Epistemologiczny kontekst dyskursu

ponowoczesnego, symulacja, wra¿liwoœæ

a wra¿liwoœæ estetyczna, epoka Narcyzmu

– dyskusja

ANDRZEJ WAWRZYNOWICZ: Interesuj¹ce s¹ pewne kwestie

zwi¹zane z e p i s t e m o l o g i c z n y m kontekstem dyskursu

ponowoczesnego. Punkt widzenia przywo³ywanego tu Baudril-

larda odrzuca „kulturê reprezentacji” i rezygnuje z orzekania

o jakiejœ obiektywnie danej rzeczywistoœci. Rzeczywistoœæ jest –

w tej perspektywie – zawsze ju¿ z góry r z e c z y w i s t o œ c i ¹

p r z e d s t a w i o n ¹, dlatego referencja sensu stricto nie wydaje

siê mo¿liwa. Baudrillard – na gruncie w³asnych za³o¿eñ – nie tyle

wiêc o p i s u j e rzeczywistoœæ jako tak¹, co raczej uwodzi nas

swoim dyskursem i w³¹cza w przestrzeñ proponowanej przez sie-

bie „gry” jêzykowej. Jego w³asna diagnoza rzeczywistoœci nie

mo¿e byæ bowiem wy³¹czona spod tych za³o¿eñ – sama wci¹ga

nas w zwi¹zku z tym nieuchronnie w pewn¹ k o n w e n c j ê,

w okreœlony horyzont nawzajem odsy³aj¹cych siê do siebie zna-

ków. Nasuwa siê pytanie: dlaczego w³aœciwie mielibyœmy j¹ ho-

norowaæ? Innymi s³owy: na czym mia³aby polegaæ o g ó l n a

wartoœæ poznawcza takiej diagnozy i w czym mia³aby byæ ona

ufundowana?

BARBARA SZCZEPAÑSKA-PABISZCZAK: Wartoœæ poznawcza diagnozy

J. Baudrillarda – przy ca³ej „beztrosce epistemologicznej” – wi¹¿e siê

z mo¿liwoœci¹ konceptualizacji stanu spo³eczeñstwa postindustrial-

nego. Œwiat, a to stwierdzenie wyda siê zapewne trywialne, zmienia

siê, a wraz z nim zmieniaj¹ siê systemy znaków. Aktualnie sam znak,

jego znaczenie i „strona znacz¹ca” znaku okazuj¹ siê byæ nieokreœlo-

ne. Baudrillard eksponuje okazjonalny charakter komunikacji. W jego

„teorii symulacji” pojêcie znaku zosta³o zast¹pione pojêciem simulac-

2

Dyskusja

rum, oznaczaj¹cym „powierzchniowy” aspekt signifiant, wskazuj¹cym

na siebie samo jako sk³adnik h i p e r r z e c z y w i s t o œ c i.

RENATA A. LEPCZYK: Czy symulacja wychodz¹ca „od radykalnej

negacji znaku jako wartoœci” odnosi siê tylko do Alltagswelt? Czy

nie jest zjawiskiem powszechniejszym, wykraczaj¹cym poza All-

tagswelt?

BARBARA SZCZEPAÑSKA-PABISZCZAK: Symulacja (³ac. simulatio) ozna-

cza udawanie, zazwyczaj œwiadome, w celu wprowadzenia w b³¹d

otoczenia. Mo¿e jednak oznaczaæ równie¿ upodabnianie, wykorzy-

stuj¹ce czêœciowo cz³ony rzeczywiste w warunkach sztucznych. Za-

wsze tedy w rachubê wchodzi pewna „z³uda”, która mo¿e braæ swój

pocz¹tek tak¿e w z³udzeniu sensorycznym, tak charakterystycznym

dla naszej wra¿liwoœci psychofizjologicznej.

W zak³adanej przeze mnie konceptualizacji filozoficzno-estetycznej

obecna jest idea wspó³wystêpowania dwóch kulturowych kontekstów

„praktyki materialnej”, tj. Alltagswelt i Lebenswelt. Przyjmuje siê, ¿e

z jednej strony mamy zespó³ wartoœci, którym odpowiadaj¹ zinstru-

mentalizowane pojêcia „domkniêtego” jêzyka „cz³owieka jednowy-

miarowego”. Przeciwwag¹ dla nich s¹ wartoœci konstytuuj¹ce Lebens-

welt, w którym dissensus staje siê ochron¹ przed totalizacj¹. Sk³onnoœci

unifikuj¹ce wi¹¿ê z Alltagswelt, w którym brak „innoœci” sprawia, i¿

to, co nieoczywiste, sprowadza siê do „udawania jasnoœci postrze¿e-

niowej”. Wydaje siê, ¿e w Lebenswelt, konstytuowanym przez event

(zarówno zdarzenia mentalne, jak i pozamyœlowe), metafizyczna obec-

noœæ (w tradycyjnym sensie) musi byæ pozorowana od chwili, kiedy

dekonstrukcja (J. Derrida) uka¿e jej „problematycznoœæ”.

PIOTR ORLIK: Horkheimer i Adorno w Dialektyce oœwiecenia na

przyk³adzie spotkania Odyseusza z syrenami wskazuj¹, ¿e poja-

wienie siê sztuki (a zatem i wra¿liwoœci estetycznej?) warunko-

wane jest represjonowaniem sfery wra¿liwoœci. Odyseusz swoim

towarzyszom zalepia uszy woskiem, a sam ka¿e przywi¹zaæ siê

do masztu, by w ten sposób oprzeæ siê wo³aniu syren. Jak pisz¹

Horkheimer i Adorno: „ich (syren) pokusa zostaje zneutralizowa-

na, staje siê przedmiotem kontemplacji, sztuk¹”1. W zwi¹zku

z tym pojawia siê pytanie o wzajemne relacje pomiêdzy sfer¹

1

M. Horkheimer, T. W. Adorno, Dialektyka oœwiecenia, Wydawnictwo IFiS PAN,

Warszawa 1994, s. 51.

Epistemologiczny kontekst dyskursu ponowoczesnego, symulacja...

3

wra¿liwoœci, z jednej strony, a specyficzn¹ wra¿liwoœci¹ este-

tyczn¹, z drugiej. Czy – jak sugeruj¹ autorzy Dialektyki oœwiece-

nia – pojawienie siê wra¿liwoœci estetycznej okupione byæ musi

wygaszeniem, wypaleniem jakiegoœ innego aspektu sfery wra¿li-

woœci („Skrêpowany Odyseusz asystuje przy koncercie, nieru-

chomy jak póŸniejsza publicznoœæ sal koncertowych, a jego entu-

zjastyczny krzyk o uwolnienie pobrzmiewa niczym aplauz”2)?

BARBARA SZCZEPAÑSKA-PABISZCZAK: W œwietle najnowszych badañ

psychologicznych3 wykazano sta³¹ obecnoœæ umys³u emocjonalnego,

który wyjaœnia, dlaczego w tak wielu naszych dzia³aniach kierujemy

siê emocjami. Ten model naukowy pokazuje, ¿e emocje maj¹ w³asn¹

logikê, a sam umys³ emocjonalny jest du¿o szybszy ni¿ umys³ racjonal-

ny. Szybkoœæ jego reakcji wyklucza jak¹kolwiek refleksjê czy analizê,

która jest znakiem szczególnym umys³u myœl¹cego. Tak wiêc relacje

miêdzy sfer¹ racjonaln¹ a emocjonaln¹ wydaj¹ siê polegaæ na do-

pe³nianiu. Podobnie rzecz ma siê z relacjami wystêpuj¹cymi miêdzy

ró¿nymi obszarami wra¿liwoœci. Os³abienie intensywnoœci odbioru

doznañ estetycznych mo¿e wspó³graæ z adiaforyzacj¹.

PIOTR ORLIK: Baudrillard pisze o ekstazie („Nie jest siê ju¿ w sta-

nie s¹dziæ i nie ma siê ju¿ ¿adnego potencja³u, aby poddawaæ re-

fleksji przekazy i znaki. [...] Jest to pewna forma ekstazy”4), o fas-

cynacji („Moim zdaniem, fascynacja jest czymœ, co wi¹¿e siê

z tym, co zanika. To w³aœnie znikanie rzeczy fascynuje nas”5).

Nawet jeœli przewa¿ymy tytu³ow¹ szalê szkicu („Zmierzch” czy

„renesans” wra¿liwoœci estetycznej?) na rzecz zmierzchu wra¿liwo-

œci estetycznej, czy przywo³ana ekstaza i fascynacja nie wszczy-

naj¹ gry wra¿liwoœci?

BARBARA SZCZEPAÑSKA-PABISZCZAK: Nasuwaj¹ce siê pytanie, czy Bau-

drillardowska „ekstaza” i „fascynacja” nie wszczynaj¹ gry wra¿liwo-

œci, znajduje swoj¹ „uobecnion¹” odpowiedŸ w praktyce artystycznej,

chocia¿by pop-artu i hiperrealizmu, które przecie¿ nadal znajduj¹

swoich pe³nych entuzjazmu odbiorców.

2

Tam¿e, s. 51.

3

Na przyk³ad D. Goleman, Inteligencja emocjonalna, t³um. A. Jankowski, Media Ro-

dzina of Poznañ, Poznañ 1997.

4

J. Baudrillard, Gra resztkami. Wywiad z Jeanem Baudrillardem przeprowadzony przez

Salwatora Mele i Marka Timarscha, [w:] Postmodenizm a filozofia, S. Czerniak, A. Szahaj (red.), Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1996, s. 210.

5

Tam¿e.

4

Dyskusja

EWA ORLIK-MARCINIAK: Na ile, zdaniem autorki, uzasadnione jest

dokonywanie analogii pomiêdzy prezentowan¹ w tekœcie diag-

noz¹ ponowoczesnego spo³eczeñstwa konsumpcyjnego a stwier-

dzeniem (opieraj¹cym siê na opisie istoty narcyzmu w koncepcji

relacji z obiektem Stephena Johnsona), ¿e ¿yjemy w epoce Nar-

cyzmu?

BARBARA SZCZEPAÑSKA-PABISZCZAK: Zauroczenie w³asnym wizerun-

kiem mo¿e posiadaæ wymiar spo³eczno-ekonomiczny (np. w ujêciu

Rorty’ego) lub indywidualno-psychologiczny (np. w koncepcji Freu-

da). W pierwszej perspektywie konstatacja Narcyzmu dotyczy pono-

woczesnego spo³eczeñstwa konsumpcyjnego, w drugiej zaœ – partycy-

puj¹cej w tym spo³eczeñstwie jednostki.