pospolita spłaszczone w pąku właściwa wysokie
zło\one o kłoskach plony
zebranych siana
w kupki
Wyposa\enie stanowiska pracy::
- okazy świe\ych traw pastewnych,
- zielniki traw,
- ilustracje traw,
- atlas roślin łąkowych,
- klucz do oznaczania roślin,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca traw pastewnych na u\ytkach zielonych.
Ćwiczenie 2
Rozpoznaj roślinność zachwaszczającą u\ytki zielone.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić stopień wilgotności siedliska,
2) obejrzeć roślinność porastającą u\ytek,
3) znalezć gatunki zachwaszczające,
4) określić cechy morfologiczne roślin: pokrój, budowę łodygi, kształt liści, rodzaje
kwiatostanów, budowę i barwę kwiatów,
5) zaliczyć rośliny zachwaszczające do grup: chwastów dwuliściennych, traw
zachwaszczających oraz innych roślin zachwaszczających (turzyc, sitów i wełnianek), na
podstawie opisów budowy morfologicznej,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
6) wśród dwuliściennych gatunków zachwaszczających wyszukać chwasty trujące, silnie
drewniejące, niskie rozetowe oraz półpaso\ytnicze,
7) dokonać opisu roślinności zachwaszczającej w tabeli.
L.p. Grupa Gatunek Typ Aodyga Liście Typ Barwa
roślinności siedliska kwiatostanu kwiatów
1. Trawy Blizniczka suche prosta wąskie kłos luzny kłoski
zachwaszczające psia trawka i ubogie wzniesiona i szorstkie jednostronny kwiatowe
w składniki fioletowe
pokarmowe
Kłosówka
wełnista
śmiałek
darniowy
stokłosa
miękka
trzęślica
modra
2.
Chwasty
dwuliścienne
3. Inne rośliny
zachwaszczające
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- świe\e okazy roślinności zachwaszczającej u\ytki zielone oraz okazy zasuszone
w zielnikach,
- atlas roślin łąkowych,
- klucz do oznaczania roślin.
Ćwiczenie 3
Rozpoznaj zioła pastewne występujące na u\ytkach zielonych.
Sposób wykonania ćwiczenia.
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć dokładnie okazy ziół pastewnych,
2) zwrócić uwagę na cechy botaniczne rośliny: budowę pędów wegetatywnych
i kwiatowych, kształt liści, rodzaj kwiatostanów, budowę i barwę kwiatów,
3) zaobserwowane botaniczne cechy rośliny porównać z opisem w atlasie roślin łąkowych,
4) sporządzić notatkę z ćwiczenia w formie tabeli według wzoru.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Gatunek Cechy Pokrój łodygi Liście Kwiatostan Barwa Wartość paszowa
siedliska kwiatów
Mniszek gleby roślina niska, ró\nie pojedynczy, dość płaski \ółta ułatwia trawienie,
lekarski umiarko pędy kwiatowe powcinane koszyczek o licznych poprawia smak
wanie grube i zebrane kwiatach tworzących paszy
wilgotne bezlistne, w w ró\yczkę po przekwitnięciu kulę
środku puste puchu
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- świe\e i zasuszone okazy ziół pastewnych,
- atlas roślin łąkowych,
- klucz do oznaczania roślin.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować znaczenie gospodarcze traw? � �
2) opisać morfologię traw? � �
3) wymienić cechy rozpoznawcze traw w stanie bezkwiatowym
i kwiatowym? � �
4) wymienić najcenniejsze gatunki traw pastewnych i określić
typ siedliska na którym występują? � �
5) wymienić i scharakteryzować rośliny motylkowate
występujące na u\ytkach zielonych? � �
6) wymienić i scharakteryzować zioła pastewne?
7) rozró\nić chwasty u\ytków zielonych? � �
8) określić cechy ró\niące turzyce od traw? � �
9) wymienić trawy o niskiej wartości rolniczej? � �
10) scharakteryzować rośliny jednoliścienne o niskiej wartości
rolniczej, porastające u\ytki zielone? � �
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
4.5. Zmianowanie i płodozmian w konwencjonalnej
i ekologicznej metodzie uprawy
4.5.1. Materiał nauczania
Zmianowanie i płodozmian to podstawa organizacji produkcji roślinnej w gospodarstwie.
Aączą one główne ekonomiczne i ekologiczne cele rolnictwa oraz pozwalają dostosować
szczegółową technologię uprawy poszczególnych roślin do ogólnych systemów rolnictwa
i kierunków produkcji.
Podstawowe pojęcia
Zmianowanie oznacza określone następstwo roślin. Następstwo roślin określa kolejność
uprawy ro\nych gatunków roślin na tym samym polu w ciągu kilku lat. Mo\e być ono
właściwe lub niewłaściwe ze względu na wymagania roślin. Rośliny, które uprawiamy na
określonym polu, mogą:
- poprawiać lub utrzymywać \yzność gleby, np. rzepak, motylkowe, okopowe na oborniku,
kukurydza na oborniku; korzystny wpływ tych roślin na \yzność gleb wią\e się z ilością
i jakością pozostawionych resztek po\niwnych, nawo\eniem organicznym lub dodatnim
wpływem na strukturę i zdrowotność gleby;
- pogarszać \yzność gleb, np. większość roślin zbo\owych, których niekorzystne
oddziaływanie wynika z małej ilości pozostawionych resztek po\niwnych i ze
zwiększonego nasilenia chwastów, chorób i szkodników.
Zmianowanie roślin jest to następstwo roślin uzasadnione przyrodniczo, agrotechnicznie,
gospodarczo i ekonomicznie. Musi ono uwzględniać ró\ne wymagania roślin i ich wzajemne
oddziaływanie na siebie oraz warunki siedliska. Zmianowanie powinno tak\e wywierać
korzystny wpływ na glebę, zapewniając staranne jej przygotowanie pod siew lub sadzenie
roślin.
Płodozmian jest to zmianowanie roślin zaplanowane na określoną liczbę lat i pól
w konkretnym gospodarstwie, na określonym kompleksie glebowym. Wią\e się on
z całokształtem jego produkcji. Do najwa\niejszych zadań płodozmianu nale\y:
- zharmonizowanie produkcji roślinnej i zwierzęcej,
- racjonalne wykorzystanie ziemi, pracy i innych środków produkcji,
- uzyskanie wzrostu wydajności i \yzności gleby.
Najmniejszą jednostką zmianowania jest pole zmianowania. Określa ono grupę roślin
mających zbli\one wymagania przedplonowe. Poplony nie są polem zmianowania.
Rozró\niamy następujące pola zmianowania: zbó\ ozimych, zbó\ jarych, okopowych,
strączkowych, jednorocznych roślin pastewnych, wieloletnich motylkowych, mieszanek
wieloletnich motylkowych z trawami, roślin przemysłowych.
Liczba lat, po których dana roślina ponownie będzie uprawiana na tym samym polu
( wróci na to samo pole), stanowi rotację zmianowania. Liczba pól i lat zmianowania jest
jednakowa. W stosunku do rośliny stanowiącej w danym roku pole zmianowania, roślina
uprawiana w następnym roku nazywa się rośliną następczą, poprzednim przedplonem, dwa
lata wcześniej przedprzedplonem. Międzyplon stanowią rośliny o krótkim okresie
wegetacji, uprawiane między dwoma plonami głównymi, a więc po zbiorze rośliny
przedplonowej, a przed siewem rośliny następczej. Międzyplony dzielimy na: wsiewki
poplonowe, poplony ścierniskowe, poplony ozime i plony wtóre. Rośliny stosowane jako
wsiewki poplonowe wysiewa się, podobnie jak rośliny motylkowe drobnonasienne, w roślinę
ochronną wczesną wiosną, najczęściej w zbo\a. W okresie wspólnego wzrostu z rośliną
główną wsiewki rosną powoli. Szybszy wzrost następuje po zbiorze rośliny głównej.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Poplony ścierniskowe uprawia się po roślinach ozimych i jarych stosunkowo wcześnie
schodzących z pola. Na poplony ścierniskowe wykorzystuje się rośliny jednoroczne. Mogą to
być rośliny motylkowe lub nie motylkowe odznaczające się dostatecznie szybkim wzrostem.
Poplony ozime wysiewa się w końcu lata lub jesienią, a plon zbiera się wiosną następnego
roku, wykorzystuje się więc do ich uprawy okres jesienny i wiosenny przerwę między
zbiorem roślin plonu głównego a siewiem lub sadzeniem roślin jarych póznego siewu
uprawianych jako tzw. plon wtóry. W stosunku do przedplonu uprawiana po nim roślina jest
rośliną następczą. Przedprzedplon, przedplon i jego roślina następcza stanowią ogniwo
zmianowania.
W prawidłowo uło\onym zmianowaniu, uwzględniając specyficzne oddziaływanie roślin
na glebę i całe środowisko, mo\na wyró\nić określone fragmenty, które nazywa się członami
zmianowania. Człon zmianowania rozpoczyna się od roślin poprawiających \yzność gleby,
a kończy się rośliną (roślinami) obni\ającą tę \yzność.
Na podstawie zmianowania mo\na obliczyć strukturę zasiewów. Jest to procentowy
udział poszczególnych roślin lub grup roślin obliczony w stosunku do powierzchni zasiewów.
Zdarza się, \e na tym samym polu przez kilka lat uprawia się jeden gatunek roślin i wówczas
mówimy o monokulturze. Taki sposób uprawy prowadzi do obni\enia plonów na skutek:
- podobnej (jednostronnej) uprawy roli,
- jednostronnego wyczerpania składników pokarmowych z gleby,
- wzrostu zachwaszczenia,
- zbyt du\ego nasycenia środowiska glebowego związkami biologicznie czynnymi.
Wszystkie wymienione przyczyny, powodujące zmniejszenie plonowania roślin
uprawnych, nazywa się ogólnie zmęczeniem gleby. Bli\ej poznane zjawiska zmęczenia gleby
dotyczą roślin motylkowych (wykoniczynienie, wylucernienie), buraków (wyburaczenie)
i lnu (wylnienie).
Wykoniczynienie powodują bakteriofagi, paso\yty bakterii brodawkowych,
a wyburaczenie mątwik burakowy, paso\ytujący na włośnikach korzeni buraków.
Wylnienie przypisuje się silnemu rozwojowi szeregu chorób lnu.
Zmęczenie gleby występuje nie tylko na wskutek uprawy tych samych roślin po sobie,
lecz i nale\ących do tej samej rodziny lub grupy. Stwierdzono, \e pszenica i jęczmień nie
znoszą stanowiska po sobie, co oprócz pora\enia chorobami podstawy zdzbła mo\e być
spowodowane jeszcze dokładnie nie poznanymi procesami mikrobiologicznymi.
Czynniki zmianowania
Mo\na je podzielić na 3 grupy: przyrodnicze, agrotechniczne i organizacyjno-
ekonomiczne.
Do przyrodniczych czynników zmianowania zalicza się: właściwości rośliny, warunki
klimatyczno-glebowe i wzajemne oddziaływanie na siebie roślin i siedliska. Jedną z wa\nych
właściwości roślin jest system korzeniowy roślin, który wpływa na zdolność pobierania wody
i składników pokarmowych, a tak\e na strukturę i ilość pozostawionych resztek po\niwnych.
Najwięcej resztek po\niwnych, które są wa\nym zródłem substancji organicznej,
pozostawiają wieloletnie rośliny pastewne.
Z uprawą określonych grup roślin wią\e się tak\e nagromadzenie w glebie substancji
biologicznie czynnych biotoksyn, które mogą szkodliwie działać na kiełkowanie nasion.
Zmianowanie zapobiega tym zjawiskom m.in. przez wprowadzenie roślin fitosanitarnych,
które w sposób naturalny przeciwdziałają rozprzestrzenianiu się chorób i szkodników
i przyczyniają się do poprawy stanu zdrowotnego gleby. W zmianowaniu z du\ym udziałem
zbó\ do takich roślin nale\ą: rzepak, motylkowe, owies i kukurydza. W stosunku do
okopowych roślinami fitosanitarnymi są: motylkowe, zbo\a, kukurydza i cykoria korzeniowa
(roślina wroga w stosunku do mątwika).
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Inną wa\ną cechą roślin jest szybkość wzrostu ich części nadziemnej oraz bujność.
Gatunki szybko i bujnie rosnące mniej się zachwaszczają i lepiej osłaniają powierzchnię
gleby przed niekorzystnym działaniem czynników atmosferycznych: wysuszającym
wpływem słońca, czy ubijającym ulewnego deszczu. W zmianowaniu trzeba utrzymać
proporcje między roślinami regenerującymi i niszczącymi strukturę gleby. Dotyczy to
głównie du\ego nasilenia uprawy zbó\ po sobie. Rośliny wieloletnie, np. koniczyna czy
trawy, sprzyjają tworzeniu struktury gruzełkowatej, przy czym rośliny motylkowe
wzbogacają glebę w azot dzięki współ\yciu z bakteriami brodawkowymi.
Czynniki klimatyczne, a głównie ilość i rozkład opadów, terminy występowania
pierwszych przymrozków jesiennych i ostatnich wiosennych oraz układ temperatur,
szczególnie zimą, oddziałują na dobór roślin w zmianowaniu.
O doborze roślin uprawnych w największym stopniu decyduje jednak gleba. Do
najwa\niejszych czynników glebowych zalicza się: typ i rodzaj gleby, jej zasobność
w składniki pokarmowe, odczyn gleby, właściwości wodno-powietrzne i zawartość
próchnicy, a tak\e ukształtowanie terenu.
Zmianowanie nie ogranicza się tylko do ustalenia kolejności roślin, lecz obejmuje
równie\ ich agrotechnikę. Do czynników agrotechnicznych zmianowania zalicza się: uprawę
roli i nawo\enie (organiczne i mineralne) oraz zwalczanie chorób, chwastów i szkodników.
Czynniki agrotechniczne nale\y dostosować do doboru i następstwa roślin w zmianowaniu.
Zmianowanie powinno umo\liwiać co pewien czas (przynajmniej raz na 4 5 lat) wykonanie
pełnego zespołu uprawek po\niwnych oraz pod rośliny głęboko korzeniące się pogłębienie
warstwy uprawnej.
Nawo\enie organiczne i mineralne powinno być tak zaplanowane w zmianowaniu, aby
rośliny mogły jak najlepiej je wykorzystać i aby przyczyniało się ono do podnoszenia
\yzności gleby. W zmianowaniu stosowanie obornika zale\y od uprawianej rośliny i gleby.
Nawo\enie mineralne dostosowuje się do potrzeb rośliny, gleby i klimatu. Istotną rolę ma
tak\e wapnowanie i magnezowanie, które stosuje się co kilka lat, tak jak obornik.
Herbicydy są wa\nym elementem kompleksowego zwalczania chwastów i powinny być
dostosowane do roślin występujących w zmianowaniu. Przy doborze preparatu nale\y
uwzględnić nie tylko rodzaj odchwaszczanej rośliny, ale równie\ rośliny następcze.
Do czynników organizacyjno-ekonomicznych, decydujących o doborze roślin do
zmianowania, zaliczamy:
- specjalizację gospodarstw,
- warunki zbytu ziemiopłodów, które uwzględniają odległość od głównych ośrodków
zbytu,
- potrzeby paszowe gospodarstwa,
- robociznę, siłę pociągową i park maszynowy.
Układając zmianowanie nale\y uwzględnić wszystkie wymienione czynniki, gdy\ będą
one decydowały o wysokości plonów uprawianych roślin oraz o tym, czy kultura gleby będzie
wzrastała, czy te\ będzie malała.
Wartość stanowisk
W zmianowaniu w miarę mo\liwości poszczególnym roślinom nale\y zapewnić dobre
przedplony. Trzeba znać wymagania roślin w stosunku do przedplonu, a jednocześnie ich
wartość przedplonową dla roślin następczych. Rośliny mające podobne wymagania i wartość
przedplonową łączy się w grupy, zwane elementami zmianowania (polami zmianowania).
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Pola zmianowania
1. Rośliny okopowe uprawiane są na oborniku i zostawiają dobre stanowisko dla roślin
następczych. Odchwaszczają glebę, a dzięki obornikowi wzbogacają ją w składniki
pokarmowe. Ponadto pod okopowe stosuje się głęboką orkę.
Są one dobrymi przedplonami dla roślin jarych. Rośliny ozime mo\na uprawiać po
okopowych wcześnie schodzących z pola. Z reguły po roślinach okopowych uprawia się
zbo\a lub zbo\a z wsiewkami roślin motylkowych. Po okopowych mo\na te\ uprawiać
inne okopowe. Nale\y pamiętać, \e nie wolno uprawiać buraków po sobie, ziemniaków
po ziemniakach, ani buraków po rzepaku. Okopowe zadowalają się gorszymi
przedplonami, zwykle zbo\owymi.
Zajmują pierwsze miejsce w płodozmianie, pozostawiając dla roślin następnych
stanowisko odchwaszczone i zasobne w składniki pokarmowe(okres przygotowania roli).
2. Rośliny motylkowe drobnonasienne i ich mieszanki z trawami stanowią doskonały
przedplon dla wielu roślin, gdy\ gromadzą w glebie bardzo du\o azotu, substancji
organicznych i próchnicy. Głęboki system korzeniowy wpływa korzystnie na strukturę
gleby. Dodatnie działanie motylkowych wieloletnich na \yzność gleby wzmaga się,
przedłu\a się gdy są uprawiane w mieszankach z trawami. Po roślinach tych uprawia się
gatunki wymagające dobrych stanowisk, np. rzepak ozimy, pszenicę ozimą i jarą,
jęczmień jary pastewny, kukurydzę i ziemniaki (gdy brakuje obornika). Nie wolno
natomiast uprawiać po nich innych motylkowych.
3. Strączkowe (motylkowe grubonasienne) pozostawiają dość du\o resztek po\niwnych
o du\ej zawartości azotu, fosforu, potasu, a gleba nabiera struktury gruzełkowatej.
Uprawiane na nasiona umieszcza się w drugim lub trzecim roku po oborniku,
a przeznaczone na zielonkę w gorszych stanowiskach. Wszystkie wymagają gleb
starannie odchwaszczonych. Rośliny strączkowe na zielonkę są lepszymi przedplonami
ni\ na nasiona, gdy\ wcześniej schodzą z pola i lepiej chronią glebę przed niekorzystnym
działaniem czynników atmosferycznych i chwastami. Po strączkowych na zielonkę i na
nasiona wczesnego zbioru powinno się uprawiać oziminy, natomiast po strączkowych
pózno schodzących z pola wysiewa się rośliny jare.
4. Nie wolno uprawiać strączkowych po sobie, ani po innych motylkowych.
5. Jednoroczne rośliny pastewne, jak kukurydza, słonecznik, kapusta pastewna, ró\nią się
znacznie między sobą i trzeba je uwa\ać za osobne elementy zmianowania. Wszystkie
mają du\e wymagania nawozowe i co do zasobności w wodę.
6. Rośliny przemysłowe nie stanowią jednolitej grupy. Wymagają gleb o wysokiej
kulturze, pozbawionych chwastów i organizmów chorobotwórczych atakujących
uprawianą roślinę. Wartość stanowiska po przemysłowych jest na ogół dobra, je\eli są
one intensywnie nawo\one i pielęgnowane. Najlepsze stanowiska są po rzepaku,
gorczycy i konopiach, natomiast nieco gorsze po pozostałych (najgorsze po lnie). Po
przemysłowych uprawia się najczęściej zbo\owe. Nie wolno uprawiać lnu po lnie, maku
po ziemniakach i odwrotnie, słonecznika po słoneczniku, krzy\owych po innych
krzy\owych i po burakach.
7. Ozime kłosowe wymagają dobrych lub średnich przedplonów, dość wcześnie
schodzących z pola. Same są złymi przedplonami. Działają ujemnie na strukturę gleby
i na ogół zachwaszczają pole. Pozostawiają w glebie średnie ilości niezbyt bogatych
w składniki pokarmowe resztek po\niwnych. Natomiast wcześnie schodzą z pola, co
umo\liwia siew poplonów i wykonanie pełnego zespołu uprawek po\niwnych.
Wymagania agrotechniczne mają niewielkie. Po zbiorze ozimych kłosowych zapasy
wody w glebie są z reguły większe ni\ po zbiorze jarych kłosowych.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
8. Jare kłosowe ró\nią się od ozimych kłosowych tym, \e nie wymagają wcześnie
schodzącego z pola przedplonu, co ułatwia jego wybór. Natomiast są wymagające co do
wartości stanowiska. Szczególnie dotyczy to pszenicy jarej i jęczmienia jarego, które
powinno się uprawiać po roślinach pozostawiających rolę \yzną, sprawną i czystą. Są
jeszcze gorszym przedplonem dla roślin następczych, gdy\ pózniej schodzą z pola, silniej
wysuszają i zachwaszczają glebę oraz gorzej chronią glebę przed erozją wodną i wietrzną.
Zasady układania zmianowań
Aby prawidłowo uło\yć zmianowanie i osiągnąć du\e i dobrej jakości plony nale\y
przestrzegać następujących zasad:
- dobierać rośliny zgodnie z ich wymaganiami glebowymi; na glebach \yznych powinno
się uprawiać gatunki o du\ych wymaganiach glebowych, a na słabszych glebach gatunki
o mniejszych wymaganiach;
- uwzględniać warunki klimatyczne danego regionu;
- przestrzegać optymalnego terminu siewu w taki sposób, aby okres po zbiorze przedplonu
był dostatecznie długi dla dobrego przygotowania roli pod siew rośliny następczej,
- uwzględniać wpływ roślin na środowisko glebowe;
- tak uło\yć zmianowanie aby, mo\na było raz na 3 4 lata zastosować obornik lub inne
nawozy organiczne oraz nawozy wapniowo-magnezowe.
Ocena zmianowań
Pełna ocena zmianowania powinna obejmować łączną wartość surowców uzyskanych
z uprawianych w nim roślin, koszty ich produkcji oraz zmiany w \yzności gleby . Praktycznie
jest jednak niemo\liwe, gdy\ ka\dy z wymienionych elementów oceny ma wiele składników,
bardzo trudnych do oszacowania i stale się zmieniających. Najczęściej więc ograniczamy się
do analizy doboru roślin w zmianowaniu oraz ich bezpośrednich przedplonów, czasem
równie\ przedprzedplonów. Zasada polega na bonitacji gleby, bezpośrednich przedplonów
i przedprzedplonów dla roślin uprawianych w płodozmianie. Bonitacja wyra\ana
w procentach odpowiada w przybli\eniu plonom, które mo\na w tych warunkach uzyskać
w stosunku do plonów w warunkach optymalnych (100%). Aączną ocenę plonu rośliny
(pojedyńczego pola zmianowania) oblicza się na podstawie wszystkich trzech bonitacji ze
wzoru: (AxBxC): 10 000, gdzie A oznacza przydatność gleby, B bezpośredni przedplon,
C przedprzedplon.
Średnia z ocen wszystkich roślin stanowi wypadkową ocenę dla całego zmianowania.
Płodozmiany o ocenie powy\ej 95% mo\na uznać za wzorowe, od 95% do 90% za poprawne,
od 90% do 85% jeszcze dopuszczalne, poni\ej 85% przyrodniczo wadliwe.
Rodzaje płodozmianów
W Polsce najczęściej dzielimy płodozmiany w zale\ności od głównego celu produkcji
oraz udziału poszczególnych grup roślin w strukturze zasiewów. Rozró\nia się 3 zasadnicze
grupy płodozmianów: polowe (towarowe), paszowe i specjalne.
W płodozmianach polowych przewa\ają rośliny towarowe zbo\a, okopowe i przemysłowe,
a pastewne występują na małej powierzchni. W zale\ności od udziału tych roślin w strukturze
zasiewów płodozmiany polowe dzielimy na:
- zbo\owe, gdy zbo\a zajmują ponad 50% powierzchni,
- okopowe, gdy okopowe zajmują ponad 25% powierzchni,
- okopowo-przemysłowe, gdy okopowe i przemysłowe zajmują 30-50% powierzchni,
- zbo\owo-okopowe, gdy zbo\a stanowią ponad 50%, a okopowe ponad 25% powierzchni,
- wszechstronne, gdy powierzchnia uprawy \adnej z wymienionych grup roślin nie
przekracza podanych poprzednio granic.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Płodozmiany pastewne ró\nią się od polowych większym udziałem roślin pastewnych
ponad 33% powierzchni. W ich skład wchodzą zwykle motylkowe wieloletnie lub ich
mieszanki z trawami, u\ytkowane przez dwa, a nawet trzy lata.
Płodozmiany specjalne to płodozmiany przeciwerozyjne, warzywne, sadownicze,
nasienne i doświadczalne.
Rola płodozmianu w ro\nych systemach rolnictwa
Rolnictwo przemysłowe cechuje intensyfikacja nakładów, idąca w parze ze specjalizacją
i upraszczaniem produkcji oraz zastosowaniem głównie przemysłowych środków produkcji.
Płodozmiany polowe w systemie rolnictwa przemysłowego zale\eć będą od stopnia
specjalizacji i uproszczenia produkcji roślinnej. Jako nieprzekraczalną granicę przyjąć mo\na
2 3 gatunki, 3 5 pól i 75 80% wybranej grupy roślin w strukturze zasiewów.
Rolnictwo ekologiczne jest przeciwieństwem rolnictwa przemysłowego. Cele ekologiczne
ochrona środowiska naturalnego i produkcja zdrowej \ywności dominują nad dochodem
i zyskiem. śywienie roślin i utrzymanie \yzności gleby zapewnia nawo\enie organiczne
i uprawa gatunków o du\ej wartości przedplonowej. W płodozmianach \adna z grup nie
powinna mieć wyraznej przewagi: udział zbó\ do 50%, motylkowych du\y, międzyplonów
jak najwięcej, nawet ponad 50%. W takich warunkach \yzność gleby powinna rosnąć, a więc
nie powinno mieć miejsca obni\enie plonów z powodu braku nawo\enia mineralnego.
W ekologicznej uprawie roślin głównym zadaniem płodozmianu jest utrzymanie na
wysokim poziomie stabilności równowagi agrosystemu poprzez:
- zapewnienie ró\norodności gatunkowej biocenozy, która stanowi naturalną barierę dla
nadmiernego rozwoju chorób, szkodników i chwastów,
- utrzymanie na stałym poziomie bazy pokarmowej dla organizmów glebowych poprzez
wyrównywanie rocznych ró\nic masy korzeniowej w glebie,
- stymulowanie korzystnych przemian glebowych oraz unieruchomienie lub
neutralizowanie substancji szkodliwych przez uprawę międzyplonów,
- wydłu\enie rotacji roślin w zmianowaniu i zmniejszenie negatywnego oddziaływania na
środowisko glebowe tzw. roślin przewodnich.
Przy ustalaniu płodozmianu w gospodarstwie ekologicznym niezbędna jest dokładna
znajomość czynników decydujących o następstwie roślin, a w szczególności: oddziaływania
roślin na glebę, ró\norodności gatunkowej roślin, oddziaływań fitosanitarnych i innych
agroekologicznych cech roślin.
Ustalając następstwa roślin nale\y tak dobierać gatunki, aby w ka\dym członie
zmianowania był jeden gatunek rośliny poprawiający \yzność gleby (np. koniczyna) i drugi,
który z tej podwy\szonej \yzności korzysta (np. jęczmień jary). Przy takim konstruowaniu
członów zmianowania nale\y brać pod uwagę cechy agroekologiczne roślin uprawnych. Do
tych cech nale\ą: masa i głębokość systemu korzeniowego, samotolerancja, allelopatie
(biochemiczne oddziaływanie jednego organizmu roślinnego na drugi), pokrycie gleby
i tolerancja na wsiewki.
Największą masę korzeni wytwarzają: koniczyna, koniczyna z trawami, rośliny pastewne
w uprawie polowej. Do roślin głęboko korzeniących się nale\ą: koniczyna, koniczyna
z trawami, lucerna, rzepak, bób.
Najwy\szą samotolerancją odznaczają się rośliny pastewne w uprawie polowej (oprócz
buraków), a w stopniu zadowalającym reagują na siebie: \yto, owies, gryka. Dobrą wartość
przedplonową dla międzyplonu przedstawiają: koniczyna, koniczyna z trawami, wyka jara,
jęczmień ozimy, rzepak ozimy i jary, ziemniak wczesny.
Do roślin najlepiej pokrywających, ocieniających glebę nale\ą: koniczyny, koniczyna
z trawami, pastewne w uprawie polowej, wyka jara, rzepak, okopowe, bób. Najwy\szą
tolerancję w stosunku do wsiewek przejawiają pszenica ozima i jęczmień ozimy.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
W rolnictwie ekologicznym wszystkie gatunki roślin mają przypisane miejsce w szeregu
zale\ności od strukturotwórczego lub degradującego oddziaływania na glebę. Podział
gatunków według ich oddziaływania wykorzystuje się przy konstruowaniu płodozmianów.
Zestaw roślin o najlepszym strukturotwórczym działaniu na glebę przedstawia się
następująco:
- lucerna,
- koniczyna z trawami,
- koniczyny jednoroczne,
- trawy wieloletnie,
- trawy jednoroczne,
Kolejność roślin od najbardziej degradujących gleby jest następująca:
- kukurydza,
- jęczmień jary,
- pszenica,
- jęczmień ozimy,
- owies,
- \yto, gryka, rzepak.
Płodozmian skonstruowany z wielu gatunków roślin spełnia cechę ekologicznej
ró\norodności. Tę ró\norodność mo\e zapewnić wieloczłonowy płodozmian, w którym
znajdują miejsce mieszanki roślin, wsiewki i międzyplony. Prawidłowo uło\ony płodozmian
jest podstawowym narzędziem rolnika ekologicznego w podnoszeniu \yzności gleby
i uzyskaniu wartościowych plonów. Płodozmian tworzy podstawę biologicznej równowagi,
gdy\ ogranicza rozwój chwastów, patogenów i szkodników. Opracowanie prawidłowego
płodozmianu wymaga od rolnika wiedzy fachowej, doświadczenia oraz znajomości biologii
agrofagów.
W rolnictwie ekologicznym zasady konstruowania płodozmianu wyznaczają właściwości
roślin. Do zasad tych nale\ą: wielostronność kryteriów doboru, wieloletniość
i wieloczłonowość zmianowania, rola roślin motylkowych, międzyplony, i wzajemne
oddziaływanie roślin na siebie.
O doborze i następstwie roślin decydują kryteria o ró\nym charakterze, np. wymagania
pokarmowe, masa i zasięg systemu korzeniowego, strukturotwórcze lub degradujące
oddziaływanie na glebę. Dlatego nale\y przyjąć zasadę wielostronnych kryteriów
w następstwie roślin. Niewskazana jest uprawa po sobie roślin z tej samej rodziny botanicznej
ze względu na mo\liwość przenoszenia się chorób i szkodników.
W rolnictwie ekologicznym zalecany jest płodozmian minimum pięcioletni, a najlepiej
siedmio-, a nawet dziewięcioletni. W tak rozbudowanym płodozmianie zawsze znajdą
miejsce wieloletnie rośliny motylkowe oraz trawy.
Wieloletnie motylkowe wsiewane w zbo\a (rzadziej w inne rośliny) stanowią doskonały
przedplon dla wielu roślin, dzięki temu, \e tworzą bogaty system korzeniowy, który wpływa
korzystnie na strukturę gleby i jej \yzność. Dodatnie działanie motylkowych potęguje się, gdy
są uprawiane w mieszankach z trawami.
Międzyplony dostarczają glebie obfitej i ró\norodnej gatunkowo masy korzeniowej.
Dlatego te\ międzyplon jest punktem startowym ka\dego płodozmianu i powraca tym
częściej, im gorszy był wyjściowy stan biologiczny gleby. Je\eli w płodozmianie udział roślin
o słabym systemie korzeniowym jest zbyt du\y, a gleby są przy tym silnie zdegradowane,
wówczas zachodzi potrzeba corocznej uprawy międzyplonów.
Rośliny rosnące obok siebie działają na siebie korzystnie lub niekorzystnie. Polega to
m.in. na wydzielaniu pewnych substancji lotnych przez liście albo śluzów przez korzenie.
Istotna jest tak\e zdolność wydzielania fitoncydów substancji lotnych o właściwościach
bakterio- i grzybobójczych. Znajomość wzajemnego oddziaływania roślin na siebie jest
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
wykorzystana do planowania w płodozmianie upraw współrzędnych. Znana jest współrzędna
uprawa marchwi i cebuli, które usytuowane obok siebie odstraszają wzajemnie swoje
szkodniki. Przy planowaniu sąsiedztwa zaleca się wykorzystane tabel obrazujących kierunek
oddziaływania wzajemnego roślin.
Przykłady płodozmianów ekologicznych
I.
1) ziemniaki na kompoście obornikowym,
2) jęczmień jary z wsiewką lucerny,
3) lucerna,
4) lucerna,
5) lucerna,
6) kukurydza,
7) buraki pastewne na kompoście obornikowym,
8) owies z wsiewką koniczyny czerwonej,
9) koniczyna czerwona,
10) pszenica ozima + poplon ścierniskowy (peluszka, wyka, jęczmień).
II.
1) okopowe na kompoście obornikowym,
2) zbo\a z wsiewką koniczyny,
3) koniczyna czerwona,
4) zbo\a z siewką seradeli,
5) okopowe na kompoście obornikowym,
6) zbo\e + plon ścierniskowy (kapusta pastewna),
7) zbo\e jare z wsiewką lucerny, trawy i ziół,
8) lucerna mieszańcowa z trawą i ziołami,
9) lucerna z trawą i ziołami,
10) lucerna z trawą i ziołami.
III.
1) okopowe na kompoście obornikowym,
2) pszenica ozima lub \yto + poplon ścierniskowy (peluszka, bobik),
3) jęczmień z wsiewką koniczyny czerwonej,
4) koniczyna czerwona,
5) pszenica lub \yto (w zale\ności od klasy gleby) + poplon (gorczyca lub rzepak).
Rolnictwo zrównowa\one
Mo\na je określić jako pośrednie między ekstremalnymi systemami przemysłowym
i ekologicznym. Równowaga dotyczy celów ekonomicznych i ekologicznych, produkcji
roślinnej i zwierzęcej, stosowanych środków produkcji nakładów pochodzenia
przemysłowego i naturalnego. Środki te powinny się wzajemnie uzupełniać, współdziałając
ze sobą w sposób wpływający dodatnio na plony roślin i \yzność gleby.
W rolnictwie zrównowa\onym dopuszcza się specjalizację produkcji polowej
uproszczonej do 4 5 gatunków, nale\ących do 2 3 grup roślin, wśród nich motylkowych.
Udział zbó\ w strukturze zasiewów nie powinien przekraczać 60%, a najczęściej
stosowanymi płodozmianami będą 4-polowe i 5-polowe. Zalecane są poplony z roślinami
krzy\owymi i motylkowymi. Płodozmiany te nie stwarzają zagro\eń ekologicznych, choć ich
właściwe stosowanie, uwzględniające całokształt technologii i zapewniające opłacalność
produkcji wymaga dobrej znajomości rolnictwa.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
4.5.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co nazywamy przedplonem, rośliną następczą i międzyplonem?
2. Jak dzielą się czynniki zmianowania?
3. Jakie są agrotechniczne czynniki zmianowania?
4. Na czym polega zjawisko zmęczenia gleby?
5. Jakie są ró\nice między roślinami okopowymi a zbo\ami pod względem wymagań
przedplonowych i wartości stanowiska, jakie pozostawiają roślinie następczej?
6. Jakie są dobre przedplony dla zbó\?
7. Jakie są ró\nice między płodozmianami w systemach rolnictwa: przemysłowym,
ekologicznym i zrównowa\onym?
8. Jakie są zasady konstruowania płodozmianów ekologicznych?
9. Jak ocenia się wartość zmianowania?
10. Jakie są rodzaje płodozmianów polowych i paszowych?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Ułó\ zmianowanie sześciopolowe na gleby \yzne średniozwięzłe uwzględniając w nim
uprawę poplonu ścierniskowego. Oceń średnią wartość stanowisk w uło\onym zmianowaniu.
Do wykonania zadań wykorzystaj załączone tabele 1, 2, 3.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać rośliny do rodzaju gleby,
2) ustalić terminy zasiewu i zbioru poszczególnych roślin w zmianowaniu, posługując się
kalendarzem agrotechnicznym,
3) określić kolejne następstwo roślin w zmianowaniu pamiętając o uwzględnieniu
w ogniwie zmianowania okresu przygotowania roli, okresu strukturotwórczego wpływu
roślin na glebę oraz etapu wykorzystania roli,
4) określić skutki wzajemnego oddziaływania roślin na siebie w zmianowaniu i zjawisko
zmęczenia gleby,
5) dokonać średniej oceny wartości stanowisk w zmianowaniu według przyrodniczych
kryteriów doboru i następstwa roślin.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
Tabela 1 do ćwiczenia 1. Wymagania glebowe i nawozowe roślin w zmianowaniu [3, s. 384]
Roślina Dobór roślin na gleby
bardzo dobre średnie lepsze średnie słabe brdzo słabe
i dobre gorsze
pszenica ozima ------------- -------------
pszenica jara ------------- -------------
jęczmień ozimy -------------
jęczmień jary -------------
\yto ozime
owies -------------
kukurydza
ziemniak pózny
burak cukrowy ------------- -------------
rzepak ozimy -------------
len włóknisty ------------- -------------
groch na nasiona ------------- -------------
bobik na nasiona ------------- -------------
łubin \ółty
strączkowe na zielonkę -------------
koniczyna czerwona -------------
lucerna mieszańcowa -------------
Pełna odpowiednia wystarczająca ograniczona bardzo mała
Tabela 2 do ćwiczenia 1. Charakterystyka elementów zmianowania [3, s. 382]
Element zmianowania Wymagania Wymagania Wartość
przedplonowe agrotechniczne przedplonowa
kłosowe ozime du\e, średnie małe mała
kłosowe jare du\e, średnie małe mała
okopowe małe, du\e du\a
strączkowe na nasiona małe, średnie średnie du\a
strączkowe na zielonkę małe małe du\a
jednoroczne rośliny pastewne małe, średnie małe, średnie du\a, średnia
wieloletnie motylkowate
i mieszanki z trawami du\e du\e du\a
przemysłowe du\e du\e ró\na
Tabela 3 do ćwiczeia 1. Ocena wartości i stanowiska dla rośliny w zmianowaniu w procentach plonu na
stanowisku korzystnym (=100%) [3, s. 388]
Przydatność Bezpośredni przedplon Przedplon (liczba pól zbó\ Ocena [%]
gleby przed zbo\em)
Ocena Wra\liwość na
przedplonu uprawę po sobie
pełna b. dobry, dobry ----- 1 100
odpowiednia dość dobry mała 95
wystarczająca średni średnia 2 90
ograniczona dopuszczalny du\a 85
bardzo mała zły - unikać bardzo du\a 3 i więcej 80
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- tabela następstwa roślin,
- tabela doboru roślin do kompleksów glebowych,
- kalendarz agrotechniczny,
- literatura dotycząca zmianowania z rozdziału 6 poradnika.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
Ćwiczenie 2
Ułó\ płodozmian dla gospodarstwa ekologicznego płodozmian rolniczy
dziewięciopolowy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić ró\nice między rolą płodozmianów w gospodarstwach konwencjonalnych
i ekologicznych,
2) określić zasady doboru roślin do płodozmianów ekologicznych, uwzględniając
wieloletniość upraw, rolę motylkowych z trawami i uprawę międzyplonów,
3) określić kolejne następstwo roślin po sobie uwzględniając wzajemnie korzystne
oddziaływanie allelopatyczne roślin na siebie, samotolerancję i ich fitosanitarny wpływ
na glebę.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- tabela następstwa roślin,
- tabela doboru roślin do kompleksów glebowych,
- kalendarz agrotechniczny,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca płodozmianu.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić, co nazywamy przedplonem, rośliną następczą
i międzyplonem? � �
2) podzielić czynniki zmianowania? � �
3) scharakteryzować przyrodnicze czynniki zmianowania? � �
4) wyjaśnić, na czym polega zjawisko zmęczenia gleby? � �
5) porównać rośliny okopowe ze zbo\ami pod względem wymagań
przedplonowych i wartości pozostawianego przez nie
stanowiska? � �
6) wymienić dobre przedplony dla zbó\? � �
7) wymienić najwa\niejsze ró\nice między płodozmianami
w systemach rolnictwa: przemysłowym, ekologicznym
i zrównowa\onym? � �
8) określić zasady układania płodozmianów ekologicznych? � �
9) określić sposób oceny wartości zmianowania? � �
10) wymienić rodzaje płodozmianów polowych i paszowych? � �
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
5. SPRAWDZIAN OSIGNIĆ
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przed rozpoczęciem rozwiązywania testu przeczytaj uwa\nie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 30 zadań. Do ka\dego zadania dołączone są cztery warianty odpowiedzi,
tylko jedna jest prawidłowa.
5. Za prawidłową odpowiedz otrzymasz 1 punkt.
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi stawiając znak X
w odpowiedniej rubryce. W przypadku pomyłki błędną odpowiedz zaznacz kółkiem,
a następnie zakreśl prawidłową odpowiedz.
7. Pracuj samodzielnie.
8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
9. Jeśli czas Ci pozwoli, przed oddaniem swojej pracy sprawdz odpowiedzi jeszcze raz.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC TESTOWYCH
1. Ziarniak zbó\ składa się z
a) okrywy, zarodka i liścienia.
b) okrywy owocowo-nasiennej, bielma i zarodka.
c) warstwy aleuronowej, tarczki i liścienia.
d) okrywy owocowo-nasiennej, bielma i liścieni.
2. Jarowizacja zbó\ to
a) stadium świetlne zachodzące we wczesnych stadiach rozwojowych.
b) dojrzewanie po\niwne ziarna.
c) stadium termiczne prowadzące do krzewienia.
d) przejście z rozwoju wegetatywnego do generatywnego pod wpływem bodzców
termicznych.
3. Ziarniak zbó\ zawiera przeciętnie
a) od 10 12% białka, 2 4% tłuszczów, 65 69% węglowodanów.
b) od 20 30% białka, 2 4% tłuszczów, 60 65% węglowodanów.
c) od 10 12% białka, 10 14% tłuszczów, 50 55% węglowodanów.
d) od 2 4% białka, 12 44% tłuszczów, 65 69% węglowodanów.
4. Zbo\e obcopylne to
a) pszenica.
b) pszen\yto.
c) \yto.
d) owies.
5. W fazie dojrzałości woskowej ziarno zbó\ zawiera
a) 30 60% wody i ma konsystencję woskową.
b) 30% wody i ma konsystencję płynną.
c) 15 20% wody i jest zupełnie twarde.
d) 30% wody i ma konsystencję ciastowatą.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
6. Wśród zbó\ ozimych najsilniej krzewią się
a) \yto i pszen\yto.
b) \yto i jęczmień.
c) pszenica i jęczmień.
d) jęczmień i pszen\yto.
7. Rośliny okopowe korzeniowe to
a) buraki, marchew, brukiew, rzepa.
b) buraki, ziemniaki, marchew, rzepa.
c) buraki, cykoria, ziemniaki, rzepa.
d) buraki, topinambur, brukiew, marchew.
8. Pośpiechowatość buraka pastewnego polega na
a) intensywnym wzroście korzenia spichrzowego.
b) tworzeniu pędu kwiatowego w drugim roku uprawy.
c) przejściu pełnego cyklu rozwoju w ciągu 1roku uprawy.
d) przyrastaniu masy korzeni i gromadzeniu się w nich cukru.
9. Owocem ziemniaka jest
a) bulwa.
b) jagoda.
c) orzeszek.
d) niełupka.
10. Stolony ziemniaka to
a) zmodyfikowane pędy podziemne.
b) podstawy kiełków świetlnych.
c) pędy nadziemne z pączkami kwiatowymi.
d) korzenie przybyszowe ziemniaka.
11. Materiałem siewnym buraka pastewnego jest
a) orzeszek.
b) ziarniak.
c) niełupka.
d) owocostan zwany kłębkiem.
12. Korzenie marchwi pastewnej zawierają
a) znaczne ilości białka, tłuszczów i węglowodanów.
b) znaczne ilości węglowodanów, tłuszczów i soli mineralnych.
c) znaczne ilości karotenu, witaminy C i soli mineralnych.
d) znaczne ilości białka, tłuszczu i karotenu.
13. Najdłu\szy okres wschodów mają
a) marchew i cykoria.
b) cykoria i brukiew.
c) rzepa i marchew.
d) marchew i burak pastewny.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
14. Do roślin motylkowych drobnonasiennych nale\ą
a) koniczyna czerwona, bobik, inkarnatka.
b) koniczyna czerwona, koniczyna perska, lucerna mieszańcowa.
c) lucerna mieszańcowa, soja, koniczyna perska.
d) koniczyna czerwona, łubin \ółty, soja.
15. Na zimotrwałość roślin motylkowych drobnonasiennych mają wpływ następujące
czynniki
a) zagłębienie szyjki korzeniowej w glebie i koncentracja cukrów w roślinie.
b) wapnowanie gleb i nawo\enie roślin azotem.
c) zagłębianie szyjki korzeniowej w glebie i nawo\enie azotem.
d) zagłębienie szyjki korzeniowej w glebie i koncentracja białka w roślinie.
16. Kwiatostanem roślin motylkowych pastewnych są
a) lucerna grono, koniczyna czerwona główka, esparceta główka.
b) lucerna grono, koniczyna czerwona grono, koniczyna perska główka.
c) koniczyna czerwona główka, lucerna grono, esparceta grono.
d) koniczyna czerwona grono, lucerna grono, komonica główka.
17. Cechą rozpoznawczą koniczyny czerwonej w stanie bezkwiatowym są
a) liście całobrzegie bez ,,podkówki .
b) liście całobrzegie z wyrazną ,,podkówką na blaszkach.
c) liście drobno ząbkowane, silnie omszone.
d) liście drobno piłkowane i zakończone ząbkiem.
18. Okresy u\ytkowania roślin motylkowych drobnonasiennych wynoszą
a) koniczyna biała 1 rok, koniczyna czerwona 1 rok, lucerna mieszańcowa 3 4 lata.
b) koniczyna perska 1 rok, koniczyna biała wieloletnia, lucerna mieszańcowa 1 rok.
c) koniczyna inkarnatka 1 rok, koniczyna perska 3 lata, koniczyna czerwona 1 2 lata.
d) koniczyna czerwona 1 2 lata, koniczyna perska 1 rok, lucerna mieszańcowa 3 4 lata.
19. Po przekwitnieniu roślin motylkowych drobnonasiennych ich skład chemiczny zmienia
się, to znaczy
a) maleje zawartość białka, tłuszczów, a wzrasta zawartość włókna.
b) maleje zawartość włókna, białka, a wzrasta zawartość tłuszczów.
c) wzrasta zawartość białka, włókna, a maleje zawartość tłuszczów.
d) wzrasta zawartość białka, karotenu, a maleje zawartość soli mineralnych.
20. Szybki wzrost pędów i intensywny przyrost masy traw następuje w fazie
a) krzewienia.
b) dojrzewania.
c) strzelania w zdzbło.
d) kłoszenia.
21. Kostrzewa łąkowa to trawa
a) średniowysoka, zbitokępowa o bardzo dobrej wartości pastewnej.
b) wysoka, luznokępowa o bardzo dobrej wartości pastewnej.
c) wysoka, zbitokępowa o średniej wartości pastewnej.
d) niska, gazonowa o bardzo dobrej wartości pastewnej.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
22. Do cennych ziół pastewnych na u\ytkach zielonych nale\ą
a) mniszek lekarski, śmiałek darniowy, krwawnik pospolity.
b) babka lancetowata, jaskier ostry, mniszek lekarski.
c) kminek zwyczajny, mniszek lekarski, perz pospolity.
d) mniszek lekarski, krwiściąg lekarski, krwawnik pospolity.
23. Kwiatostanem wyczyńca łąkowego jest
a) wiecha właściwa.
b) wiecha kłosokształtna.
c) kłos jednostronny.
d) wiecha rozpierzchła.
24. Trawy niepo\ądane na łąkach i pastwiskach, to
a) śmiałek darniowy i kłosówka wełnista.
b) kłosówka wełnista i wiechlina łąkowa.
c) śmiałek darniowy i mietlica biaława.
d) kostrzewa czerwona i stokłosa bezostna.
25. Gatunki traw przydatne na pastwisko, to
a) kostrzewa łąkowa, mozga trzcinowata, wiechlina łąkowa.
b) \ycica trwała, rajgras francuski, wiechlina błotna.
c) kostrzewa łąkowa, \ycica trwała, wiechlina łąkowa.
d) tymotka łąkowa, manna miele, mietlica rozłogowa.
26. Trawy pastewne stanowisk wilgotnych, to
a) kostrzewa łąkowa, wyczyniec łąkowy, mietlica biaława.
b) wiechlina błotna, stokłosa bezostna, kostrzewa czerwona.
c) wiechlina błotna, grzebienica pospolita, rajgras francuski.
d) trzęślica modra, trzcinnik, pospolity, tymotka łąkowa.
27. W ekologicznej uprawie roślin głównym zadaniem płodozmianu jest
a) ograniczenie parowania wody z gleby.
b) zwiększenie populacji owadów po\ytecznych.
c) zapewnienie ró\norodności gatunkowej biocenozy.
d) utrzymanie stabilności równowagi ekosystemu uprawowego.
28. Najwy\szą samotolerancją wśród roślin uprawnych odznaczają się
a) rośliny pastewne w uprawie polowej.
b) \yto, pszenica, pszen\yto.
c) buraki cukrowe i pastewne.
d) gryka i buraki pastewne.
29. Najlepsze strukturotwórcze działanie na glebę mają
a) trawy jednoroczne i zbo\a.
b) lucerna i kukurydza.
c) lucerna i koniczyna.
d) jęczmień ozimy i rzepak.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
30. Do najmniej degradujących glebę nale\ą rośliny
a) kukurydza, gryka i jęczmień jary, jęczmień ozimy.
b) kukurydza, jęczmień jary, pszenica, gryka.
c) gryka, jęczmień jary, kukurydza, pszenica.
d) pszenica, gryka, jęczmień jary i kukurydza.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ................................................................................................
Charakteryzowanie roślin uprawnych
Zakreśl poprawną odpowiedz.
Nr
Odpowiedz Punkty
zadania
1 a b c d
2
a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10
a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20
a b c d
21
a b c d
22
a b c d
23
a b c d
24
a b c d
25
a b c d
26
a b c d
27
a b c d
28
a b c d
29
a b c d
30 a b c d
Razem:
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
6. LITERATURA
1. Gaweł E.: Uprawa i u\ytkowanie mieszanek lucerny z trawami oraz wykorzystanie
w \ywieniu zwierząt gospodarskich. Wydawnictwo IUNG, Puławy 2001/2002
2. Kalinowska-Zdun M.: Szczegółowa uprawa roślin. Ćwiczenia. PWN, Warszawa 1985
3. Podstawy produkcji roślinnej. PWRiL, Warszawa 1999
4. Rogalski M.: Aąkarstwo. KURPISZ, Poznań 2004
5. Rutkowska B., Lewicka E.: Materiały do ćwiczeń z łąkarstwa. SGGW, Warszawa 2005
6. Rutkowska B.: Atlas roślin łąkowych i pastwiskowych. PWRiL, Warszawa 1984
7. Suwara J.: Podstawy produkcji roślinnej. PWRiL, Warszawa 1998
8. Technologie produkcji roślinnej. PWRiL, Warszawa 1999
9. Treści ekologiczne w nauczaniu produkcji roślinnej. CDiEwR, Brwinów 1994
10. www.odr.net.pl (rolnictwo ekologiczne)
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Prowadzenie produkcji roślin uprawnych
TiS T 04 Charakterystyki techniczne środków transportu
Dobieranie roślin uprawnych do warunków środowiska
Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 08 04 09 r w sprawie uprawnienia do prowadzenia ksiąg rachu
04 charakterystyka produktu II v3
Botanika rośliny uprawne
charakterystyka podmiotow uprawnionych do posiadania broni palnej
04 CharakterystykiUkladu
02 Charakteryzowanie roślinid596
Wyklad 3 Grupy użytkowe roślin uprawnych
rosliny charakterystyka powojniki chorobyplclematis split
rosliny charakterystyka pnacza hydrangeaplclematis split
rosliny charakterystyka okrywoweenclematis main

więcej podobnych podstron