Udział osoby najbliższej w postępowaniu karnym
Danuta Tarnowska
Udział osoby najbliższej w postępowaniu
karnym
I. Ustawową definicję osoby najbliższej podaje art. 115 § 11 kodeksu kar-
nego Zgodnie z tym przepisem osobą najbliższą jest małżonek, wstępny,
zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozo-
stająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozo-
stająca we wspólnym pożyciu. Takim samym rozumieniem pojęcia osoby
najbliższej posługują się przepisy kodeksu postępowania karnego, przewidu-
jące udział tej osoby w procesie karnym. Przed wskazaniem przepisów nor-
mujących uprawnienia tej osoby należy szerzej określić definicję, którą po-
sługuje się kodeks karny. Ogólnie można stwierdzić, że normatywne pojęcie
osoby najbliższej nie sprowadza się tylko do spokrewnionych ze sobą, lecz
ma szerszy zakres1, obejmując także osobę pozostającą we wspólnym po-
życiu.
Małżonkiem jest osoba, która zawarła związek małżeński ważny w świe-
tle prawa cywilnego. Małżeństwo jest to trwały, choć podlegający rozwiąza-
niu związek prawny dwóch osób przeciwnej płci, zawarty w odpowiedniej
formie przed uprawnionym do tego organem (kierownik urzędu stanu cywil-
nego, konsul). Na mocy umowy z dnia 28 lipca 1993 r., zawartej między RP
a Stolicą Apostolską (tzw. konkordat)2, wywołują skutki w sferze prawa cy-
wilnego związki zawarte w formie wyłącznie wyznaniowej, pod warunkiem
dopełnienia określonych formalności (zgłoszenia do urzędu stanu cywilnego
zawarcia takiego związku w terminie 3 dni)3.
Określenie „wstępni” oznacza stosunek pokrewieństwa pomiędzy bezpo-
średnimi krewnymi w linii prostej – od najmłodszego do najstarszego, np.
dziadkowie i rodzice są wstępnymi swoich dzieci i wnuków. Pokrewieństwo
jest to stosunek, jaki zachodzi pomiędzy osobami mającymi wspólnych natu-
ralnych przodków. Pokrewieństwo może być: 1) w linii prostej i zachodzi
pomiędzy kolejnymi zstępnymi (np. dzieci są zstępnymi rodziców oraz
dziadków) oraz wstępnymi (odpowiednio: rodzice są wstępnymi dzieci oraz
wnuków, itd.), 2) w linii bocznej – rodzeństwo własne, zstępni i wstępni ro-
dzeństwa (wujowie, kuzyni itd.). Bliskość pokrewieństwa ustala się w stop-
niach; liczba stopni zależy od liczby urodzeń, jakie dzielą określonych krew-
1 Encyklopedia prawa, pod red. U. K a l i n y - P r a s z n i c, Warszawa 2000, s. 622.
2 Dz. U. z 1998 r., Nr 51, poz. 318.
3 M. B u d y n - K u l i k, P. K o z ł ó w s k a - K a l i s z, M. K u l i k, M. M o z g a w a, Kodeks karny.
Praktyczny komentarz, Wydawnictwo Wolters Kluwer 2007, s. 233.
Prokuratura
i Prawo 12, 2008
127
nych od wspólnego przodka. Natomiast zstępni jest to stosunek, jaki zacho-
dzi pomiędzy osobami mającymi wspólnych naturalnych przodków w linii
„prostej” – od najstarszego do najmłodszego krewnego, np. dzieci i wnuki są
zstępnymi swoich rodziców i dziadków4. Rodzeństwo są to osoby pochodzą-
ce od wspólnych rodziców.
Przez powinowactwo należy rozumieć stosunek, jaki powstaje w wyniku
zawarcia małżeństwa pomiędzy małżonkami a krewnymi współmałżonków.
Bliskość powinowactwa, podobnie jak pokrewieństwa, ustala się w liniach
(prostej – wstępni współmałżonka i bocznej – jego rodzeństwo) i stopniach.
Powinowactwo nie ustaje pomimo rozwiązania małżeństwa (np. przez roz-
wód, śmierć współmałżonka), natomiast ustaje w wypadku unieważnienia
małżeństwa5.
Przysposobienie (adopcja) jest regulowana przepisami kodeksu rodzin-
nego i opiekuńczego. Przysposobić można jedynie osobę małoletnią w jej
interesie oraz wtedy, gdy kwalifikacje osobiste przysposabiającego uzasad-
niają przekonanie, że będzie należycie wywiązywał się ze swoich obowiąz-
ków, a ponadto, jeśli istnieje pomiędzy zainteresowanymi odpowiednia róż-
nica wieku. Wspólnie adopcji dokonać mogą tylko małżonkowie6.
Osobą najbliższą w rozumieniu kodeksu karnego jest również małżonek
przysposobionego.
Osoby pozostające ze sobą we wspólnym pożyciu (tzw. konkubinat), to
osoby pozostające ze sobą w trwałym związku nieformalnym. Musi między
nimi zachodzić więź fizyczna, gospodarcza i uczuciowa. Nie uważa się za
konkubinat związku o charakterze wyłącznie erotycznym7. Za istotne i ko-
nieczne elementy wspólnego pożycia uznać należy następujące: wspólne
pożycie psychiczne i fizyczne, wspólnotę ekonomiczną i trwałość związku.
Te elementy bowiem wskazywać mogą, że pomiędzy dwiema osobami płci
odmiennej zachodzi taki związek, który od związku małżeńskiego różni się
tylko brakiem prawnej legalizacji faktycznego związku małżeńskiego8. Osoba
pozostająca we wspólnym pożyciu, to osoba będąca w związku co do istoty
takim samym, jak związek małżeński (zachowana więź uczuciowa, gospo-
darcza i finansowa), tyle tylko, że pozbawionym węzła prawnego, przewi-
dzianego przez kodeks rodzinny i opiekuńczy. Pozostawanie we wspólnym
pożyciu należy do sfery faktów, toteż sąd przed podjęciem decyzji o zwol-
4 Encyklopedia prawa…, s. 694 i 1292.
5 Ibidem, s. 731.
6 Ibidem, s. 825.
7 M. B u d y n - K u l i k, P. K o z ł o w s k a - K a l i s z, M. K u l i k, M. M o z g a w a, Kodeks karny…,
s. 233.
8 Wyrok SN z dnia 12 listopada 1975 r., V KR 203/75, OSPiKA 1976, nr 10, poz. 187; Kodeks
karny z orzecznictwem, pod red. K. J a n c z u k o w i c z a, Gdańsk 1996, s. 422–423;
K. T. B o r a t y ń s k a, A. G ó r s k i, A. S a k o w i c z, A. W a ż n y, Kodeks postępowania karne-
go. Komentarz, Warszawa 2005, s. 148.
Prokuratura
i Prawo 12, 2008
128
Udział osoby najbliższej w postępowaniu karnym
nieniu określonej osoby od obowiązku złożenia zeznań jest zobligowany
dokonać ustaleń co do zakresu związku łączącego świadka z oskarżonym9.
Pojęcie „wspólne pożycie” odnoszone jest wyłącznie do konkubinatu,
a w szczególności do związku osób różnej płci, odpowiadającego od strony
faktycznej stosunkowi małżeństwa (którym w myśl art. 18 Konstytucji jest
wyłącznie związek osób różnej płci)10.
II. Pojęciem osoby najbliższej posługuje się nie tylko kodeks karny, ale
również w kodeksie postępowania karnego spotykamy przepisy, które nor-
mują udział osoby najbliższej w procesie karnym. Przepisy k.p.k. posługują
się wyżej wskazanym rozumieniem pojęcia „osoba najbliższa” dla określenia
jej uprawnień w postępowaniu karnym lub wskazania uprawnień innych osób
ze względu na istnienie osoby najbliższej.
Najbardziej znanym uprawnieniem osób najbliższych jest prawo regulo-
wane art. 52 k.p.k., mówiące o tym, że w razie śmierci pokrzywdzonego
prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe,
a w wypadku ich braku lub nieujawnienia – prokurator, działając z urzędu.
W wypadku, gdy organ prowadzący postępowanie dysponuje informacjami
o osobach najbliższych dla pokrzywdzonego, powinien pouczyć o przysługu-
jących uprawnieniach co najmniej jedną z nich. Przepis ten reguluje udział
w procesie karnym osoby najbliższej występującej (w zależności od chwili
wstąpienia do procesu) w roli zastępczej lub strony nowej. Istotnym tu jest
moment wstąpienia osoby najbliższej do procesu karnego. Jeżeli czyni to
przed zawiązaniem się postępowania (przed jego wszczęciem), występuje
jako strona zastępcza. Jeżeli wstąpi do procesu po jego wszczęciu, wystę-
puje jako strona nowa. Wstąpienie osoby najbliższej w miejsce zmarłego
pokrzywdzonego powoduje możliwość wykonywania jego praw, wynikają-
cych z zasady kontradyktoryjności. Od przedstawicieli (również przedstawi-
cieli ustawowych) różnią się tym, że nie działają za kogoś innego, lecz we
własnym imieniu, gdyż zmarły, którego miejsce one zajęły, nie jest podmio-
tem prawnym. Ci, którzy działają za zmarłego, sami są stronami proceso-
wymi11. Zgodnie z poglądem SN osoba najbliższa – w razie śmierci po-
krzywdzonego – mo
12
że pojednać się ze sprawcą . Przepis art. 43 k.p.k.
(obecnie 52 k.p.k.) nie pozostawia wątpliwości, że wykonywanie praw proce-
sowych osoby pokrzywdzonej przez przestępstwo nie ustaje z chwilą jej
śmierci, a prawa te mogą być podjęte lub kontynuowane przez: 1) małżonka,
9 R. A. S t e f a ń s k i, Prawo odmowy zeznań w nowym kodeksie postępowania karnego, Prok.
i Pr. 1998, nr 7–8, s. 45.
10 Postanowienie SN z dnia 7 lipca 2004 r., II KK 176/04, LEX nr 121668.
11 J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, S. S t e i n b o r n, Kodeks postępowania karnego. Ko-
mentarz, t. I, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2006, s. 216.
12 Uchwała SN z dnia 30 września 2003 r., I KZP 19/03, OSNKW 2003, nr 9–10, poz. 78.
Prokuratura
i Prawo 12, 2008
129
2) krewnych w linii prostej, rodzeństwo, 3) osoby związane węzłem przyspo-
sobienia. Poza enumeratywnym wyliczeniem podmiotów uprawnionych do
wykonywania praw pokrzywdzonego po jego śmierci ustawa nie przewiduje
żadnych ograniczeń czy też wyjątków dotyczących samych praw. Dlatego
też każda z osób wymienionych w art. 43 k.p.k. (obecnie 52 k.p.k.) może
złożyć wniosek o ściganie13.
Nie tylko śmierć pokrzywdzonego powoduje prawo wstąpienia do procesu
osoby najbliższej, gdyż zgodnie z art. 58 § 1 i 2 k.p.k. także śmierć w postę-
powaniu sądowym oskarżyciela posiłkowego nie tamuje biegu postępowa-
nia. W takim wypadku osoby najbliższe mogą przystąpić do postępowania
w charakterze oskarżyciela posiłkowego w każdym jego stadium. W razie
śmierci oskarżyciela posiłkowego, który samodzielnie popierał oskarżenie
(oskarżyciel posiłkowy subsydiarny), postępowanie zawiesza się, a osoby
najbliższe mogą wstąpić w prawa zmarłego. Jeżeli w terminie zawitym
3 miesięcy od dnia śmierci oskarżyciela posiłkowego osoba uprawniona nie
wstąpi w prawa zmarłego, sąd umarza postępowanie (art. 58 § 2 w zw. z art.
61 k.p.k.). Wstępując do procesu karnego osoba najbliższa nabywa upraw-
nienia oskarżyciela posiłkowego. Należy podkreślić, że regulacja dotycząca
wstąpienia osoby najbliższej w miejsce zmarłego oskarżyciela posiłkowego
jest różna w zależności od tego, o którego oskarżyciela posiłkowego chodzi.
O ile śmierć oskarżyciela ubocznego nie tamuje biegu postępowania, a oso-
by najbliższe mogą wstąpić do procesu aż do jego prawomocnego zakoń-
czenia, o tyle w razie śmierci oskarżyciela subsydiarnego postępowanie
zostaje z urzędu zawieszone, zaś osoby najbliższe, w terminie zawitym
3 miesięcy, mogą wstąpić w prawa zmarłego14. Prawa pokrzywdzonego,
o których mowa, nie mają charakteru hipotetycznego jako zespołu upraw-
nień przysługujących w modelowym procesie karnym potencjalnemu po-
krzywdzonemu, lecz należy je rozumieć jako sumę uprawnień posiadanych
przez konkretnego pokrzywdzonego (oskarżyciela posiłkowego) w procesie
karnym, w którym jest stroną procesową. Z tego względu, jeśli zmarły oskar-
życiel posiłkowy nie został dopuszczony do udziału w postępowaniu z przy-
czyn określonych w art. 56 k.p.k., również osoba najbliższa zostanie pozba-
wiona tego uprawnienia. Sąd w opisanej sytuacji powinien wydać postano-
wienie, na mocy którego wstępującą w prawa zmarłego oskarżyciela posił-
kowego osobę najbliższą (która tym samym sama staje się oskarżycielem
posiłkowym i stroną w procesie karnym) nie dopuści do udziału w postępo-
waniu na podstawie art. 56 § 1 w zw. z art. 58 k.p.k.15.
13 Wyrok SN z dnia 1 października 1997 r., II KKN 300/97, Prok. i Prawo 1998, dodatek „Orze-
cznictwo”, nr 5, s. 11.
14 J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, S. S t e i n b o r n, Kodeks… (t. I), s. 240–241.
15 K. D u d k a, Ograniczenie liczby oskarżycieli posiłkowych w procesie karnym, Prok. i Pr.
2004, nr 7–8, s. 99 i n.
Prokuratura
i Prawo 12, 2008
130
Udział osoby najbliższej w postępowaniu karnym
Podobne konsekwencje wywołuje śmierć oskarżyciela prywatnego, tj.
zawieszenie postępowania, ewentualne wstąpienie osoby najbliższej do
procesu karnego w charakterze strony zastępczej lub strony nowej i korzy-
stanie z praw zmarłego oskarżyciela prywatnego. Tak samo jak w odniesie-
niu do oskarżyciela posiłkowego nie wstąpienie w prawa zmarłego powoduje
umorzenie postępowania przez sąd (art. 61 k.p.k.). Przypomnieć trzeba, że
generalną możliwość wykonywania praw zmarłego pokrzywdzonego przez
osoby najbliższe przewiduje art. 52 k.p.k., zaś przepis art. 61 k.p.k. precyzu-
je warunki wstąpienia osób najbliższych w prawa zmarłego oskarżyciela
prywatnego. Podobnie jak śmierć oskarżyciela subsydiarnego, śmierć oskar-
życiela prywatnego obliguje sąd do zawieszenia postępowania po to, aby
osoby najbliższe mogły wstąpić w jego prawa. Postępowanie zawiesza się
także wtedy, gdy zmarł jeden z kilku występujących w sprawie oskarżycieli
prywatnych. Jeżeli osoby najbliższe nie wstąpią w prawa oskarżyciela, sąd
umarza postępowanie. Jednakże zawieszenie to nie jest tożsame z zawie-
szeniem uregulowanym w art. 22 § 1 k.p.k. Po pierwsze, ustawodawca
w art. 61 § 2 k.p.k. wskazuje konkretny termin zawieszenia – 3 miesiące. Po
drugie, najczęściej zawieszenie następuje z powodu przeszkód po stronie
oskarżonego, podczas gdy tutaj przeszkoda przyczyniająca się do zawie-
szenia leży po stronie czynnej16. Podstawa zawieszenia postępowania okre-
ślona w art. 61 § 1 k.p.k. jest o tyle szczególna w stosunku do określonej
w art. 22 § 1 k.p.k., że w sytuacji wskazanej w art. 61 § 2 k.p.k., postępowa-
nie podlega umorzeniu bez uprzedniego jego podjęcia17.
Również śmierć powoda cywilnego powoduje prawo wystąpienia w po-
stępowaniu karnym osoby najbliższej. Na podstawie art. 63 § 1 k.p.k. w razie
śmierci pokrzywdzonego osoby najbliższe mogą aż do rozpoczęcia przewo-
du sądowego (art. 62 k.p.k.) wytoczyć powództwo cywilne o przysługujące
im roszczenia majątkowe wynikające z popełnienia przestępstwa. W razie
śmierci powoda cywilnego osoby najbliższe mogą wstąpić w prawa zmarłego
i dochodzić przysługujących im roszczeń. Inna jest jednak konsekwencja nie
wstąpienia tych osób do procesu, gdyż ich niewstąpienie nie tamuje biegu
postępowania, a sąd, wydając orzeczenie kończące postępowanie, pozo-
stawia wówczas powództwo cywilne bez rozpoznania. Śmierć pokrzywdzo-
nego nie stanowi przeszkody dla wszczęcia i toczenia się procesu adhezyj-
nego, o ile z powództwem cywilnym wystąpi osoba najbliższa. Osoby te mo-
gą wytoczyć powództwo cywilne lub wstąpić w prawa zmarłego pokrzywdzo-
nego o przysługujące im roszczenia majątkowe wynikające z popełnienia
przestępstwa. „Przysługujące im roszczenia” to te roszczenia majątkowe,
które wynikają bezpośrednio z przestępstwa dla osób najbliższych, a nie te,
16 K. T. B o r a t y ń s k a, A. G ó r s k i, A. S a k o w i c z, A. W a ż n y, Kodeks…, s. 155.
17 Postanowienie SN z dnia 9 listopada 2006 r., WZ 27/06, OSNKW 2007, nr 1, poz. 6.
Prokuratura
i Prawo 12, 2008
131
które na podstawie prawa cywilnego (spadkowego), z chwilą śmierci po-
krzywdzonego podlegają dziedziczeniu, jakich można dochodzić tylko przed
sądem cywilnym. Zaznaczyć trzeba, że w razie śmierci pokrzywdzonego
(powoda cywilnego) sąd nie poszukuje osób mu najbliższych ani w sytuacji,
gdy te osoby znane są sądowi, ani nie zawiadamia ich o możliwości wstą-
pienia w prawa zmarłego18. Roszczenia majątkowe wynikające z przestęp-
stwa, o dochodzeniu których mówi art. 66 § 2 k.p.k., sprowadzają się, zgod-
nie z brzmieniem art. 446 § 3 kodeksu cywilnego, do odszkodowania dla
najbliższych członków rodziny zmarłego, ale tylko w tych wypadkach, gdy
wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie sytuacji życiowej tych
osób. Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, w myśl art. 445 k.c.
przysługuje jedynie samemu pokrzywdzonemu w określonych wypadkach
(art. 444 k.c.). Z przepisu art. 446 k.c. wynika więc, że w odniesieniu do naj-
bliższych członków rodziny zmarłego zmieniony został charakter odszkodo-
wania z zadośćuczynienia za krzywdę moralną na wynagrodzenie za szkody
majątkowe19.
Osoba najbliższa posiada też uprawnienia w postępowaniu o wznowie-
nie. Śmierć oskarżonego powoduje konsekwencje w postępowaniu o wzno-
wienie postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu.
Przepis art. 542 § 2 k.p.k. stanowi, iż wniosek o wznowienie na korzyść zło-
żyć może w razie śmierci skazanego osoba najbliższa. Również w postępo-
waniu z rozdziału 56 obowiązuje art. 51 i 78 k.p.k. Także w postępowaniu
o ułaskawienie (choć ustawa nie posługuje się tu pojęciem „osoba najbliż-
sza”, wyliczając krąg uprawnionych) przewidziano (art. 560 § 1 k.p.k.), iż
prośbę o ułaskawienie skazanego może wnieść on sam, osoba uprawniona
do składania na jego korzyść środków odwoławczych, krewni w linii prostej,
przysposabiający lub przysposobiony, rodzeństwo, małżonek i osoba pozo-
stająca ze skazanym we wspólnym pożyciu. Wskazać trzeba, że przepis art.
560 § 1 k.p.k. określa katalog osób uprawnionych do wniesienia prośby
o ułaskawienie. Wyliczenie to jest taksatywne i nie jest identyczne z kodek-
sowym pojęciem „osoby najbliższej”. Oprócz skazanego, osobami uprawnio-
nymi do złożenia wniosku o ułaskawienie są: 1) osoba uprawniona do skła-
dania na jego korzyść środków odwoławczych (obrońca, przedstawiciel
ustawowy, osoba pod której pieczą skazany pozostaje, oraz prokurator dzia-
łający w oparciu o art. 425 § 4 k.p.k.), 2) krewni w linii prostej, przysposabia-
jący lub przysposobiony, rodzeństwo, małżonek i osoba pozostająca ze ska-
zanym we wspólnym pożyciu20.
18 J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, S. S t e i n b o r n, Kodeks… (t. I), s. 258–259.
19 Wyrok SN z dnia 13 maja 1969 r., V KRN 727/68, LEX nr 21295.
20 J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, S. S t e i n b o r n, Kodeks... (t. II), s. 427−428; J. G r a -
j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, M. P ł a c h t a, Kodeks postępowania karnego. Komentarz,
Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2003, s. 407–408.
Prokuratura
i Prawo 12, 2008
132
Udział osoby najbliższej w postępowaniu karnym
III. Pojęciem osoby najbliższej posługuje się ustawodawca nie tylko dla
określenia jej uprawnień do wystąpienia jako strona zastępcza lub strona
nowa bądź do wnoszenia środków odwoławczych, ale również dla wskaza-
nia przysługujących jej uprawnień w prawie dowodowym, ochrony świadków
ze względu na niebezpieczeństwo grożące osobie bliskiej, a także obowiąz-
ku zawiadomienia osoby najbliższej o fakcie zatrzymania lub tymczasowego
aresztowania.
Uprawnienia dla osób najbliższych przewidziane są w prawie dowodo-
wym ze względu na ich ochronę przed składaniem zeznań ze względu na to,
ze pozostają z oskarżonym w stosunkach rodzinnych. Najważniejszym
uprawnieniem jest prawo wynikające z art. 182 § 1 i 2 k.p.k., zgodnie z któ-
rym osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić zeznań. Prawo od-
mowy zeznań trwa mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia. Zazna-
czyć trzeba, że osoba najbliższa nie ma obowiązku uzasadniać swego sta-
nowiska, a sąd nie ma prawa ustalać lub oceniać motywy takiej decyzji
świadka. Odmowa zeznań dotyczy całości zeznań, co oznacza, że osoba
najbliższa w ogóle nie występuje w sprawie w charakterze świadka, jeżeli
zeznania dotyczyć mogą tylko okoliczności istotnych dla odpowiedzialności
karnej osoby najbliższej albo tylko części zeznań dotyczących właśnie tej
osoby, gdy jednocześnie świadkowi znane są inne fakty istotne dla toczące-
go się postępowania, ale w ogóle niedotyczące kwestii odpowiedzialności
karnej osoby najbliższej21. Stosunek bliskości powinien istnieć w chwili skła-
dania zeznań, nie później jednak niż w chwili przed rozpoczęciem pierwsze-
go zeznania na rozprawie przed sądem pierwszej instancji22. Skorzystanie
przez świadka z prawa odmowy zeznań może nastąpić także przez złożenie
oświadczenia na piśmie23. Istota gwarancji płynących z prawa do odmowy
zeznań związana jest przede wszystkim z uwolnieniem świadka od dylema-
tu, czy składać zeznania w sprawie toczącej się przeciwko osobie najbliż-
szej, czy te
24
ż zeznań takich nie składać .
Podobne uprawnienie, ale co do odmowy udzielenia odpowiedzi na pyta-
nie, przysługuje świadkowi na zasadzie art. 183 § 1 k.p.k. Zgodnie z tym
przepisem świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzie-
lenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na
odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Organ pro-
wadzący postępowanie ma obowiązek (art. 16 § 1 k.p.k.) pouczenia świadka
o przysługującym mu uprawnieniu do uchylenia się od odpowiedzi na pyta-
nie, tylko gdy świadkowi lub osobie najbliższej grozi odpowiedzialność kar-
na, a nie odpowiedzialność cywilna lub dyscyplinarna, czy też za wykrocze-
21 J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, S. S t e i n b o r n, Kodeks… (t. II), s. 502–503.
22 W. G r z e s z c z y k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2005, s. 159.
23 Uchwała SN z dnia 26 października 2006 r., I KZP 22/06, OSNKW 2006, nr 11, poz. 98.
24 Postanowienie SN z dnia 25 czerwca 2004 r., V KK 68/04, OSNwSK 2004, nr 1, poz. 1190.
Prokuratura
i Prawo 12, 2008
133
nie. Trafnie przyjmuje się, że świadek ma także prawo do przemilczenia
związanych z tym okoliczności w fazie zeznań spontanicznych. Organ pro-
cesowy nie jest uprawniony do kontroli występowania przesłanek, na które
powołuje się świadek, gdyż decyzja o uchyleniu się od odpowiedzi na pyta-
nie należy tylko do świadka25. W sytuacji określonej w tym przepisie świadek
nie ma obowiązku wyjaśniania, dlaczego odmawia odpowiedzi26. Świadek
nie ma bowiem obowiązku podawania motywów odmowy odpowiedzi na
pytanie, wystarczy, że powoła się na przepis art. 183 § 1 k.p.k., i tym samym
może uchylić się od odpowiedzi na pytanie. Organ procesowy nie może więc
żądać od świadka, aby ujawnił, dlaczego uchyla się od odpowiedzi na okre-
ślone pytanie27. W związku z tym uprawnieniem pozostaje prawo do żądania
przez świadka, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności,
jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego naj-
bliższą (art. 183 § 2 k.p.k.). Pojęcie „hańby” winno być rozumiane tak, jak
określenie to jest odbierane społecznie, chodzi więc w szczególności o oko-
liczności drastyczne, dotyczące spraw osobistych, intymnych, które w od-
czuciu społecznym „poniżają” osobę zachowującą się w dany sposób28.
Treść zeznania może narazić świadka lub dla niego osobę najbliższą na
hańbę, co uzasadnia żądanie wyłączenia jawności na czas jego przesłucha-
nia, gdy wynikające z nich fakty tak właśnie mogą zostać ocenione przez
osoby postronne – jako dyskredytujące czy też dyskwalifikujące w ocenie
społecznej. śądania świadka nie można nie uwzględnić, jeżeli wskaże on
okoliczności, które mogą narazić osoby najbliższe na hańbę. Zaznaczyć przy
tym trzeba, że osoby korzystające z tych uprawnień nie mogą być biegłymi
(art. 196 k.p.k.).
Wspomnieć też należy o osobie najbliższej jako przyczynie ustanowienia
świadka świadkiem anonimowym. Zgodnie z art. 184 § 1 k.p.k., jeżeli zacho-
dzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo
mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby dla niego najbliższej,
sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może wydać posta-
nowienie o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie
tożsamości świadka, w tym danych osobowych, jeżeli nie mają znaczenia
dla rozstrzygnięcia w sprawie. Przesłanką anonimizacji jest istnienie uza-
sadnionej obawy niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mie-
nia w znacznych rozmiarach świadka lub osób dla niego najbliższych. Nie
wydaje się, by pojęciu „osoba najbliższa” można nadawać szerszy zakres,
25 W. G r z e s z c z y k, Kodeks…, s. 160.
26 J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, M. P ł a c h t a, Kodeks… (t. I), s. 445, J. G r a j e w s k i,
L. K. P a p r z y c k i, S. S t e i n b o r n, Kodeks… (t. I), s. 506–507.
27 Postanowienie SN z dnia 8 lutego 2006 r., IV KK 294/05, OSNwSK 2006, nr 1, poz. 306.
28 T. G r z e g o r c z y k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kantor Wydawniczy Zaka-
mycze, Kraków 2005, s. 462.
Prokuratura
i Prawo 12, 2008
134
Udział osoby najbliższej w postępowaniu karnym
niż przewiduje to przepis art. 115 § 11 k.k. Skoro bowiem ustawa posługuje
się tym pojęciem, nie formułując jego odmiennego zakresu, przeto także
w ramach art. 184 § 1 k.p.k. należy przez „osobę najbliższą” rozumieć osoby
wymienione w art. 115 § 11 k.k.29.
Dla ochrony świadka podobne znaczenie ma art. 191 § 3 k.p.k., zgodnie
z którym, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby
bezprawnej wobec świadka lub osoby najbliższej w związku z jego czynno-
ściami, może on zastrzec dane dotyczące miejsca zamieszkania do wyłącz-
nej wiadomości prokuratora lub sądu. Pisma procesowe doręcza się wów-
czas do instytucji, w której świadek jest zatrudniony, lub na inny wskazany
przez niego adres. Zastrzeżenie danych dotyczących miejsca zamieszkania
następuje nie z urzędu, lecz wyłącznie na żądanie świadka, które nie może
zostać nieuwzględnione, o ile okoliczności tego rodzaju zostaną ujawnione.
Decyzja ta należy do samego świadka. Organ procesowy jest obowiązany
uwzględnić żądanie świadka.
IV. Osoba najbliższa posiada także uprawnienia w związku ze stosowa-
niem wobec osoby podejrzanej lub podejrzanego (oskarżonego) środków
przymusu. Zgodnie z art. 245 § 2 k.p.k. na żądanie zatrzymanego należy
o fakcie zatrzymania zawiadomić bezzwłocznie osobę dla niego najbliższą
lub inną przez niego wskazaną. Zaznaczyć trzeba, że w odniesieniu do za-
trzymania zawiadomienie następuje tylko na żądanie zatrzymanego, w za-
kresie określonym w art. 261 § 1 i 3 k.p.k., które to przepisy dotyczą tymcza-
sowego aresztowania Przez odpowiednie zastosowanie organ stosujący
zatrzymanie dokonuje zawiadomienia osób najbliższych. Natomiast zawia-
domienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania stanowi obowiązek
sądu, który musi być zrealizowany tak szybko, jak to jest możliwe z tech-
nicznego punktu widzenia, wobec sformułowania ustawowego, że ma to
nastąpić bezzwłocznie30. Z przepisu wynika, że obowiązek zawiadomienia
dotyczy tylko jednego członka rodziny.
Należy więc przypuszczać, że w wypadku wskazania przez aresztowa-
nego kilku z nich, prokurator może zażądać, aby podał swoje preferencje.
W razie odmowy prokurator powinien taka decyzję podjąć samodzielnie.
Wydaje się, że w takim wypadku głównym kryterium wyboru powinien być
fakt pozostawania danej osoby we wspólnym gospodarstwie domowym
z aresztowanym31. Przy braku osób najbliższych i podejrzliwości organu
ścigania prawdopodobna jest sytuacja, w której nikt nie zostanie zawiado-
miony o fakcie aresztowania. Należałoby więc wstępnie zażądać od podej-
29 J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, S. S t e i n b o r n, Kodeks… (t. I), s. 514–515.
30 W. G r z e s z c z y k, Kodeks…, s. 234–235.
31 H. G a j e w s k a - K r a c z k o w s k a, Tajność postępowania przygotowawczego a prawo do
informacji o jego przebiegu, St. Prawn. 1990, nr 3, s. 11.
Prokuratura
i Prawo 12, 2008
135
rzanego motywów, dla których wnioskuje o zawiadomienie osoby obcej,
w razie podejrzenia o próbę matactwa. Jeśli przypuszczenia prokuratora się
potwierdzą, a brak jest osób najbliższych, celowe wydaje się zawiadomienie
albo dalszej rodziny, albo zwrócenie się do zespołu adwokackiego w celu
nawiązania kontaktu podejrzanego z ewentualnym obrońcą. W każdym razie
absolutnie nie wolno dopuszczać do sytuacji, w której aresztowany, z powo-
du formalizmu organu ścigania, przepada bez wieści32.
O zastosowaniu tymczasowego aresztowania sąd jest obowiązany bez-
zwłocznie zawiadomić osobę najbliższą dla oskarżonego; może to być oso-
ba wskazana przez oskarżonego (art. 261 § 1 k.p.k.). Na wniosek oskarżo-
nego można również zawiadomić inną osobę zamiast lub obok osoby naj-
bliższej (art. 261 § 2 k.p.k.).
V. Powyższe uwagi wskazują, iż osoba najbliższa odgrywa istotną rolę
w postępowaniu karnym. Jej udział idzie w kilku kierunkach. Po pierwsze,
osoba ta ma prawo wstąpienia do procesu w związku ze śmiercią pokrzyw-
dzonego jako strona zastępcza lub strona nowa. Po drugie, osobie najbliż-
szej dla oskarżonego przysługuje prawo odmowy zeznań. Po trzecie, osoba
najbliższa (jeżeli zachodzi uzasadniona obawa o jej życie, zdrowie, wolność
lub mienie w znacznych rozmiarach) ma wpływ na ustanowienie świadka
świadkiem anonimowym lub ochronę danych adresowych. Ponadto, jeżeli
zatrzymano osobę podejrzaną lub tymczasowo aresztowano podejrzanego
(oskarżonego) w odniesieniu do zatrzymanego na jego wniosek, a w stosun-
ku do tymczasowo aresztowanego obligatoryjnie zawiadamia się o zastoso-
waniu tych środków przymusu osobę najbliższą.
Należy też podkreślić, że niewstąpienie osoby najbliższej w prawa po-
krzywdzonego w razie jego śmierci powoduje umorzenie postępowania,
a w przypadku powoda cywilnego pozostawienie pozwu cywilnego bez roz-
poznania.
Omawiając udział osób najbliższych w procesie karnym, należy wspo-
mnieć też o tym, że k.p.k. posługuje się również terminem „przedstawiciel
ustawowy” i „osoba pozostająca z oskarżonym w szczególnie bliskim sto-
sunku osobistym”, które to osoby również wywierają wpływ na postępowanie
karne. Jednakże z uwagi na to, że przedmiotem analizy była „osoba najbliż-
sza” i jej wpływ na proces karny, udział tych innych osób winien być przed-
miotem odrębnego opracowania.
32 Ibidem, s. 11.
Prokuratura
i Prawo 12, 2008
136