Udział dzieci w postępowaniu karnym
 wyniki badań, obserwacje,
rekomendacje
Olga Trocha
Fundacja Dzieci Niczyje
W artykule przedstawiono wyniki badań aktowych dotyczących udziału w postępowaniu kar-
nym małoletnich pokrzywdzonych czynami z art. 207 kk. Badania te zostały przeprowadzone
przez FundacjÄ™ Dzieci Niczyje w 2012 i 2013 r. w sÄ…dach i prokuraturach apelacji warszawskiejÄ….
JednoczeÅ›nie w artykule przedstawiono najważniejsze wnioski i rekomendacje pÅ‚ynÄ…ce z tych badaÅ„².
SÅ‚owa kluczowe:
znęcanie, badania aktowe, małoletni w postępowaniu karnym,
reprezentacja dziecka, dziecko pokrzywdzone przestępstwem
Wstęp
odczas prac nad Wytycznymi Komitetu Mi- Kiedy planowaliśmy w Fundacji Dzieci Ni-
nistrów Rady Europy w sprawie wymiaru czyje badania aktowe dotyczące udziału dziecka
Psprawiedliwości przyjaznego dzieciomł za- w postępowaniu karnym nasuwało się pytanie,
pytano grupę dzieci, co powinno być głównym czy polski wymiar sprawiedliwości realizuje te
przesłaniem takiego dokumentu. Większość z nich od- zasady. Czy słucha dzieci, czy daje im szansę wy-
powiedziała, że m.in. powinna nim być zasada trakto- powiedzieć się i czy uwzględnia ich interesy?
wania dzieci z szacunkiem oraz zasada (wy)słuchania Odpowiedz
na te pytania stanowi szczegól-
dziecka podczas trwajÄ…cych procedur. ne wyzwanie, gdy przyjrzymy siÄ™ sprawom
1. Badania przeprowadzono od grudnia 2012 do marca 2013 r. w ramach projektu  Child witness with special needs No JUST/2010/
JPEN/AG/156130-CE-041873/00-05 programu Criminal Justice finansowanego przez KomisjÄ™ EuropejskÄ…. Badania przeprowa-
dzono w sądach i prokuraturach apelacji warszawskiej. Ponieważ 3 instytucje wskazały, że nie znajdują się u nich żadne akta
spraw, które spełniałyby kryteria badawcze, badaniami objęto 26 z 29 istniejących w tej apelacji instytucji. Badaniem objęto akta
spraw karnych dotyczących czynu z art. 207 kk, popełnionego na szkodę małoletniego do 18 roku życia, zakończonych prawo-
mocnie w 2010 r., w których doszło do co najmniej jednego przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego. Przeanalizowano
sprawy zakończone prawomocnie zarówno na etapie postępowania przygotowawczego, jak i postępowania sądowego. Pełny
raport z badań dostępny jest na stronie www.fdn.pl.
2. Stan prawny na dzień 29 paz
dziernika 2013 r.
3. Treść tego dokumentu oraz opis prac nad nim dostępne są na stronie www.coe.int.
54
www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl
OLGA TROCHA
związanym z przemocą wobec dzieci stosowaną Badaniem objęto wiele aspektów tych postę-
w ich rodzinach. W tych bowiem sprawach rozróż- powań. Szczególną uwagę zwrócono m.in. na
nienie interesu dziecka od interesu jego rodziny i jej kwestię inicjowania postępowania z art. 207 kk,
poszczególnych członków jest bardzo trudne. Jest wykonywania praw małoletniego pokrzywdzo-
tak głównie z uwagi na trwające  mimo popełnie- nego w postępowaniu karnym oraz relacji dziecka
nia przestępstwa  życie rodzinne i relacje między pokrzywdzonego ze sprawcą w toku postępowa-
pokrzywdzonym dzieckiem a jego rodzicami, ro- nia karnego. Te właśnie kwestie zostaną w niniej-
dzeństwem czy dalszą rodziną. szym artykule szczegółowo omówione.
Takie wyzwanie zostało podjęte. Dlatego też W ramach badania wypełniono 92 ankiety do-
jako główny cel badań przyjęliśmy ustalenie prak- tyczące 69 spraw karnych5, w tym 45 ankiet do-
tyki postępowania w sprawach z art. 207 kk4 (znę- tyczących spraw zakończonych prawomocnie w
canie się), popełnionych na szkodę małoletnich prokuraturach (dalej określane jako ankiety pro-
do 18 roku życia. To przestępstwo zostało wybra- kuratorskie) i 47 ankiet dotyczących spraw zakoń-
ne nieprzypadkowo  najczęściej jest bowiem czonych prawomocnie w sądach (dalej określane
związane właśnie z przemocą w rodzinie. jako ankiety sądowe)
Zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa  w kręgu rodzinnym
W toku badań ustalono, kto zawiadamiał o po- badaniem w charakterze pokrzywdzonego wystę-
dejrzeniu popełnienia na szkodę dziecka. Jak się powało nie tylko dziecko, ale także jego drugi ro-
okazało, najczęściej osobami zawiadamiający- dzic. Było tak w sprawach dotyczących łącznie
mi w ww. sprawach byli rodzice. W ankietach 53 pokrzywdzonych  17 (38%) pokrzywdzonych
prokuratorskich rodzice złożyli zawiadomienie w sprawach prokuratorskich oraz 36 (77%) w spra-
o przestępstwie na szkodę dziecka w 26 przypad- wach sądowych. W części spraw pierwotnie za-
kach (55%), zaś ankietach sądowych  w 35 przy- wiadomienie dotyczyło czynów na szkodę rodzica
padkach (74%). Pozostałymi zawiadamiającymi i dopiero w toku postępowania także dziecko było
o podejrzeniu popełnienia przestępstwa byli inni uznawane za pokrzywdzonego przestępstwem.
członkowie rodziny, sami małoletni pokrzywdze- Konsekwencje przedstawionych danych są is-
ni, instytucje oświatowe lub opiekuńcze, przedsta- totne. Trudno bowiem rozstrzygnąć, czy składając
wiciele ochrony zdrowia lub pomocy społecznej, zawiadomienie, dana osoba (rodzic) działała w in-
a także psycholog udzielający pomocy dziecku. teresie własnym czy dziecka. Powiązanie spraw
Dominujący odsetek rodziców jako osób zgła- rodzica i dziecka, występujących w charakterze po-
szających należy interpretować znając inne dane krzywdzonych, miało też niejednokrotnie skutek
o postępowaniach, które zostały objęte badania- związany z dalszym prowadzeniem postępowania.
mi. Po pierwsze, należy wskazać, że w tych spra- Często bowiem pojednanie rodzica pokrzywdzo-
wach większość sprawców była członkiem rodziny nego ze sprawcą (np. podczas mediacji) poprze-
małoletniego (najczęściej rodzicem). W ankietach dzało  w badanych sprawach  także pojednanie
prokuratorskich rodzic był sprawcą w 33 przy- się dziecka ze sprawcą. Skorzystanie natomiast
padkach (72%), zaś w ankietach sądowych  w 42 przez rodzica z prawa odmowy składania zeznań
przypadkach (90%). skutkowało odmową składania zeznań także przez
Jednocześnie w wielu sprawach objętych dziecko.
4. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r.  Kodeks karny, Dz.U.1997.88.553.
5. Osobną ankietę wypełniano dla każdego pokrzywdzonego, nawet jeśli w sprawie występował więcej niż jeden pokrzywdzo-
ny. Stąd różnica między liczbą ankiet a liczbą spraw.
55
Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 12 Nr 4 (2013)
b a d a n i a
UDZIAA
DZIECI W POST
POWANIU KARNYM  WYNIKI BADAC
, OBSERWACJE, REKOMENDACJE
Tak było m.in. w sprawie, w której kilka dni pokrzywdzonymi istniał konflikt dotyczący ziemi
po złożeniu zawiadomienia przez matkę o pobiciu (działki).
jej i córki, matka złożyła oświadczenie o wycofa- Biorąc pod uwagę wskazane wyżej argumenty,
niu swoich poprzednich zeznań i zawiadomienia. można wysnuć ogólny wniosek, że rozpoznawanie
Stwierdziła, że także córka nie będzie składała w ramach jednego postępowania sprawy na szkodę
zeznań. Działanie to było następstwem rozmowy dziecka i jego rodzica może spowodować, iż spra-
z mężem (i ojcem dziecka), który obiecał popra- wa rodzica będzie decydująco rzutować na sprawę
wę. Podobnie było w jednej ze spraw sądowych, dziecka i  tym samym  interes dziecka nie będzie
w której po sześciu miesiącach od złożenia obcią- w postępowaniu dostrzeżony i uwzględniony.
żających sprawcę zeznań dziecko odmówiło (po W badanych sprawach zdarzało się także ina-
tym jak uczyniła to jego matka) składania zeznań. czej. W jednej z nich pokrzywdzony małoletni
Poza wcześniej wskazanymi zależnościami odmówił składania zeznań, jednak jego starsza
zaobserwowano, że w niektórych przypadkach siostra złożyła obciążające ojca zeznania. W tej
połączenia spraw rodzica i dziecka na ocenę orga- sprawie właśnie ta nastoletnia pokrzywdzona była
nów ścigania/wymiaru sprawiedliwości wpływa inicjatorką postępowania  napisała do prokura-
ocena wzajemnych relacji między pokrzywdzo- tury list o wydarzeniach w swoim domu. Zatem
nym rodzicem a sprawcą. Dzieje się tak zwłaszcza, można przypuszczać, że cechowała się samodziel-
jeśli istnieje między nimi konflikt (np. rozwodo- ną i silną motywacją do składania zeznań i dąże-
wy). Przykładem takiego zjawiska jest sprawa, nia do ukarania sprawcy. W innej sprawie, która
w której kobieta oskarżyła teściową o psychiczne zakończyła się na etapie postępowania sądowego,
znęcanie się nad nią i jej dziećmi. Ponieważ trwało 17-letnia pokrzywdzona zgłosiła znęcanie fizyczne
postępowanie rozwodowe między kobietą a sy- i psychiczne przez ojca nad nią, jej rodzeństwem
nem sprawczyni oraz istniał narastający konflikt i jej matką. W postępowaniu sądowym została
między teściową a synową, postępowanie umo- przesłuchana i złożyła obciążające zeznania, choć
rzono. Podobnie było w innej sprawie prokura- z pewnością nie było to dla niej łatwe (przyznała,
torskiej zakończonej postanowieniem o umorzeniu że odwiedza ojca, który w tym czasie był pozba-
postępowania, gdzie między sprawcą a dorosłymi wiony wolności).
Zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa  spoza czterech ścian
W przeanalizowanych sprawach także rodzice Tak niski odsetek jest niepokojący. Szczegóło-
osoby niebędące rodzicami zawiadamiały organy wa analiza wyżej wymienionych spraw pokazuje,
ścigania o przestępstwie z art. 207 kk na szkodę że zawiadomienie w takich sytuacjach występo-
dziecka. Były wśród nich instytucje sprawujące wało wtedy, gdy dziecko zgłosiło się o pomoc
opiekę nad dzieckiem (szpital, OPS, szkoła, po- wprost do profesjonalisty, ujawniając, iż jest ofiarą
radnia itp.). przemocy, gdy istniały bardzo wyraz
ne oznaki
Zawiadomienia kierowane przez tego typu fizycznego znęcania się (ślady, siniaki, rany) lub
podmioty były jednak stosunkowo rzadkie. W an- gdy podejrzenie stosowania przemocy wobec
kietach prokuratorskich ww. instytucje złożyły dziecka wynikało z dłuższej obserwacji pracowni-
zawiadomienie w odniesieniu do 13 pokrzywdzo- ków instytucji.
nych (28%), w ankietach sÄ…dowych  jedynie w od-
niesieniu do dwóch pokrzywdzonych.
56
www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl
badania
OLGA TROCHA
Osoby wykonujÄ…ce prawa pokrzywdzonego dziecka
Bardzo istotnÄ… kwestiÄ… zwiÄ…zanÄ… z traktowaniem W przeanalizowanych sprawach prokurator-
dziecka z szacunkiem w toczącym się wobec nie- skich dziecko reprezentował rodzic w 33 przy-
go postępowaniu, jest zapewnienie mu rzetelnej padkach, przy czym tylko w ośmiu z nich była to
ochrony jego praw. reprezentacja prawidłowa (zgodna z ww. uchwałą
Zgodnie z art. 51 ż 2 kpk6, jeżeli pokrzywdzo- SN i wskazówkami piśmiennictwa). W pozosta-
nym jest małoletni, jego prawa wykonuje przed- łych 25 przypadkach rodzic powinien zostać wy-
stawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą łączony z wykonywania praw dziecka w postę-
pieczą pokrzywdzony pozostaje. Dziecko zacho- powaniu z uwagi na konflikt interesów. Zatem
wuje zatem status pokrzywdzonego w postępowa- można uznać, że w odniesieniu do 58% pokrzyw-
niu karnym7. Z uwagi na brak pełnej zdolności do dzonych ta reprezentacja była nieprawidłowa.
czynności prawnych, jego prawa wykonuje zawsze W przypadku 11 pokrzywdzonych rodzic nie re-
osoba pełnoletnia. Zwykle jest to rodzic. prezentował dziecka. Wykonywanie ich praw na-
Dziecko nie powinno być jednak reprezento- leżało wówczas do: kuratora procesowego (zale-
wane przez rodzica w sytuacji, gdy istnieje ryzyko dwie pięciu pokrzywdzonych), opiekuna praw-
konfliktu interesów. Tę tezę podnoszono już wcze- nego, psychologa z ośrodka dla uchodz
ców,
śniej w piśmiennictwie przedmiotu8. Jednak do- przedstawiciela pogotowia opiekuńczego, w któ-
piero w uchwale z 2010 r.9 Sąd Najwyższy orzekł rym przebywały dzieci.
wprost, że rodzic małoletniego nie może wykony- W odniesieniu do ankiet sądowych spra-
wać w postępowaniu karnym praw małoletniego wy związane z reprezentacją przedstawiają się
pokrzywdzonego, jeżeli oskarżonym jest drugi jeszcze bardziej niepokojąco. Wobec 39 pokrzyw-
z rodziców. W takiej sytuacji do reprezentowania dzonych (83%) reprezentację należałoby także
dziecka w postępowaniu powinien zostać wyzna- uznać za nieprawidłową (wykonywana była
czony kurator procesowy. przez rodzica, który powinien zostać wyłączo-
W czasie prowadzenia postępowań objętych ny z postępowania), jedynie w odniesieniu do
badaniami nie było jeszcze jednoznacznych wska- pięciu pokrzywdzonych reprezentacja rodzica
zówek orzecznictwa co do rozwiązania tej kwestii. była prawidłowa. W sytuacji, gdy to nie rodzic
Należy jednak wskazać, że już wówczas obowią- wykonywał prawa dziecka, reprezentowane było
zywał art. 99 kro10, który umożliwiał wyznaczenie ono przez rodzinę zastępczą oraz przez wycho-
 w przypadku wystąpienia konfliktu interesów wawcę z placówki opiekuńczo-wychowawczej
w postępowaniu  kuratora dla małoletniego. (dwóch pokrzywdzonych). W żadnej z objętych
Jednocześnie już wówczas w piśmiennictwie pod- badaniem spraw sądowych nie ustanowiono ku-
noszono, że wykonywanie praw dziecka w postę- ratora do reprezentacji dziecka w postępowaniu
powaniu karnym przez jego rodzica, gdy sprawcÄ… karnym.
przestępstwa jest drugi rodzic, jest nieprawidłowe. W tym miejscu należy wskazać na inne niepo-
Dlatego w ankiecie badawczej znalazły się pytania kojące obserwacje poczynione podczas przeglądu
dotyczące m.in. kuratora procesowego. akt objętych badaniem. Ustalenie, kto wykonuje
6. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r.  Kodeks postępowania karnego, Dz.U.1997.89.555.
7. Zob. wyrok SÄ…du Apelacyjnego w Lublinie z dnia 15 kwietnia 2004 r., II AKa 74/2004, Krakowskie Zeszyty SÄ…dowe 2004/10 poz.
28, w którym sąd ten wskazuje, że małoletniość osoby bezpośrednio pokrzywdzonej przestępstwem wpływa jedynie na to, iż
jego prawa wykonuje przedstawiciel ustawowy, natomiast nie ma to wpływu na status osoby pokrzywdzonej.
8. Zob. m.in. K. Dudka: Podmioty uprawnione do złożenia wniosku o ściganie przestępstwa popełnionego na szkodę małoletnie-
go pokrzywdzonego, Prok. i Pr. 2006, nr 9, s. 110.
9. Uchwała SN (7) z dnia 30 września 2010 r., I KZP 10/2010, Biuletyn Prawa Karnego 2010/4.
10. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r., Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz.U.1964.9.59 ze zm.
57
Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 12 Nr 4 (2013)
b a d a n i a
UDZIAA
DZIECI W POST
POWANIU KARNYM  WYNIKI BADAC
, OBSERWACJE, REKOMENDACJE
prawa dziecka pokrzywdzonego nie było czynno- chorowała na schizofrenię. Ten fakt nie wpły-
ścią standardową z perspektywy organów ściga- wał z góry na jej zdolność do czynności prawnych,
nia. W ankietach prokuratorskich badaniem objęto jednak mógł powodować zmniejszoną zaradność
jedną sprawę, w której w ogóle nie ustalono, kto w postępowaniu dotyczącym jej syna. Organy
reprezentował dziecko (zatem nie zrobił tego także procesowe nie wyłączyły jej z postępowania
organ prowadzący postępowanie). Zdarzały się (mimo konfliktu interesów) i nie podjęły żad-
również sytuacje, w których ustalenie reprezentacji nych innych działań zmierzających do zapew-
było rażąco nieprawidłowe. nienia dziecku bezstronnej i profesjonalnej repre-
W jednej z ankiet sÄ…dowych opisano sprawÄ™, zentacji.
w której zawiadomienie złożyła matka pokrzyw- Warto także przyjrzeć się instytucji kuratora
dzonych dzieci. Dotyczyło ono znęcania się za- procesowego. Kompleksowe zbadanie tej insty-
równo nad nią, jak i dziećmi. Organy ścigania tucji okazało się niemożliwe, ponieważ kurator
kontaktowały się w sprawie dzieci właśnie z nią procesowy występował jedynie w odniesieniu do
i uznały ją za wykonującą prawa dzieci w postę- pięciu pokrzywdzonych. Należy jednak wskazać,
powaniu (chociaż powinna zostać wyłączona że w dwóch przypadkach kuratorem był kurator
z postępowania). Dopiero podczas rozprawy oka- zawodowy. W pozostałych sprawach nie udało
zało się, że matka wyjechała za granicę, pozosta- się ustalić zawodu tych osób. Jednocześnie ważny
wiając pozostałe dzieci pod opieką ojca. Co oczy- (i zróżnicowany) okazał się moment wyznaczenia
wiste, nikt nie złożył oświadczenia o wstąpieniu kuratora. W trzech przypadkach był on wyzna-
do procesu w charakterze oskarżyciela posiłko- czony na etapie postępowania w sprawie (przed
wego. Nie było bowiem osoby, która mogłaby to postawieniem zarzutów), zaś w dwóch  już po
zrobić i byłaby zainteresowana reprezentacją in- postawieniu zarzutów sprawcy.
teresu dziecka (matka wyjechała, a drugi rodzic Przy tej okazji wykryto w dwóch sprawach
był jednocześnie sprawcą). Pokrzywdzona córka pewną nieprawidłowość dotyczącą momentu
sprawcy, która w tym czasie z nim mieszkała, ustanowienia kuratora. W jednej z nich posta-
odmówiła składania zeznań. nowienie o wyznaczeniu kuratora wydano po
W jednej ze spraw prokuratorskich podejrze- trzech dniach od przesłuchania dziecka, chociaż
nie zostało zgłoszone przez pedagoga szkolnego, wniosek o jego ustanowienie prokurator złożył
który zaobserwował na ciele dziecka ślady po po- jeszcze przed przesłuchaniem. W drugiej sprawie
biciu kablem. Podczas rozmowy w szkole dziecko kurator został ustanowiony postanowieniem wy-
powiedziało, że o biciu wie matka i mimo to nie danym w dniu przesłuchania. Jest oczywiste, że
reaguje na przemoc. Matka reprezentowała dziec- w tych sprawach kurator został niejako wyłączo-
ko w postępowaniu, które zakończyło się prawo- ny z udziału w jednej z ważniejszych czynności
mocnym umorzeniem. procesowych z udziałem dziecka, czyli w czyn-
W innej sprawie dziecko było reprezentowa- ności przesłuchania. Taką sytuację należy uznać
ne przez niezamieszkującą z nim matkę, która za nieprawidłową.
Aktywność osób wykonujących prawa dziecka
Wykonywanie praw dziecka nie powinno sprowa- jakichkolwiek formalności i wynika z faktu po-
dzać się do uzyskania statusu strony postępowa- krzywdzenia dziecka czynem zabronionym. W po-
nia, ale powinno zmierzać do skutecznego wyko- stępowaniu sądowym uzyskanie statusu strony
rzystania uprawnień uczestnika tego postępowa- wymaga już jednak pewnej aktywności ze stro-
nia. Zresztą w postępowaniu przygotowawczym ny osoby wykonującej prawa pokrzywdzonego,
uzyskanie statusu strony nie wymaga dopełniania a mianowicie złożenia oświadczenia, że będzie
58
www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl
badania
OLGA TROCHA
ona działała w charakterze oskarżyciela posiłko- następująco. Osoby wykonujące prawa działały
wegoąą. Dopiero takie oświadczenie otwiera drogę w postępowaniu aktywnie w 25 przypadkach
do wykonywania przez pokrzywdzonego praw (56%), brak takiej aktywności odnotowano w 19
strony w tym postępowaniu, w szczególności do przypadkach (42%). W ankietach sądowych ak-
składania wniosków dowodowych i środków tywność osoby wykonującej prawa dziecka wyglą-
zaskarżenia. dała zaś następująco: w sprawach 18 pokrzywdzo-
W omawianych badaniach jako ogólne kryte- nych (38%) osoby te były aktywne, natomiast brak
rium aktywności osób wykonujących prawa ma- aktywności występował w większości spraw (wo-
łoletniego przyjęto złożenie przynajmniej jednego bec 29 pokrzywdzonych, tj. w 62% przypadków).
wniosku dowodowego, uczestnictwo w co naj- Tylko w odniesieniu do 15 pokrzywdzonych
mniej jednej czynności dowodowej lub złożenie osoba reprezentująca małoletniego występowała
chociaż jednego środka zaskarżenia w sprawie. jako oskarżyciel posiłkowy przed sądem. W po-
Badaniem objęto także składanie przez osoby wy- zostałych przypadkach osoba ta nie uzyskała na
konujące prawa dziecka oświadczeń o przystąpie- etapie postępowania sądowego statusu strony, co
niu do postępowania w charakterze oskarżyciela oczywiście znacznie osłabiło pozycję pokrzywdzo-
posiłkowego. nego małoletniego w postępowaniu i uniemożli-
W ankietach prokuratorskich odpowiedzi na wiło wpływanie na tok procesu (32 przypadków,
pytania dotyczące aktywności kształtowały się co stanowi 68%).
Profesjonalna pomoc prawna dla dziecka
Badaniem objęto także profesjonalną reprezen- pełnomocnika z urzędu nie zawsze spotykają się
tację dziecka w postępowaniu. Jak wiadomo, z przychylnością sądów.
znajomość przepisów prawa i umiejętność ich W większości spraw objętych badaniem dziec-
adekwatnego zastosowania zwiększają szanse na ko było reprezentowane przez rodzica, zatem to
skuteczną ochronę uprawnień dziecka w postępo- on mógł wyznaczyć pełnomocnika lub wnios-
waniu karnym. Pewną gwarancją takiej skutecznej kować o ustanowienie pełnomocnika z urzędu.
ochrony jest zatem ustanowienie dla małoletniego W ankietach prokuratorskich tylko dwóm po-
pełnomocnika w postępowaniu (adwokata, radcy krzywdzonym zapewniono profesjonalną repre-
prawnego). Warto w tym miejscu dodać, że usta- zentację (działał na ich rzecz profesjonalny pełno-
nowienie pełnomocnika w sytuacji, gdy rodzic jest mocnik). Ci pełnomocnicy działali z wyboru i byli
wyłączony z postępowania ze względu na kon- aktywni w postępowaniu. Zatem profesjonalnej
flikt interesów nastręcza wyjątkowych trudności. reprezentacji nie miało 43 małoletnich (96%). Taki
Trudno sobie wyobrazić, że kurator procesowy, sam odsetek braku profesjonalnej pomocy prawnej
o ile jest osobą obcą, wyznaczy dla dziecka pełno- dla dziecka występował w ankietach sądowych.
mocnika z wyboru (musiałby opłacić jego wyna- Tylko dwóch pokrzywdzonych reprezentowanych
grodzenie). Jednocześnie z doświadczeń Fundacji było przez profesjonalnego pełnomocnika, przy
wynika, że wnioski kuratorów o ustanowienie czym w obu przypadkach działali oni dopiero na
11. Artykuł 53 kpk. W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony może działać jako strona w cha-
rakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego.
Artykuł 54 kpk:
ż 1. Jeżeli akt oskarżenia wniósł oskarżyciel publiczny, pokrzywdzony może aż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na
rozprawie głównej złożyć oświadczenie, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego.
ż 2. Odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie pozbawia uprawnień oskarżyciela posiłkowego.
59
Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 12 Nr 4 (2013)
b a d a n i a
UDZIAA
DZIECI W POST
POWANIU KARNYM  WYNIKI BADAC
, OBSERWACJE, REKOMENDACJE
etapie postępowania sądowego i byli wyznaczeni profesjonalnej reprezentacji sprawców. W spra-
z urzędu na wniosek rodziców. Tylko jeden z nich wach prokuratorskich z pomocy obrońcy korzystał
wykazywał się jakąkolwiek aktywnością w pro- tylko jeden podejrzany, zatem w 98% przypadków
cesie (składał wnioski dowodowe, brał udział nie mieli oni zapewnionej profesjonalnej pomocy
w czynnościach dowodowych lub składał środki prawnej. Natomiast w ankietach sądowych z pro-
zaskarżenia). fesjonalnej pomocy prawnej (z urzędu) korzystało
Dla porównania (choć są to oczywiście gatun- 30 sprawców (64%). Porównując te dane z profe-
kowo różne sytuacje, rządzące się odrębnymi re- sjonalną reprezentacją dziecka w postępowaniu
gulacjami), przytoczone zostaną dane dotyczące sądowym, można uznać, że dane te są niepokojące.
Relacje dziecka ze sprawcą w toku postępowania karnego
Jak wcześniej wskazywano, badaniami objęto Szczególne znaczenie w tym kontekście mają:
także relacje między sprawcą a pokrzywdzonym
w toku postępowania (oczywiście, na ile było to a) Tymczasowe aresztowanie. Jest ono stosowane
możliwe na podstawie akt sprawy). tylko, jeśli inny środek zapobiegawczy nie jest
Ochronie dziecka przed kontaktem ze sprawcą wystarczający oraz gdy spełnione są przesłan-
w toku postępowania (zwłaszcza przed ich wspól- ki: uzasadnionej obawy ucieczki lub ukrywa-
nym zamieszkiwaniem) służą przede wszystkim nia się oskarżonego bądz
uzasadnionej obawy,
stosowane wobec podejrzanego / oskarżonego że oskarżony będzie nakłaniał do składania
środki zapobiegawcze. Co prawda, celem ich fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny
stosowania jest głównie zapewnienie prawidło- bezprawny sposób utrudniał postępowanie
wego przebiegu postÄ™powania karnegoÄ…², ale karneÄ…Å‚.
mogą się one przyczyniać się także do ochrony b) Oddanie podejrzanego/oskarżonego pod do-
pokrzywdzonego. zór Policji wraz z orzeczeniem wobec niego
12. Taka jest zresztą główna podstawa do stosowania środków zapobiegawczych. Zgodnie z art. 249 ż 1 kpk, środki zapobiegaw-
cze można stosować w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia po-
pełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa; można je stosować tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazu-
ją na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo.
13. Artykuł 257 kpk:
ż 1. Tymczasowego aresztowania nie stosuje się, jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy.
ż 2. Stosując tymczasowe aresztowanie, sąd może zastrzec, że środek ten ulegnie zmianie z chwilą złożenia, nie póz
niej niż
w wyznaczonym terminie, określonego poręczenia majątkowego.
Art. 258 kpk:
ż 1. Tymczasowe aresztowanie może nastąpić, jeżeli:
1) zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego toż-
samości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu,
2) zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny
bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne.
ż 2. Jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna
granica wynosi co najmniej 8 lat, albo gdy sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata,
potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uza-
sadniona grożącą oskarżonemu surową karą.
ż 3. Tymczasowe aresztowanie może wyjątkowo nastąpić także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któ-
remu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpie-
czeństwu powszechnemu, a zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.
ż 4. Przepisy ż 1-3 stosuje się odpowiednio do pozostałych środków zapobiegawczych.
60
www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl
badania
OLGA TROCHA
obowiązków. Należy wskazać, że od 8 czerw- Należy jednak wskazać, że dużo wcześniej
ca 2010 r. obowiązuje znowelizowany przepis wprowadzono środek o podobnym znaczeniu dla
art. 275 ż 2 kpk, zgodnie z którym na odda- pokrzywdzonego. W ustawie z dnia 29 lipca 2005
nego pod dozór można nałożyć zakaz kon- r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie18 znaj-
taktowania się z pokrzywdzonym lub innymi dował się bowiem art. 14, który stanowił, że jeżeli
osobami14. Wcześniej w tym przepisie brako- zachodzą przesłanki do zastosowania tymczaso-
wało wyraz
nego wskazania, że ww. zakaz jest wego aresztowania wobec oskarżonego o prze-
dopuszczalny w ramach dozoru. Zmiana ta stępstwo z użyciem przemocy lub groz
by bez-
niewątpliwie przyczyniła się do możliwości prawnej wobec członka rodziny sąd może zamiast
większej ochrony pokrzywdzonego w toku tymczasowego aresztowania zastosować dozór
postępowania15. Policji, pod warunkiem, że oskarżony opuści lokal
c) Nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego zaj- zajmowany wspólnie z pokrzywdzonym, w wy-
mowanego wspólnie z pokrzywdzonym. Moż- znaczonym przez sąd terminie, i określi miejsce
liwość orzekania tego nakazu wprost wprowa- pobytu.
dziła dopiero Ustawa z dnia 10 czerwca 2010 r. Zatem nawet przed 2010 r. istniały pewne
o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemo- możliwości zastosowania środków związanych
cy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw16. z opuszczeniem przez sprawcę lokalu. Z pewno-
Przesłankami do jego orzeczenia jest zarzut ścią jednak dopiero od 8 czerwca 2010 r. możliwo-
popełnienia przestępstwa z użyciem przemocy ści te stały się bardziej realne i skuteczne.
na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej oraz Jak wcześniej wskazano, w zdecydowanej
uzasadniona obawa, że oskarżony ponownie większości przypadków sprawcą przestępstwa
popełni przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę dziecka był jego rodzic (w ankietach
wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem prokuratorskich było tak w odniesieniu do 72%
takiego przestępstwa groził17. pokrzywdzonych, zaś w sądowych  w 90%).
14. Obowiązujące brzmienie tego przepisu: art. 275 ż 1. Tytułem środka zapobiegawczego można oddać oskarżonego pod dozór
Policji, a oskarżonego żołnierza  pod dozór przełożonego wojskowego.
ż 2. Oddany pod dozór ma obowiązek stosowania się do wymagań zawartych w postanowieniu sądu lub prokuratora. Obowiązek
ten może polegać na zakazie opuszczania określonego miejsca pobytu, zgłaszaniu się do organu dozorującego w określonych
odstępach czasu, zawiadamianiu go o zamierzonym wyjez
dzie oraz o terminie powrotu, zakazie kontaktowania siÄ™ z pokrzyw-
dzonym lub innymi osobami, zakazie przebywania w określonych miejscach, a także na innych ograniczeniach swobody oskar-
żonego, niezbędnych do wykonywania dozoru.
ż 3. Jeżeli zachodzą przesłanki zastosowania tymczasowego aresztowania wobec oskarżonego o przestępstwo popełnione z uży-
ciem przemocy lub groz
by bezprawnej na szkodę osoby najbliższej albo innej osoby zamieszkującej wspólnie ze sprawcą, za-
miast tymczasowego aresztowania można zastosować dozór, pod warunkiem że oskarżony w wyznaczonym terminie opuści
lokal zajmowany wspólnie z pokrzywdzonym oraz określi miejsce swojego pobytu.
ż 4. Oddany pod dozór Policji ma obowiązek stawiania się we wskazanej jednostce organizacyjnej Policji z dokumentem stwier-
dzającym tożsamość, wykonywania poleceń mających na celu dokumentowanie przebiegu dozoru oraz udzielania informacji
koniecznych dla ustalenia, czy stosuje się on do wymagań nałożonych w postanowieniu sądu lub prokuratora. W celu uzyska-
nia takich informacji można wzywać oskarżonego do stawiennictwa w wyznaczonym terminie.
ż 5. W wypadku niestosowania się przez oddanego pod dozór do wymagań określonych w postanowieniu organ dozorujący
niezwłocznie zawiadamia o tym sąd lub prokuratora, który wydał postanowienie.
15. Ustawą z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy  Kodeks karny, ustawy  Kodeks postępowania karnego, ustawy  Kodeks
karny wykonawczy, ustawy  Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw, Dz.U.2009.206.1589.
16. Dz.U.2010.125.842.
17. Artykuł 275a ż 1. Tytułem środka zapobiegawczego można nakazać oskarżonemu o przestępstwo popełnione z użyciem prze-
mocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej opuszczenie lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym,
jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłasz-
cza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.
ż 2. W postępowaniu przygotowawczym środek przewidziany w ż 1 stosuje się na wniosek Policji albo z urzędu.
61
Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 12 Nr 4 (2013)
b a d a n i a
UDZIAA
DZIECI W POST
POWANIU KARNYM  WYNIKI BADAC
, OBSERWACJE, REKOMENDACJE
Wspólne zamieszkiwanie tych osób (przed wszczę- wyłącznie zabezpieczeniem dobra pokrzywdzo-
ciem postępowania karnego) należałoby uznać za nego (ale już dobrem toczącego się postępowania
zasadę. W toku postępowania, zatem po ujawnie-  tak). Po drugie, duża część wyników dotyczących
niu, że rodzic jest sprawcą znęcania się na szkodę wyprowadzenia się sprawcy od ofiary dotyczyła
małoletniego, ta zasada powinna niewątpliwie innych niż zastosowane środki zapobiegawcze
przestać obowiązywać. przyczyn (np. wykonanie wyroku eksmisyjnego,
Tymczasem w odniesieniu do aż 24 pokrzyw- przeprowadzenie się dziecka do drugiego z rodzi-
dzonych (53%) w ankietach prokuratorskich ców, wyprowadzka sprawcy).
sprawca zamieszkiwał z pokrzywdzonym przez Niezależnie od tego należy podkreślić, że dane
cały czas trwania postępowania karnego. W przy- dotyczące wspólnego zamieszkiwania sprawcy
padku tych postępowań organy procesowe często i pokrzywdzonego są niepokojące. W przypadku
nie miały możliwości zastosowania wobec spraw- ankiet prokuratorskich, jak wcześniej wskazano,
cy środków zapobiegawczych, w tym środków odsetek sprawców, którym postawiono zarzuty
chroniących pokrzywdzonego. Było tak z uwagi na był niewielki. Jednak w ankietach sądowych taka
fakt, że w tych sprawach nie postawiono zarzutów sytuacja już nie występowała i  mimo formalnej
aż 37 sprawcom (82%). możliwości zastosowania środków zapobiegaw-
W ankietach sÄ…dowych odsetek pokrzywdzo- czych  jedynie w czterech przebadanych przy-
nych zamieszkujących wspólnie ze sprawcami padkach zastosowano takie, które chroniły (choć-
przedstawiał się nieco inaczej. W trakcie trwania by pośrednio) pokrzywdzonego przed wspólnym
całego postępowania co trzeci pokrzywdzony zamieszkiwaniem.
zamieszkiwał ze sprawcą (17 pokrzywdzonych, Inny aspekt zamieszkiwania ze sprawcą (poza
36%). Przez część trwania postępowania spraw- oczywistym zagrożeniem trwającą dalej przemocą)
cy zamieszkiwali z 25 pokrzywdzonymi (w tym to aspekt wpływania na treść zeznań małoletniego
jedynie w czterech przypadkach było tak z uwagi pokrzywdzonego. W jednej z ankiet prokurator-
na zastosowanie wobec sprawcy środków zapobie- skich została opisana sprawa, w której dziecko
gawczych, w pozostałych zaś  z uwagi na inne, na pytanie biegłego podczas przesłuchania od-
życiowe przyczyny). powiedziało następująco:  Mama zapytała, po co
Oczywiście te wyniki trudno interpretować idziemy do sądu i czy będziemy na nią coś mówić.
jednoznacznie. Po pierwsze, stosowanie środków (& ) Mama powiedziała, że mamy nic złego na nią
zapobiegawczych nigdy nie jest uwarunkowane nie mówić w sądzie .
ż 3. Jeżeli wobec oskarżonego, zatrzymanego na podstawie art. 244 ż 1a lub 1b, zachodzą podstawy do zastosowania środka
zapobiegawczego przewidzianego w ż 1, Policja niezwłocznie, nie póz
niej niż przed upływem 24 godzin od chwili zatrzyma-
nia, występuje z wnioskiem do prokuratora o zastosowanie tego środka zapobiegawczego; wniosek powinien być rozpozna-
ny przed upływem 48 godzin od chwili zatrzymania oskarżonego.
ż 4. Środek przewidziany w ż 1 stosuje się na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. Jeżeli nie ustały przesłanki jego stosowania,
sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy, na wniosek prokuratora, może przedłużyć jego stosowanie na dal-
sze okresy, nie dłuższe niż 3 miesiące.
ż 5. Wydając postanowienie o nakazie opuszczenia przez oskarżonego lokalu mieszkalnego można, na wniosek oskarżone-
go, wskazać mu miejsce pobytu w placówkach zapewniających miejsca noclegowe. Placówkami wskazanymi do umieszczenia
oskarżonego nie mogą być placówki pobytu ofiar przemocy w rodzinie.
18. Przepis ten znalazł się w tekście pierwotnym ustawy, opublikowanym w Dz.U.2005.180.1493. Następnie, ustawą z dnia 5 li-
stopada 2009 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny wykonaw-
czy, ustawy - Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.2009.206.1589) przepis ten został skreślony z usta-
wy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie i wprowadzony do art. 275 KPK jako ż 2 o brzmieniu:  ż 2. Oddany pod dozór
ma obowiązek stosowania się do wymagań zawartych w postanowieniu sądu lub prokuratora. Obowiązek ten może polegać
na zakazie opuszczania określonego miejsca pobytu, zgłaszaniu się do organu dozorującego w określonych odstępach czasu,
zawiadamianiu go o zamierzonym wyjez
dzie oraz o terminie powrotu, zakazie kontaktowania siÄ™ z pokrzywdzonym lub in-
nymi osobami, zakazie przebywania w określonych miejscach, a także na innych ograniczeniach swobody oskarżonego, nie-
zbędnych do wykonywania dozoru. .
62
www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl
badania
OLGA TROCHA
Wnioski i rekomendacje
Nie da się jednoznacznie na podstawie opisanych Jednocześnie, aby zapewnić ochronę mało-
wyników i obserwacji odpowiedzieć na pytanie, letniemu i prawidłowy przebieg postępowania
czy w przebadanych sprawach polski wymiar należałoby w każdej sprawie tego typu ustalić,
sprawiedliwości słuchał dzieci i czy uwzględnił czy sprawca zamieszkuje wspólnie z pokrzyw-
ich interesy. Z całą pewnością w tych sprawach dzonym i  w razie zaistnienia ku temu przesła-
doszło do wielu nieprawidłowości, które utrud- nek  podjąć decyzję o zastosowaniu wobec po-
niały realizację tych założeń. I na pewno część tych dejrzanego/oskarżonego odpowiednich środków
nieprawidłowości można i należy wyeliminować. zapobiegawczych.
Zaczynając od informowania organów ściga- W zakresie wykonywania praw dziecka w po-
nia o przestępstwie znęcania się nad dzieckiem, stępowaniu niepokoi zwłaszcza brak należytej
należałoby zwiększyć świadomość instytucji i pro- staranności w ustalaniu przez organy ścigania/
fesjonalistów pracujących z dziećmi w zakresie wymiaru sprawiedliwości osoby reprezentującej
przemocy w rodzinie i reagowania na podejrzenia dziecko. Takie ustalenie powinno następować
jej stosowania. Dzięki temu zawiadomienie o prze- w każdej sprawie karnej dotyczącej pokrzywdzo-
mocy nie pozostawałoby w tak znacznym odsetku nego małoletniego  na samym początku tego po-
w rękach rodziców tych dzieci, często także po- stępowania. Organy postępowania powinny przy
krzywdzonych przestępstwem. tym zwracać uwagę na ewentualny konflikt intere-
Z pewnością można wysnuć ogólny wniosek, sów, powodujący konieczność wyłączenia rodzica
że rozpoznawanie w ramach jednego postępo- z reprezentacji dziecka i ustanowienia kuratora
wania sprawy na szkodę dziecka i jego rodzica dla małoletniego.
będzie powodować znaczne trudności. Są one Jednocześnie, biorąc pod uwagę mały odse-
związane z tym, że sprawa rodzica i jego postę- tek osób wykonujących prawa dziecka w sposób
powanie będzie decydująco rzutować na sprawę aktywny należałoby dążyć do profesjonalizacji
i ostępowanie pokrzywdzonego dziecka. Dlate- działań tych osób (zwłaszcza kuratorów proce-
go w postępowaniach z art. 207 kk niezbędne sowych) lub udzielania im częściej profesjonalnej
byłoby przywiązywanie przez organy ścigania pomocy prawnej. Dlatego w sprawach związanych
i wymiaru sprawiedliwości szczególnej wagi do z przemocą w rodzinie należałoby każdorazowo
oceny i uwzględnienia indywidualnego interesu rozważyć zapewnienie dziecku profesjonalnej re-
dziecka. prezentacji w toczącym się postępowaniu.
63
Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 12 Nr 4 (2013)
b a d a n i a
UDZIAA
DZIECI W POST
POWANIU KARNYM  WYNIKI BADAC
, OBSERWACJE, REKOMENDACJE
Participation of children in criminal proceedings  research outcomes,
observations, recommendations
The article presents the results of case files research concerning child participation in criminal pro-
ceedings (art. 207 of the Polish Penal Code - child maltreatment). The research was conducted by
Nobody s Children Foundation in 2012 and 2013 in courts and prosecutors offices of Warsaw
Appellate Prosecution and Warsaw Court of Appeal. The author presents also the most important
conclusions and recommendations from case files research.
Keywords:
child maltreatment, case files research, child in criminal
proceedings, child representation, child-victim of crime
Cytowanie:
Trocha, O. (2013). Udział dzieci w postępowaniu karnym  wyniki badań, obserwacje, rekomendacje.
Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 12(4), 54 64.
Artykuł jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne
Bez utworów zależnych 3.0 Polska.
64
www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl
badania