mgr Joanna Witek

Bolesław Prus, Lalka. Poetyka

polskiej powieści realistycznej.

1

Drodzy Słuchacze!

Według badaczy Lalka Bolesława Prusa to najwybitniejsza polska powieść XIX wieku. Dzisiejsza lekcja

jest wprowadzeniem do lektury, którą będziemy omawiać na trzech kolejnych lekcjach. Będziemy mówić

także o tym, w jaki sposób pisarz zastosował w swoim utworze zasady poetyki realistycznej, o których

mówiliśmy na poprzedniej lekcji.

Porządek zajęć:

1. Notka biograficzna o Bolesławie Prusie.

2. Geneza Lalki. Wokół tytułu...

3. Wprowadzenie do lektury: typy narracji.

4. Podsumowanie.

2

Ad 1. Notka biograficzna o Bolesławie Prusie.

Aleksander Głowacki (Bolesław Prus)

(http://pl.wikipedia.org/wiki/Boles%C5%82aw_Prus)

3

Bolesław Prus to pseudonim literacki Aleksandra Głowackiego (1847-1912), urodzonego w

Hrubieszowie, w niezamożnej rodzinie szlacheckiej. Biografia Aleksandra Głowackiego jest bardzo

charakterystyczna dla losów twórców okresu pozytywizmu. Prus był intelektualistą, interesującym się

najważniejszymi problemami epoki, był zaangażowany w działalność społeczną. Był prozaikiem,

publicystą, uczestnikiem powstania styczniowego. Z powodów finansowych nie ukończył studiów w Szkole

Głównej w Warszawie, jednak nigdy nie zrezygnował z samokształcenia. Jego życie zawodowe było

związane z warszawską prasą; pisał felietony, recenzje i rozprawy popularnonaukowe, drukował swoje

utwory literackie. Przez krótki czas Prus był redaktorem naczelnym pisma "Nowiny".

Zmarł na atak serca w 1912 roku, został pochowany na Powązkach, na jego nagrobku widnieje napis:

"Serce serc".

Wybrane dzieła Bolesława Prusa:

- Szkice warszawskie, Powracająca fala, Anielka, Michałko, Antek, Nawrócony, Kamizelka.

- powieści: Placówka, Lalka, Emancypantki, Faraon.

4

Ad 2. Geneza Lalki. Wokół tytułu...

Bolesław Prus zaczął pracę nad powieścią w 1887 roku. Zamiarem pisarza było napisanie dzieła, które

podjęłoby "wielkie pytania epoki". Pisarz chciał, by jego utwór był inny niż dzieła Henryka Sienkiewicza, któremu zarzucał nadmierną idealizację świata i fałszowanie rzeczywistości. Lalka została ukończona w

1890 roku, w pewnym sensie stanowiła kontynuację powieści Placówka (1886), która opowiadała o życiu

polskiej wsi.

Powieść Prusa była drukowana i ukazywała się w odcinkach w "Kurierze Codziennym" od 29 września

1887 roku, aż do 24 maja 1889 roku. W roku 1990 ukazało się natomiast wydanie książkowe powieści

(zmienione).

Nowa powieść wprowadzała do literatury polskiej realia wielkiego miasta- Warszawy. Lalka ukazuje

złożony obraz społeczeństwa miasta: " od salonów przez mieszczańskie domy i sklepy, aż po dzielnice

nędzy.

Utwór Prusa przedstawia pozytywistyczne ideały i porażki; zgodnie z poetyką realizmu zawiera pogłębione

portrety psychologiczne bohaterów.

Co ciekawe, powieść została dość chłodno przyjęta przez krytyków- była przecież dziełem nowatorskim, o

złożonej kompozycji, wielowątkowym i bez jednoznacznego zakończenia. Nie przynosiła gotowych

odpowiedzi, raczej stawiała pytania o kondycję człowieka i świata XIX wieku.

5

Wokół tytułu...

Znaczenie tytułu powieści od dawna przysparza historykom literatury problemy. W opinii krytyków i

czytelników za lalkę w powieści uchodziła Izabela Łęcka, co spotkało się z protestem samego autora.

Twierdził on, że tytuł nawiązuje do epizodu kradzieży lalki, ujętego w powieści. Epizod ten opierał się na

faktach- Prus wyczytał w gazecie notatkę o procesie wytoczonym z powodu kradzieży lalki. W "Lalce" jest on opisany przez Rzeckiego jako proces wytoczony pani Stawskiej przez baronową Krzeszowską z

powodu domniemanej kradzieży lalki.

Tytuł można interpretować również inaczej: prezesowa Zasławska mówi o kobietach lalkach ze swojej

sfery, którym brakuje serca i umysłu, które są niesamodzielne i nieprzygotowane do życia. Być może

zatem każda kobieta, która oczekuje jedynie pomocy mężczyzny, jest lalką?

Kolejna interpretacja nawiązuje do sceny, w której Rzecki bawi się marionetkami: można ja odczytać jako

metaforę theatrum mundi (teatru świata). Ludzie są jedynie bezwolnymi marionetkami, igraszkami losu.

Jest to pesymistyczna wizja losu człowieka zdeterminowanego przez siły zewnętrzne.

6

Ad 3. Wprowadzenie do lektury: typy narracji.

Powieść Prusa jest utworem realistycznym, choć nie jest wzorcowym modelem prozy ustanowionym

przez Stendhala czy Balzaca. Autor Lalki wprowadził dwóch narratorów: trzecioosobowego

odautorskiego oraz pierwszoosobowego pamiętnikarza. W wyniku tego zabiegu świat jest

pokazywany i interpretowany z różnych punktów widzenia; następuje efekt "wielogłosowości", np. historię Wokulskiego poznajemy dzięki opowiadaniu radcy Węgrowicza, pamiętnikowi Rzeckiego, ale także

refleksjom samego Wokulskiego.

W tym punkcie chciałabym przedstawić różne typy narracji występujące w powieści Prusa.

1. Teatr marionetek Ignacego Rzeckiego.

Niekiedy podczas tych samotnych zajęć, w starym subiekcie budziło się dziecko. Wydobywał wtedy i

ustawiał na stole wszystkie mechaniczne cacka. Był tam niedźwiedź wdrapujący się an słup, był piejący

kogut, mysz, która biegała, pociąg, który toczył się po szynach, cyrkowy pajac, który cwałował na koniu,

dźwigając drugiego pajaca, i kilka par, które tańczyły walca przy dźwiękach niewyraźnej muzyki. Wszystkie

te figury pan Ignacy nakręcał i jednocześnie puszczał w ruch.

7

A gdy kogut zaczął piać, łopocząc sztywnymi skrzydłami, gdy tańczyły martwe pary, co chwilę potykając

się i zatrzymując [...] i gdy cały ten świat lalek, przy drgającym świetle gazu, nabrał jakiegoś

fantastycznego życia, stary subiekt, podparłszy się łokciami, śmiał się cicho i mruczał:

- Hi! hi! hi! dokąd wy jedziecie, podróżni?...Dlaczego narażasz kark, akrobato?... Co wam po uściskach,

tancerze?...Wykręcą się sprężyny i pójdziecie na powrót do szafy. Głupstwo, wszystko głupstwo!... a wam,

gdybyście myśleli, mogłoby się zdawać, ze jest to coś wielkiego...

Po tych i podobnych monologach szybko składał zabawki i rozdrażniony chodził po sklepie, a za nim jego

brudny pies.

przy drgającym świetle gazu- w świetle lampy gazowej

Ten fragment powieści stanowi przykład narracji odautorskiej:

narracja odautorska - "opowieść prowadzona przez trzecioosobowego narratora, który nie należy do

świata przedstawionego i jest obdarzony kompetencjami wszechwiedzy i wszechobecności. Narrator taki

jest "delegatem" autora w powieści (choć nie jest z autorem tożsamy), ma prawo do wypowiadania sądów,

sugeruje czytelnikowi ocenę zdarzeń i postaci; opowiada językiem "przezroczystym", pozbawionym

stylistycznych ozdobników." (Podaję za: D. Chemperek, a. Kalbarczyk, D. Trześniowski, Zrozumieć tekst-

zrozumieć człowieka, Warszawa 2012.)

8

Chciałam Państwu przedstawić ten fragment powieści, nie tylko ze względu na narrację. Fragment ten

może stanowić podstawę do interpretacji tytułu powieści. W poprzednim punkcie pisałam o motywie

theatrum mundi, do którego ta część książki się odnosi.

Proszę zastanowić się: W jaki sposób pisarz interpretuje motyw teatru świata w swoim utworze?

2. Stanisław Wokulski zwraca uwagę na Izabelę Łęcką

Wokulski [...] może z galanteryjnego kupca zostałby na dobre przyrodnikiem, gdyby znalazłszy się w

teatrze, nie zobaczył panny Izabeli.

Siedziała w loży z ojcem i panną Florentyną, ubrana w białą suknię. Nie patrzyła na scenę, która w tej

chwili skupiała uwagę wszystkich, ale gdzieś przed siebie, nie wiadomo gdzie i na co. Może myślała o

Apollinie? [...]

Zrobiła na nim szczególne wrażenie. Zdawało mu się, że już kiedyś ją widział i że ją dobrze zna. Wpatrzył

się lepiej w jej rozmarzone oczy i nie wiadomo skąd przypomniał sobie niezmierny spokój syberyjskich

pustyń, gdzie bywa niekiedy tak cicho, że prawie słychać szelest duchów wracających ku zachodowi.

Dopiero później przyszło mu na myśl, że on nigdzie i nigdy jej nie widział, ale - że jest tak coś - jakby na nią od dawna czekał.

9

Jest to przykład narracji personalnej:

narracja personalna - "opowieść prowadzona przez trzecioosobowego narratora, który przyjmuje punkt

widzenia bohatera powieściowego. Narrator widzi zatem tyle, ile postać, postrzega rzeczywistość i ludzi

tak jak ona, mówi jej językiem. Taki sposób wprowadzania myśli i uczuć bohatera nazywamy mową

pozornie zależną."

(Podaję za: Ibidem.)

10

3. Rozmyślania Rzeckiego zawarte w Pamiętniku starego subiekta.

I wyjechał!... Pan Stanisław Wokulski, wielki organizator spółki do handlu przewozowego, wielki naczelnik

firmy, która ma w obrocie ze cztery miliony rubli rocznie, wyjechał do Paryża jak pierwszy lepszy pocztylion do Miłosny... Jednego dnia mówił (do mnie samego), że nie wie, kiedy pojedzie, a na drugi dzień -

szast...prast... i już go nie ma.[...]

Cyt!...? Po co on tak nagle wyjechał do Paryża?... Na wystawę?... Cóż go obchodzi wystawa. A może w

tym interesie, który miał zrobić z Suzinem?... Ciekawym, na jakich to interesach zyskuje się po

pięćdziesiąt tysięcy rubli, tak sobie od ręki?... Oni mi mówią o wielkich maszynach do nafty czy kolei, czy

też do cukrowni?... Ale czy wy, aniołki, zamiast po nadzwyczajne maszyny, nie jedziecie po zwykłe

armaty?"

(Podaję za: Ibidem.)

Fragment ten stanowi przykład realizacji narracji pamiętnikarskiej:

narracja pamiętnikarska- "opowieść prowadzona przez pierwszoosobowego narratora, bohatera świata

przedstawionego powieści. Występuje tu narrator subiektywny, przedstawiający zdarzenia i postaci ze

swojego punktu widzenia, opowiadający językiem zindywidualizowanym.

Fragmenty powieści przytoczony w tym punkcie pochodzą z : Bolesław Prus, Lalka, Kraków 2009.

11

Ad 4. Podsumowanie.

Poetyka powieści Bolesława Prusa realizuje zasady realizmu, język tego utworu nastawiany jest na jak

najpełniejsze pokazanie rzeczywistości. Autor Lalki określany jest często "kronikarzem Warszawy" i ówczesnego życia polskiego, nawiązuje także do konwencji naturalistycznych, widocznych choćby w

opisie dzielnicy nędzy- Powiśla. Intencją pisarza jest ukazanie codziennego życia ludzi wpisanego w rytm

życia społeczeństwa. Prusa interesuje zarówno świat zewnętrzny- obserwacja obyczajowości, jak i świat

wewnętrzny - ludzka psychika. Narrator trzecioosobowy często oddaje głos bohaterom; świat jest często

ukazywany z ich perspektywy i przedstawia ich prawdy o rzeczywistości. To wszystko tworzy wizję

rzeczywistości, która składa się z wielu, czasem sprzecznych wersji, pozbawionych nadrzędnego

komentarza. Narracja powieści jest fragmentaryczna, często nie respektuje zasad chronologii. Lalka to

utwór otwarty, o czym świadczy jej tajemnicze, nierozstrzygające losów bohatera zakończenie.

"Wszystko to sprawia- pisze Markowski- że niezwykle bogata poznawczo rzeczywistość powieściowa jest

zarazem wieloznaczeniowa, poddaje się rożnym ujęciom interpretacyjnym. W ten sposób Lalka, której

główny wątek fabularny był powtórzeniem tradycyjnego schematu powieści polskiej XIX w.- pod względem

techniki narracyjnej i postaciowania stanowiła zjawisko nowatorskie; znajduje się już na przesmyku

między powieścią pozytywistyczną, a prozą modernistyczną."

(H. Markiewicz, Literatura pozytywizmu, Warszawa 1986.)

12