Zegary wieżowe - czas odmierzany wysoko
Artykuł ten dedykuję wszystkim zegarmistrzom i sympatykom starych zegarów (autor).
Zegary wieżowe są nierozłącznym pejzażem miast i miasteczek. Spoglądają na nas z
wież kościelnych i ratuszowych. Niektóre zegary wieżowe przeszły do historii, są symbolami,
rozpoznawalne na pięknych i oryginalnych budowlach, po kształtach, zdobnictwie, witają nas
oryginalnym odgłosem bijących dzwonów. Te najbardziej znane to zegar na wieży katedry
Westminister oraz Big Ben w Londynie, zegar na wieży Kremlowskiej w Moskwie, zegar na
katedrze Notre Dame w Paryżu - gdzie nakręcono nawet słynny film - "Dzwonnik z Notre
Dame", czy wiekowe zegary na licznych wieżach pięknej, starej Pragi, przykładów jest
znacznie więcej. Budowniczowie, architekci i konstruktorzy zegarów prześcigali się w
tworzeniu pięknych budowli, których często zwieńczeniem był zegar wieżowy. Mechanizmy
tych zegarów były sprzęgnięte z dzwonami, kurantami czy ruchomymi postaciami lub
figurami - (przykład zegara na poznańskim ratuszu). Upowszechnienie się zegarów
wieżowych, wprowadziło do życia mieszkańców miast nowy element, dotychczas dzwony
kościelne wzywały wszystkich na modlitwę, dzwony zegarów wieżowych natomiast
narzucały mieszkańcom rytm dnia pracy, często przez bicie dzwonów oznajmiały o ważnych
wydarzeniach dla kraju i świata. Kilka lat temu podczas ceremonii żałobnej ku czci zmarłej
księżnej Diany, w londyńskiej katedrze Westminister, chyba każdy zwrócił uwagę na piękną i
oryginalną melodykę dzwonów w katedrze, niosły w świat trwogę, dostojność i smutek.
Należy ubolewać, że wiele zegarów wieżowych jest nieczynnych i zapomnianych, czyżby ich
czas już się skończył?. Stare nietypowe mechanizmy, brak części a przede wszystkim brak
rzemieślników, którzy potrafiliby takie zegary naprawić. Często stare i wysłużone
mechanizmy zastępuje się nowoczesną techniką kwarcową i sterowaniem radiem. Do
zegarów wieżowych wprowadzono melodykę i sygnały (skrócone hejnały itp.),połączone lub
zastępujące często bicie zegara - przykład zegar na wieży bielskiego ratusza. Także nowa
architektura korzysta z dużych, nowoczesnych, wysoko zamontowanych na dachach budowli
zegarów miejskich często wygrywających hejnały, melodie, sygnały (przykład zegara na
katowickim Rynku).
Trochę historii
Pierwsza wzmianka o zegarze wieżowym pochodzi z roku 1284, był zamontowany na
wieży katedry w Exeter w Anglii. Rok 1288 - na wieży w Westminister Hall w Londynie
pojawia się pierwszy zegar z mechanizmem bijącym, słynne i nowatorskie są mechanizmy
zegara w katedrze w Wells (Anglia). Następuje dynamiczny rozwój konstrukcji zegarów
mechanicznych. Po roku 1290 zegary takie pojawiają się w wielu miastach Anglii, Włoch a
trochę póz
niej Francji i Niemiec. Począwszy od XIV wieku, rozpowszechniły się pierwsze
wytwory mechaniki precyzyjnej czyli zegary wieżowe. Obserwuje się duże zainteresowanie
tymi zegarami, powstawanie warsztatów i pracowni budowy zegarów, następuje ścisła
współpraca z architektami, budowniczymi i artystami, bo niektóre z wytwarzanych zegarów
to wręcz dzieła sztuki! Nowe konstrukcje zegarów mechanicznych miały znacznie
skomplikowaną budowę, niż pierwsze o mechanizmach z kołami zębatymi i pracowały o
wiele dokładniej! Napędzane były przez ciężar zawieszony na linie, nie oznaczało to jednak,
że nadawał on bezpośrednio prędkość całemu mechanizmowi. Prędkość ta ustalana była przez
specjalny mechanizm zwany wychwytem. Jego wynalazca nie jest znany. To właśnie
wychwyt powodował, że koła mechanizmu obracały się skokowo do przodu w regularnych
odstępach czasu. Z tego powodu po raz pierwszy było słyszalne charakterystyczne tykanie
zegara. To właśnie skokowy ruch był przenoszony na tarczę zegara, obracała się ona, a czas
pokazywała jedna nieruchoma wskazówka. Powstawało z czasem wiele nowych konstrukcji,
1
patentów, stosowano coraz to lepsze materiały, pojawiły się znane pracownie mistrzów sztuki
zegarmistrzowskiej w Szwajcarii, Niemczech, Anglii, Francji i Włoszech a ich dzieła - zegary
wieżowe możemy podziwiać do dzisiaj. Kto miał okazję być w kopule wieży w niszy z
mechanizmami zegara wieżowego, tego na pewno zaskoczył ogrom konstrukcji i
mechanizmów zegara wieżowego a jednocześnie precyzja i doskonałość dawnego rzemiosła!.
Wiele zabytkowych i oryginalnych mechanizmów zegarów wieżowych możemy zobaczyć w
Science Museum w Londynie. Chrońmy piękne, stare zegary wieżowe , świadectwo pięknego
rzemiosła i upływającego czasu!
Na koniec zacytuję słowa jednego ze znanych pisarzy: "Zerknijmy na zegar wieżowy, bo on
z góry patrzy na nas, nasz czas żywota nieubłaganie zbliża się ku końcowi - co jego
wskazówka i dzwon nam oznajmi".
O zegarach wieżowych gawędził - Edward Poskier
Od redakcji: red. Edward Poskier publikuje w temacie zegarów w periodyku "Zegarki i
Biżuteria" (Warszawa), jego inny artykuł, o zegarach słonecznych (z wątkiem żywieckim)
drukowaliśmy w NSiK nr 14/2000.
2