OŚRODEK DOSKONALENIA NAUCZYCIELI W PILE
64-920 Piła, ul. Bydgoska 21
tel. [phone], fax [phone]
www.odn.pila.pl
Rozwijanie zainteresowań
i uzdolnień uczniów.
"Dziecko rodzi się wszechstronnie uzdolnione
z pełną mo\
liwością rozwoju we wszystkich kierunkach,
potencjalną wybitną inteligencją i zadatkami na rozwijanie
wielkiej twórczości oraz du\
ym talentem społecznym.
Trzeba stworzyć mu mo\
liwości ich maksymalnego rozwoju".
David Lewis
Izabela Okrzesik  Frąckowiak
Piła, 2009
S t r o n a | 2
Podstawy prawne
We wprowadzeniu do ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty napisano, \
e:
 & Szkoła winna zapewnić ka\
demu uczniowi warunki niezbędne do jego rozwoju, & 
Art. 1.ustawy stanowi, \
e:
 System oświaty zapewnia w szczególności:
1)  realizację prawa& dzieci i młodzie\
y do wychowania i opieki, odpowiednich do wieku
i osiągniętego rozwoju;(& )
4) dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do mo\
liwości psychofizycznych
uczniów(& );
(& )
6)& umo\
liwianie realizowania indywidualnych programów nauczania oraz ukończenia
szkoły ka\
dego typu w skróconym czasie; (& )
Rozporządzenie MENiS z dnia 19 grudnia 2001 r. w sprawie warunków i trybu udzielania
zezwoleń na indywidualny program lub tok nauki oraz organizacji indywidualnego programu lub
toku nauki (Dz.U. z 2002 r. Nr 3, poz. 28 )
Rozporządzenie z dnia 7 września 2004 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania,
klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów
i egzaminów w szkołach publicznych (Dz. U. Nr 199, poz. 2046 z póz
n. zm.).
Rozporządzenie MENiS z dnia 29 stycznia 2002 r. w sprawie organizacji oraz sposobu
przeprowadzania konkursów, turniejów i olimpiad (Dz.U. Nr 13, poz.125) .
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 czerwca 2005 r. w sprawie stypendiów Prezesa Rady
Ministrów, ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania oraz ministra właściwego do
spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego (Dz. U. Nr 106, poz. 890).
Rozporządzenie MENiS z dnia 7 stycznia 2003r. w sprawie zasad udzielania pomocy
psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. Nr
11, poz.114),
Rozporządzenie MENiS z dnia 11 grudnia 2002r. w sprawie zasad działania publicznych poradni
psychologiczno-pedagogicznych, publicznych tym publicznych poradni specjalistycznych (Dz. U.
Nr 5, poz. 46)
S t r o n a | 3
 Marzy mi się szkoła, która będzie zachęcała uczniów do
wspólnych poszukiwań, która będzie odkrywała talenty i rozwijała je
prof. Edmund Wittbrodt
Mówiąc o uczniach zdolnych nale\
y pamiętać, \
e są to nie tylko ci uczniowie, którzy mają same
piątki, nie tylko laureaci konkursów i olimpiad przedmiotowych, ale są to równie\
utalentowani
sportowcy i artyści oraz uczniowie o talentach organizatorskich i przywódczych.
" Szkoła powinna odkrywać najmocniejsze strony ka\
dego ucznia i rozwijać je.
" Wspieranie w rozwoju jednostek szczególnie uzdolnionych wpływa stopniowo na
zwiększanie się ogólnego poziomu społeczeństwa.
1. Pojęcie ucznia zdolnego
 Uczniowie uzdolnieni to tacy, którzy przejawiają mo\
liwości zaawansowanych dokonań
w dziedzinie umysłowej, twórczej, artystycznej, w zakresie zdolności przywódczych czy
w poszczególnych przedmiotach nauczania i którzy w celu pełnego rozwinięcia tych mo\
liwości
wymagają usług lub zajęć niedostarczanych przez standardową szkołę (S.Marland).
 Uczeń zdolny to taki, którego charakteryzują : wysoki poziom zdolności ogólnych do uczenia
się, określone zdolności specjalne oraz wysokie osiągnięcia lub mo\
liwości osiągnięć w ró\
nych
dziedzinach (T.Lewowicki).
Według Wincentego Okonia  Uczeń zdolny osiąga lepsze wyniki od swoich rówieśników przy
zachowaniu jednakowych dla wszystkich warunków pracy lub uzyskuje te same wyniki co inni,
przy mniejszym nakładzie pracy, co zawdzięcza wy\
szemu rozwojowi zdolności ogólnych:
myśleniu, obserwacji, wyobraz
ni, pamięci, uwadze, sprawnością manualnym i ruchowym.
 Uczeń zdolny  przejawia wysoki poziom zdolności ogólnych (inteligencji) lub posiada jakąś
zdolność specjalną w sferze działalności umysłowej .
Uczeń zdolny w rozumieniu społecznym to uczeń , który ma wzorowe zachowanie i najwy\
sze
oceny z przedmiotów szkolnych. Uczeń zdolny w rozumieniu psychologicznym to ten, który ma
wysoki iloraz inteligencji, du\
e osiągnięcia oraz wysokie zdolności twórcze na ró\
nych
płaszczyznach.
S t r o n a | 4
Uczniowie zdolni charakteryzują się ponadprzeciętnymi osiągnięciami (mo\
na zaobserwować )
lub potencjalnymi zdolnościami do takich osiągnięć (badania specjalistycznymi instrumentami
psychologicznymi).
Uczeń zdolny to taki, który dobrze się uczy, ma osiągnięcia szkolne, jest grzeczny, nie kłamie,
nie przeszkadza na lekcjach. (definicja wg przyjętych, szkolnych schematów).
Uczeń zdolny to normalne dziecko, któremu nale\
y stworzyć jedynie środowisko, które umo\
liwi
mu rozkwit ró\
norodnych talentów wrodzonych i nauczy współdziałania z ludz
mi.
Jest wiele definicji ucznia zdolnego.
Najkrócej mo\
na stwierdzić, \
e uczeń zdolny charakteryzuje się nie tylko wysoką inteligencją,
ale jest twórczy a jego motywacja do nauki bywa szczególnie silna.
Dziecko zdolne to dziecko mające wyjątkowe zdolności w ró\
nych dziedzinach, podczas gdy
 utalentowane wykazuje szczególne predyspozycje w jednym lub dwóch spokrewnionych ze
sobą kierunkach.
Na rozwój uzdolnień mają wpływ:
" w 50% czynniki dziedziczne czyli potencjał genetyczny
" w 50% środowisko bli\
sze i dalsze.
" Przez środowisko bli\
sze rozumiemy przede wszystkim środowisko rodzinne a następnie
klasę i rówieśników.
" Środowisko dalsze to szkoła , znajomi, krewni, czasami inne placówki oświatowe.
S t r o n a | 5
2. Cechy charakterystycznego uczenia się uczniów zdolnych
Uczeń zdolny odznacza się pewnymi specyficznymi cechami pod względem
intelektualnym. Posiada on równie\
pewne szczególne umiejętności oraz specjalne cechy
charakteru.
" pod względem intelektualnym uczniowie zdolni odznaczają się: wysoką aktywnością
poznawczą i dociekliwością, spostrzegawczością i wnikliwą obserwacją, dogłębnym
rozumieniem zło\
onych i trudnych treści, logicznością myślenia, trafnością oceniania
i wartościowania, analizowania i syntetyzowania, rozumowaniem na poziomie
abstrakcyjnym, łatwością wytwarzania w krótkim czasie pomysłów rozwiązania zadania,
twórczą wyobraz
nią i intuicją, zdolnością do koncentrowania uwagi, trwałą i wierną
pamięcią, krytycznym stosunkiem do informacji, dą\
eniem do ich weryfikowania
i u\
ytkowania, otwartością umysłu, przejawiającą się w gotowości poznania odmiennych od
własnego punktów widzenia na ró\
ne sprawy;
" pod względem umiejętności uczniowie zdolni przejawiają: skłonność do podejmowania
trudniejszych i zło\
onych zadań, trafność w doborze ró\
norodnych metod rozwiązywania
problemów i zadań, oryginalność interpretowaniu wyników oraz pomysłowości w ich
praktycznym zastosowaniu, łatwości osiągania prostych rozwiązań, inicjatywę
w samokształceniu (umiejętność gospodarowania własnym czasem, stosowanie
efektywnych metod uczenia się), łatwość skupienia się przez dłu\
szy czas na danym
zagadnieniu, szybkie tempo uczenia się, umiejętności dydaktyczne przejawiające się
w interesującym, logicznym, zrozumiałym przez kolegów przekazie wiadomości,
umiejętności organizacyjne przejawiające się samodzielnym, skutecznym inicjowaniu pracy,
szczególnie pracy zespołowej;
" pod względem charakteru uczniowie zdolni odznaczają się: poczuciem obowiązku
i pracowitością, zdolnością do intensywnej pracy całymi godzinami nad tym samym
problemem, wielostronnymi zainteresowaniami, samodzielnością w podejmowaniu decyzji
(o sobie, o własnym rozwoju intelektualnym i moralnym), kole\
eńskością (nastawieniem na
dawanie, zdolnością do poświęceń, zaanga\
owaną pracę na rzecz wspólnego dobra), wysoką
samooceną, wytrwałością w dą\
eniu do realizacji celów, odpornością na niepowodzenia, na
brak uznania i nagród zewnętrznych (znajdowanie satysfakcji w postępach).
S t r o n a | 6
Charakterystyczne cechy szczególnie uzdolnionych dzieci:
Jest bystrym obserwatorem, przytomnym i szybko podchwytującym nowe rzeczy;
Potrafi wykonywać zadania umysłowe z przyjemnością;
Potrafi uczyć się szybko i dobrze;
U\
ywa poprawnie wielu słów;
Zadaje bardzo du\
o pytań;
Ma oryginalne pomysły;
Skupia swoją uwagę na tym, co mu się pokazuje nowego;
Ma dobra pamięć;
Lubi czytać;
Przewodzi w grach z innymi dziećmi w tym samym prawie wieku;
Ma pomysły na zabawę, gdy bawi się z innymi;
Ma obowiązki do wypełnienia przekazane przez nauczycieli w przedszkolu lub grupie
zabawowej;
Spędza du\
o czasu na malowaniu i rzez
bieniu;
Ma dobre wyczucie perspektywy i szczegółu, gdy rysuje;
Rysuje oryginalne rysunki, które nie przypominają prób innych dzieci;
Lubi oglądać obrazy i komentować je;
Ma dobre poczucie rytmu i lubi poruszać się w takt melodii;
Posługuje się ekspresywnymi ruchami ciała dla okazania nastroju, emocji;
Ma dobrą koordynacje ruchów;
Lubi wystukiwać rytm, gdy gra muzyka;
Jasno wyra\
a koncepcje w mowie;
Nie zra\
a się łatwo, gdy rzeczy nie idą po jego myśli;
Wcześnie zaczyna czytać.
Lubi rozwiązywać zadania liczbowe;
Pragnie poznać przyczynę zjawisk;
Jest manualnie zręczne i potrafi manipulować niewielkimi przedmiotami;
Bardzo pochłaniają je rzeczy, wobec których wykazuje zainteresowanie
Bez przerwy eksperymentuje z nowymi rzeczami;
Woli samodzielnie rozwiązywać problemy;
Jest bardzo pomysłowe w znajdywaniu odpowiedzi i nowych sposobów robienia czegoś;
S t r o n a | 7
Ma bujną, bogatą wyobraz
nię i tworzy świat fantazji;
Jest o\
ywione, gdy rozwiązuje problem bądz
dokonuje jakiegoś odkrycia;
Samo podaje pomysły nowych zadań, nie polega na innych przez cały czas;
Przejawia radość \
ycia;
Jest pewne siebie, jeśli chodzi o jego umiejętności rozwiązywania nowego problemu;
Ma bardzo wielu przyjaciół i kolegów;
Jest zawsze skore do odkrywania nowego otoczenia;
Inni traktują je jako przywódcę;
Wymyśla pomysłowe opowiadania i lubi je opowiadać;
Przejawia bardzo niezale\
ną postawę wobec \
ycia;
Przejawia zamiłowanie do zabaw językowych, gier słownych;
Niegrzecznie zachowuje się zwłaszcza w chwilach znudzenia lub sfrustrowania;
Brak cierpliwości wobec rówieśników wolniej kojarzących fakty.
Jak rozwijają się zdolności?
Rozwój zdolności jest ściśle związany z etapami rozwoju dziecka. Najwcześniej pojawiają się
zdolności matematyczne i artystyczne, zwłaszcza muzyczne i plastyczne. Młodszy wiek szkolny
to rozwój zdolności intelektualnych. W okresie dorastania następuje rozkwit zdolności
twórczych, zwłaszcza w zakresie twórczości intelektualnej. Wtedy te\
młodzie\
cechuje du\
a
aktywność, energia, wra\
liwość, a jednocześnie du\
a samodzielność i niezale\
ność
intelektualna.
Jak uczyć uczniów zdolnych?
Konieczne jest:
" utrzymywanie wysokiego poziomu trudności zadań stawianych uczniowi,
" wskazywanie dodatkowych z
ródeł wiedzy,
" inspirowanie do poszukiwania problemów wymagających
" rozwiązania,
" zachęcanie do udziału w konkursach i olimpiadach,
" wskazywanie pozaszkolnych miejsc pogłębiania wiedzy i rozwijania
zainteresowań.
S t r o n a | 8
4. Identyfikowanie uczniów zdolnych .
Do wykrywania zdolności intelektualnych słu\
ą ro\
ne wypracowane przez
psychologię testy inteligencji, zdolności i osobowości. Najlepiej jednak poznaje się zdolności
przez obserwację procesów i wyników działania jednostki. Mo\
liwość takiej obserwacji mają
przede wszystkim rodzice i nauczyciele. Oni w pierwszej kolejności mogą zwrócić uwagę na
dzieci wyró\
niające się wysokimi lub wybitnymi zdolnościami w jakimś kierunku. Utrudniają to
stereotypy dziecka ( ucznia ) zdolnego, podczas gdy jednostki zdolne - podobnie jak inne dzieci 
wykazują znaczne ró\
nice indywidualne. Wa\
ne jest tu rozró\
nienie między zdolnościami
potencjalnymi a tymi, które wią\
ą się z osiągnięciami w nauce szkolnej.
5. Kryteria uzdolnień
Najczęściej u\
ywanym kryterium uzdolnień jest iloraz inteligencji. Za wybitnie
uzdolnione uwa\
a się tych uczniów, których IQ jest bardzo wysoki, powy\
ej 130 punktów.
Innymi kryteriami wybitnych uzdolnień są: szybkość ucznia się, obszerna wczesna
dojrzałość intelektualna i ponadprzeciętne osiągnięcia w jakiejś dziedzinie (sztuka, literatura,
nauki ścisłe).
S t r o n a | 9
Inteligencja szkolna, to tylko część zdolności umysłowych dziecka, zdolności do
logicznego myślenia. Jej cechą jest analityczność i jednokierunkowość. Dziecko inteligentne
poszukuje jednego rozwiązania spełniającego warunki zadania.
6. Obszary wspierania uzdolnień
Wspieranie uzdolnień  tak, ale co to znaczy?
 Przede wszystkim nie szkodzić
Hipokrates
Naturalna zasada zwartości grupy wyruszającej w góry jest to, aby następny nie stracił z oczu
idącego przed nim.  Człowieka wybitnie zdolnego mo\
na porównać z kimś, kto biegnie na
przedzie (G.K. Jung) Powinniśmy zadbać o to, aby nie stracić go z oczu.
Obszary wspierania uzdolnień
S t r o n a | 10
Kształcenie uzdolnień:
" poszerzanie wiedzy i umiejętności,
" pogłębianie wiedzy i umiejętności,
" rozwój twórczości i kreatywności,
" współzawodnictwo i współpraca,
" pełnienie ról społecznych,
" przyspieszanie edukacji.
Identyfikacja i diagnoza uzdolnień:
" wczesne wykrywanie zdolności,
" trafna diagnoza uzdolnień,
" monitoring rozwoju uzdolnień.
Wsparcie wychowawcze:
" rozwój emocjonalny i społeczny,
" rozwój psychofizyczny,
" kształtowanie wra\
liwości,
" rozwój kulturowy.
Pomoc materialna:
" system stypendialny,
" sponsoring,
" pomoc rzeczowa.
Pomoc psychologiczna:
" samopoznanie
" motywowanie
" pozytywne myślenie,
" radzenie sobie w sytuacjach trudnych,
" prakseologia,
" poznanie nowoczesnych technik uczenia się.
S t r o n a | 11
Promocja uzdolnień:
" tworzenie sprzyjającej atmosfery wokół uzdolnień,
" organizacja form współzawodnictwa (konkursy, przeglądy ...)
" promocja w środkach masowego przekazu.
Są to jedynie obszary wspierania uzdolnień. W ka\
dym z nich mo\
na wyszczególnić jeszcze
wiele konkretnych form i metod działań wspierających.
 Nie chce aby moje dziecko było uzdolnione, chce, aby było normalne
Dziecko bardzo chce się uczyć, po czym idzie do szkoły.
7. Metody i formy pracy z uczniami zdolnymi.
Metody pracy z uczniami zdolnymi
I. Określenie typów uczniów  typ jaki prezentuje uczeń (wzrokowiec, słuchowiec,
kinestetyk) mo\
e mieć wpływ na sposób uczenia się. W celu indywidualizacji nauczania
nauczyciel powinien zorientować się jakie typy przewa\
ają wśród jego uczniów.
II. Metody aktywizujące
Znaczenie metod aktywizujących najlepiej pokazuje piramida przyswajania wiedzy.
S t r o n a | 12
Wybrane metody aktywizujące
" metoda mapy mentalnej
" metoda pokera kryterialnego
" metoda Jigsaw
Formy pracy z uczniem zdolnym
szkolne
pozaszkolne inne
na lekcji pozalekcyjne
ró\
nicowanie treści koła zainteresowań konkursy, przeglądy edukacja
i wymagań (uczestnictwo olimpiady przyspieszona
stawianie i prowadzenie) zawody projekty edukacyjne
problemów indywidualny międzyszkolne dla uczniów
referaty trening obozy naukowe zdolnych
projekty szkolne olimpiady, wycieczki klasy autorskie
uczniowskie konkursy, przeglądy edukacyjne kształcenie na
asystent sesje olimpiady odległość
przedmiotowy popularnonaukowe, przedmiotowe
grupa ekspercka debaty
zadania szkolna liga
indywidualne zadaniowa
listy zadań rozgrywki
(rozszerzające) przedmiotowe
opieka nad grupą spotkania
uczniów z ekspertami
kapitan dru\
yny zajęcia pozalekcyjne
analiza literatury
przedmiotu
grupy
zaawansowane
S t r o n a | 13
8. Wpływ nauczyciela
Rozwijanie odpowiedniego kompleksu cech sprzyja kształtowaniu twórczych osobowości.
Głównym warunkiem osiągnięcia sukcesu jest przede wszystkim praca. Istotną rolę w tym
procesie odgrywa nauczyciel. Musi być on świadomy swoich działań, rozumieć uczniów
zdolnych, ich niepokój poszukiwawczy i twórczy oraz ich bezkompromisowość. Musi być
otwarty na ucznia. Słowem nauczyciel taki musi posiadać du\
y autorytet.
Nauczyciel, pracujący z uczniem szczególnie uzdolnionym, powinien spełniać następujące
warunki:
" działalność nauczyciela zawsze powinna być twórcza
" nauczyciel powinien rozumieć, \
e jego praca to słu\
ba poznaniu, które staje się podstawą
kształcenia i kształtowania jego osobowości,
" prowadzone przez nauczyciela nauczanie powinno zawierać się w podmiotowości,
to\
samości i autonomii człowieka,
" nauczyciel ucząc i wychowując ma szansę wykreować człowieka niepowtarzalnego
i innowacyjnego.
Ze strony nauczyciela uczeń zdolny mo\
e spotkać się z \
yczliwym wsparciem albo
z lekcewa\
ącym traktowaniem i wyśmiewaniem wobec klasy. Nale\
y pamiętać, \
e zadaniem
ka\
dego nauczyciela jest stymulowanie rozwoju poznawczego, emocjonalnego i społecznego
ka\
dego z uczniów  zwłaszcza tych uzdolnionych.
Model Renzuliego
W pracy nauczyciela najczęściej wykorzystuje się model Renzuliego, według którego
mo\
na uznać za człowieka zdolnego osobę, która spełnia trzy konieczne warunki:
- posiada ponadprzeciętne zdolności ogólne
- wykazuje silne zaanga\
owanie w zadanie (wysoka motywacja)
- ma mo\
liwości twórcze
S t r o n a | 14
Wybitne zdolności powstają jako interakcje tych trzech elementów tzn. zdolności ogólnych,
motywacji i twórczości. Do nich dodawany jest istotny współwystępujący czynnik, którym są
uwarunkowania środowiskowe (szkoła, rówieśnicy i rodzina), decydujące o tym, jak potoczą się
losy dziecka.
Uczeń zdolny:
 Śmiało młody człowieku, bo tak idzie się do gwiazd
1. Prowadzi wszechstronne i wnikliwe obserwacje.
2. Jest dociekliwy w poznawaniu świata w skali lokalnej, regionalnej i globalnej.
3. Wykazuje szybkie tempo wnioskowania i myślenia przyczynowo- skutkowego.
4. Przewiduje pozytywne i negatywne skutki zmian zachodzących w środowisku
przyrodniczym.
5. Dostrzega problemy i rozwiązuje je w oryginalny sposób.
6. A
atwo przetwarza informacje z ró\
nych z
ródeł wiedzy.
7. Lubi nowe i ciekawe zadania.
8. W swojej pracy jest dokładny i wytrwały.
9. Pracuje samodzielnie i dą\
y do doskonałości.
10. Jego prace są wysokiej jakości i wykonywane w terminie.
9. Szkolny program pracy z uczniem zdolnym
" Sposoby realizacji programu
" Formy pracy z uczniem zdolnym
" Formy promocji uczniów i szkoły
" Zakres i obszary działań
" Cechy ucznia zdolnego
" Zadania uczestników programu
" Rola i zadania
" Spodziewane efekty
S t r o n a | 15
10. Ewaluacja pracy z uczniem zdolnym
Narzędziami ewaluacji są rozmowy, ankiety skierowane do uczniów, ich rodziców i nauczycieli,
oceny uczniów z przedmiotów, wyniki diagnoz i egzaminów.
Szukamy odpowiedzi na następujące pytania:
" Jak rozkładają się zdolności/zainteresowania uczniów?
" Czy wszyscy uczniowie zdolni zostali zauwa\
eni?
" Jak wygląda jakość usług w oczach uczniów i ich rodziców?
" Czy uczniowie/rodzice są zadowoleni z pracy z uczniem zdolnym?
" Jakie są nieplanowane skutki pracy z uczniem zdolnym?
" Czy osiągnięcia i rozwój uczniów jest widoczny?
" Czy istnieje dobra komunikacja szkoła-dom?
Wyniki ankiet/rozmów muszą być wnikliwie analizowane, co pozwoli na wyciągnięcie wniosków
na temat dalszej pracy z uczniami zdolnymi.
Bibliografia:
Bates J. Munday S.:  Dzieci zdolne ambitne i utalentowane .Warszawa. Liber, 2005.
Goleman D. (1997)  Inteligencja emocjonalna
Lewis D.:  Jak wychować zdolne dziecko . Warszawa PZWL 1988.
Limont W. (1994), Synektyka a zdolności twórcze. Toruń, UMK.
Limont W.:  Zdolności twórcze dzieci w wieku przedszkolnym Wychowanie w Przedszkolu 8/2002. .
Painter F. (1993), Kim są wybitni? Warszawa WSiP
Partyka M. (1999), Zdolni, utalentowani, twórczy. Warszawa CMPP-P MEN
Partyka M.(1999),Wybrane aspekty pomocy dzieciom i młodzie\
y wybitnie zdolnym. Psychologia praktyczna
w systemie oświaty - praca zbiorowa. Warszawa CMPP-P MEN
Sękowski A.E. (2000), Osiągnięcia uczniów zdolnych, TNKUL
Supryn E. (1995), Ach, ta szkoła, w Dziecko zdolne. Zeszyt nr 21
Supryn E. (1995), Pokonywać siebie, w:Dziecko zdolne. Zeszyt nr 21
Szewczuk W. (1975) Psychologia. Zarys podręcznikowy. Wyd.2 t II Warszawa, WSiP
Tokarska I. (1997), Trening ogólnorozwojowy dla dzieci zdolnych, z młodszych klas szkoły podstawowej.
Vos J. Dryden G. DambachK.E.:  Rewolucja w uczeniu . Zysk S-ka 2003
XI Zeszyt Promocji Oświatowych. Warszawa, Wydział Oświaty Gminy Warszawa-Centrum