8 ZDANIE POJEDYNCZE (I)  STRUKTURA,
UZGODNIENIA, SZYK
1. Definicja
Zdanie pojedyncze to  zgodnie z definicją podaną na końcu rozdziału 7 
jednostka składniowa zorganizowana wokół jednego członu finitywnego. Struktura
zdania pojedynczego zależy od wymagań czasownika lub czasownika niewłaściwego,
którego forma finitywna stanowi centrum. Reprezentacja struktury zdania pojedynczego
przez zbiór członów wymaganych to schemat zdaniowy.
2. Struktura
Będziemy, z pewnym uproszczeniem, zakładać, że człon finitywny jest formą
finitywną czasownika lub czasownika niewłaściwego, i nazywać taki składnik
orzeczeniem.
Zdanie pojedyncze zbudowane jest na jeden z następujących sposobów:
V Zdania z centrum czasownikowym
0 PODMIOT ORZECZENIE
1 PODMIOT ORZECZENIE DOPEA
NIENIE
2 PODMIOT ORZECZENIE DOPEA
NIENIE DOPEA
NIENIE
Q Zdania z centrum czasownikowym niewłaściwym
0 ORZECZENIE
1 ORZECZENIE DOPEA
NIENIE
2 ORZECZENIE DOPEA
NIENIE DOPEA
NIENIE
Zdanie pojedyncze z centrum czasownikowym (V: verbum) zawiera, obok
orzeczenia, podmiot, czyli frazę nominalną w mianowniku, i, być może, jedno lub dwa
dopełnienia, czyli człony wymagane różne od podmiotu. Zdanie pojedyncze z centrum
czasownikowym niewłaściwym (Q: quasi-verbum) zawiera, obok członu finitywnego,
być może, jedno lub dwa dopełnienia. Oprócz członów wymaganych składnikami
zdania pojedynczego mogą być okoliczniki, czyli człony luz
ne.
Oto pokaz struktury trzech przykładowych zdań pojedynczych (wykorzystujemy na
razie szkolne intuicje strukturalne):
Nasz nauczyciel żądał od nas posłuszeństwa.
[ Nasz nauczyciel ]
PODMIOT PODMIOT
< żądał >
ORZECZENIE ORZECZENIE
( od nas )
DOPEA
NIENIE DOPEA
NIENIE
1
 ( posłuszeństwa ).
DOPEA
NIENIE DOPEA
NIENIE
nie powinni teściowie, których wszak lekceważy, na niego ani na nią łożyć, bo to jest wstyd
(wewnątrz wypowiedzenia Nie wiem, co on myśli i czego oczekujesz, ale teściowie, których
wszak lekceważy, nie powinni na niego ani na nią łożyć, bo to jest wstyd.
< nie powinni >
ORZECZENIE ORZECZENIE
[ teściowie, których wszak lekceważy, ]
PODMIOT PODMIOT
( na niego ani na nią łożyć )
DOPEA
NIENIE DOPEA
NIENIE
/ , bo to jest wstyd /
OKOLICZNIK OKOLICZNIK
Nocami grzmiało tam, chociaż było wysokie ciśnienie.
/ Nocami /
OKOLICZNIK OKOLICZNIK
< grzmiało >
ORZECZENIE ORZECZENIE
/ tam /
OKOLICZNIK OKOLICZNIK
/ , chociaż było wysokie ciśnienie /.
OKOLICZNIK OKOLICZNIK
3. Składniki zdania pojedynczego
Podmiot i dopełnienie to pewne pozycje składniowe, miejsca, które są wyznaczone
przez wymagania formy finitywnej.
Składniki zdania pojedynczego mają postać fraz różnych typów. Niektóre frazy
realizowane są jako frazy innych typów. Na przykład w poniższych zdaniach:
Kupiłem rower.
Kupiłem pięć rowerów.
Kupiłem droższy z tych dwóch rowerów.
Kupiłem, co chciałem kupić.
forma finitywna  centrum kupiłem wymaga między innymi dopełnienia o postaci frazy
nominalnej. Fraza ta jednak może mieć postać frazy przymiotnikowej, a nawet frazy
zdaniowej.
P o d m i o t to fraza nominalna w mianowniku, z którą orzeczenie uzgadnia się co
do osoby, liczby i rodzaju (definicjÄ™ frazy nominalnej podamy dalej):
Nasz nauczyciel żądał...
nie powinni teściowie, których wszak lekceważy,...
My sądzimy, że...
Podmiot w zdaniu z verbum finitum o wartości pierwszej lub drugiej osoby jest
zazwyczaj pusty. Podmiot w zdaniu drugoosobowym może być realizowany przez frazę
nominalną w wołaczu. Podmiot trzecioosobowy bywa również pusty  jest to wypadek
tzw. podmiotu domyślnego:
" Sądzimy, że... (my)
Odpowiadaj! (ty)
" Odpowiadaj, synku!
Dziewczynki, odrobiłyście lekcję?
" których wszak lekceważy (= ???)
Umarły. (???)
2
 O r z e c z e n i e to forma finitywna czasownika lub czasownika niewłaściwego
(żądał, nie powinni, lekceważy, sądzimy, grzmiało).
D o p e Å‚ n i e n i e to:
" fraza nominalna (różna od podmiotu) (NO),
" fraza przyimkowo-nominalna (PN),
" fraza przymiotnikowa (PM),
" fraza przyimkowo-przymiotnikowa (PP),
" fraza przysłówkowa (PS),
" fraza werbalna (bezokolicznikowa) (WB),
" fraza zdaniowa (ZD).
Fraza nominalna to fraza równoważna formie rzeczownika (w tym tzw. zaimka
rzeczownego). Taką realizację frazy nazwiemy prostą standardową. Istnieją również
realizacje niestandardowe: przez formę liczebnika (por. Saloni  Świdziński (1987: 91-
92)), a niekiedy przymiotnika; realizacją niestandardową jest też fraza zdaniowa (por.
Świdziński (1992b)). Realizacjami nieprostymi są konstrukcje zbudowane wokół takich
form:
Spotkałem chłopca.
Spotkałem małego chłopca, który grał na saksofonie.
Pięciu spotkałem.
Spotkałem pięć dziewczyn.
Każdej z nich się udało.
Spotkałem, kogo chciałem spotkać.
Fraza przyimkowo-nominalna i fraza przyimkowo-przymiotnikowa stanowiÄ…
konstrukcje zbudowane z formy przyimkowej i frazy  odpowiednio  nominalnej
lub przymiotnikowej:
Obywamy się bez pieniędzy.
Na siedem równych części podzielił majątek.
Nie uważaj ich za wykształconych.
Fraza przymiotnikowa to ekwiwalent formy przymiotnika (w tym tzw. zaimka
przymiotnego, imiesłowu przymiotnikowego, liczebnika porządkowego itp.). Realizacje
niestandardowe to: fraza nominalna dopełniaczowa bądz
fraza przyimkowo-
nominalna. Realizacja nieprosta to konstrukcja zbudowana wokół centrum przymiotni-
kowego:
Jan bywa wesoły.
Taki właśnie Jan bywa.
Jan bywa zapraszany do nas.
Ta portmonetka jest matki.
Jest ze skóry ta portmonetka.
Fraza przysłówkowa jest ekwiwalentem dystrybucyjnym formy tradycyjnego
przysłówka. Forma taka daje się zwykle swobodnie zastąpić inną jednostką składniową
 frazą przyimkowo-nominalną, frazą nominalną, frazą zdaniową. Zauważmy, że
na pytanie Gdzie on mieszka? możemy odpowiedzieć na kilka sposobów:
Mieszka tutaj.
Mieszka niedaleko.
Mieszka w Krakowie.
3
 Mieszka kÄ…tem. (?)
Mieszka, gdzie mieszkał jego ojciec.
Realizacje nieprzysłówkowe uważamy za niestandardowe czysto konwencjonalnie 
zakładamy, że wymagany jest standardowo przysłówek. Podajmy jeszcze parę
przykładów:
Jest mi zimno.
Jest mi akurat.
Oni długo czekali.
DobrÄ… godzinÄ™ oni czekali.
Zachowujesz siÄ™ bez sensu.
Zachowujesz siÄ™, jakby ciÄ™ wybrali na prezydenta.
Fraza werbalna (bezokolicznikowa) to ekwiwalent formy (bezokolicznikowej)
czasownika lub czasownika niewłaściwego:
Chcę spać.
Janowi rodzice kazali zacząć się uczyć hiszpańskiego.
Akurat mżyć zaczyna.
Fraza zdaniowa to zdanie składowe podrzędne:
Myślę, że Kolumb nie odkrył Ameryki.
Chcą, żebyśmy się odezwali.
Kto to jest, nie wiadomo.
O k o l i c z n i k to:
" fraza przysłówkowa,
" fraza przyimkowo-nominalna,
" fraza werbalna (imiesłowowa),
" fraza nominalna,
" fraza przymiotnikowa,
" fraza zdaniowa.
Tutaj osobno wyliczamy frazę przysłówkową, przyimkowo-nominalną i inne jako
realizacje okolicznika, bo nie sposób uznać jednych za warianty innych, tak jak to
zrobiliśmy w wypadku realizacji przysłówkowej dopełnienia: pamiętajmy, że okolicznik
nie jest wymagany z definicji. Oto przykłady:
Chłopcy biegli bardzo szybko.
Chłopcy biegli z wysiłkiem.
Chłopcy biegli, dysząc i parskając.
Chłopcy biegli godzinę.
Chłopcy biegli bardzo spóz
nieni.
Chłopcy biegli, ponieważ uciekł im autobus.
4. Schemat zdaniowy
Przez schemat zdaniowy rozumiemy abstrakcyjnÄ… reprezentacjÄ™ zdania pojedyncz-
ego przez zbiór fraz obejmujący człon finitywny  centrum (orzeczenie) oraz, być
może, człony wymagane (podmiot lub dopełnienie bądz
dopełnienia  co najwyżej
dwa; przyjmujemy, w niezupełnej zgodzie z empirią, że nie ma zdań  dłuższych ).
4
Schemat zdaniowy dany jest przez wymagania składniowe leksemu, którego forma
występuje w pozycji verbum finitum. Leksem ten, po pierwsze, domaga się fizycznej
obecności określonych typów fraz (wymaga); po drugie zaś  narzuca owym frazom
określone charakterystki gramatyczne (rządzi nimi).
Wymagania leksemu werbalnego to fakt słownikowy, potencja, która przejawia się w
tekście jako  niepełność składniowa określonej formy wyrazowej. Wewnątrz
paradygmatu czasownikowego występuje pewne zróżnicowanie:
Formy pierwszej i drugiej osoby nie wymagają podmiotu w sposób konieczny.
Rozważmy następujące pary zdań:
A. Byłam tam wczoraj. Ja byłam tam wczoraj.
Kup sobie bilet. Ty kup sobie bilet.
Musicie to zrobić. Musicie to zrobić wy.
B. Nie śpi. Ona nie śpi.
Zamierzają wyjechać. Chłopcy zamierzają wyjechać.
W serii A. wyrażenia z lewej kolumny są zdaniami pełnymi, te zaś z kolumny prawej
 zdaniami  zbyt pełnymi, jakoś nacechowanymi. Inaczej rzecz się ma z serią B.:
tutaj lewa kolumna zawiera zdania eliptyczne, prawa natomiast  zdania pełne.
Formy bezosobnika i bezokolicznika podmiotu w ogóle nie dopuszczają:
Napisano podania. *Oni napisano podania.
Co zrobić? *Co politycy zrobić?
Formy zaprzeczone mogą się różnić od niezaprzeczonych rządem:
LubiÄ™ piwo. Nie lubiÄ™ piwa.
Co robicie? Czego nie robicie?
Umówimy się, że schemat zdaniowy zapisuje wymagania składniowe formy
trzecioosobowej niezaprzeczonej dla czasowników lub formy niebezokolicznikowej
niezaprzeczonej dla czasowników niewłaściwych. Własności składniowe pozostałych
form wyrazowych danego leksemu dadzą się wywieść ze schematu w sposób
automatyczny.
Schemat zdaniowy nie odwzorowuje porządku linearnego składników. W zapisie
przyjmuje się arbitralnie jedno z możliwych uporządkowań: neutralne i najczęstsze
tekstowo; jest to tzw. porzÄ…dek SVO (PODMIOT  ORZECZENIE  DOPEA
NIE-
NIE). Nie ma w nim członów luz
nych, a więc członów nie wymaganych przez centrum.
5. Klasyfikacja schematów zdaniowych
Poniższy repertuar zaproponowany został w artykule Szpakowicza i Świdzińskiego
(1981). Jego uproszczoną nieco wersję podano u Saloniego i Świdzińskiego (1987: R.
XII); tę wersję przytaczam niżej.
Schematy zdaniowe klasyfikowane są najpierw ze względu na klasę gramatyczną
centrum. Podział ten daje dwa zbiory schematów: schematy czasownikowe i
czasownikowe niewłaściwe. Schemat czasownikowy obejmuje, poza orzeczeniem,
podmiot oraz ewentualne frazy wymagane; schemat czasownikowy niewłaściwy 
orzeczenie i ewentualne dopełnienie lub dopełnienia. Schematy zdaniowe dzielą się dalej
ze względu na liczbę dopełnień na zeromiejscowe, jednomiejscowe i dwumiejscowe.
W poniższych schematach podane są wyłącznie dopełnienia. W przykładach
5
ujmujemy podmioty w nawiasy [], orzeczenia  w nawiasy <>, a dopełnienia  w
nawiasy (), człony luz
ne  w nawiasy //.
SCHEMATY CZASOWNIKOWE
Zeromiejscowe
V-0 N I C
[Jan] <śpi>.
[ci chłopcy] /świetnie/.
!
Jednomiejscowe
V-1.1 Fraza nominalna
[Kowalscy] ( dom ).
NO NO
( Wszystkim gościom ) [ten utwór].
NO NO
[To małe dziecko] /wkrótce/ ( geniuszem ).
NO NO
V-1.2 Fraza przyimkowo-nominalna
[One] ( o MariÄ™ ).
PN PN
( Bez pieniędzy ) /z trudem/.
PN PN
[Który z was] ( do takiego wniosku )?
PN PN
V-1.3 Fraza przymiotnikowa
[Jan] ( głupi ).
PM PM
( dość zmęczeni ).
PM PM
[To} ( jej lub moje ).
PM PM
V-1.4 Fraza przyimkowo-przymiotnikowa
[Jan] ( na zmęczonego ).
PP PP
V-1.5 Fraza przysłówkowa
[Student] ( niewłaściwie ).
PS PS
( w Krakowie ).
PS PS
[Ty] ( tutaj albo koło Ani ).
PS PS
V-1.6 Fraza werbalna bezokolicznikowa
[Ewa] ( spać ).
WB WB
( Zacząć się uczyć angielskiego ) [emigranci z Rumunii].
WB WB
( się wygłupiać i kłamać )!
WB WB
V-1.7 Fraza zdaniowa
[Matka] ( , która jest godzina ).
ZD ZD
( Że oni tu byli, ) /wcale/ .
ZD ZD
Dwumiejscowe
V-2.1 Fraza nominalna + Fraza nominalna
[Profesor] ( nam ) ( książki ).
NO NO NO NO
( Niczym ) /nigdy/ ( ojca ).
NO NO NO NO
[On] ( palenia, picia ) /naprawdÄ™/ ( wam wszystkim ) .
NO NO NO NO
6
V-2.1 Fraza nominalna + Fraza przyimkowo-nominalna
[Koledzy] ( książki ) ( od Marii ).
NO NO PN PN
( Do tego, a także do pozostałych kamieni ) ( tamtą część ).
PN PN NO NO
/Tutaj/ [kasjer] ( procenty ) ( do mojego rachunku ).
NO NO PN PN
V-2.3 Fraza nominalna + Fraza przymiotnikowa
(bez uzgodnienia między dopełnieniami)
[Jan] ( Marii ) ( miły ).
NO NO PM PM
V-2.4 Fraza nominalna + Fraza przymiotnikowa
(z uzgodnieniem między dopełnieniami)
[Dziadkowie] ( Marię ) ( dość młodziutką ).
NO NO PM PM
V-2.5 Fraza nominalna + Fraza przyimkowo-przymiotnikowa
(bez uzgodnienia między dopełnieniami)
[Ten obraz] ( krytykom ) ( na nieautentyczny ).
NO NO PM PM
V-2.6 Fraza nominalna + Fraza przyimkowo-przymiotnikowa
(z uzgodnieniem między dopełnieniami)
[Jan] ( swoją młodszą siostrę ) ( za wykształconą ).
NO NO PP PP
V-2.7 Fraza nominalna + Fraza przysłówkowa
[Jan] ( kubek ) ( tutaj ).
NO NO PS PS
( cały nakład ) /wczoraj/ ( nad morze ).
NO NO NO NO
[Detektyw] ( to ) ( tak ).
NO NO PS PS
V-2.8 Fraza nominalna + Fraza werbalna bezokolicznikowa
[Mąż] ( jej ) ( wynieść się z domu ).
NO NO WB WB
[Dajcie] ( nam ) /nareszcie/ ( spać ).
NO NO WB WB
( Znieczulić pacjenta ) ( lekarzom ) [stan serca].
WB WB NO NO
V-2.9 Fraza nominalna + Fraza zdaniowa
[Chłopak] ( dziewczynie ) ( , że ją kocha ).
NO NO ZD ZD
( Żebyś tam pojechał, ) /szczerze/ ( ci ) .
ZD ZD NO NO
[Wy] ( Piotra i jego wspólnika ) ( , po co to kupili ).
NO NO ZD ZD
V-2.10 Fraza przyimkowo-nominalna + Fraza przyimkowo-nominalna
[Kumple] ( o śmierci Piotra ) ( od adwokata ).
PN PN PN PN
( do sądu ) /oczywiście/ ( z wnioskiem o ponowne przesłuchanie świadka ).
PN PN PN PN
V-2.11 Fraza przyimkowo-nominalna + Fraza przysłówkowa
[Drużynowy] ( o harcmistrzu ) ( ciepło ).
PN PN PS PS
( Na to wszystko ) ( nieufnie, a nawet z dezaprobatÄ… ).
PN PN PS PS
V-2.12 Fraza przyimkowo-nominalna + Fraza zdaniowa
[Jan] ( od Marii ) ( , gdzie Piotr mieszka ).
PN PN ZD ZD
( Żeby posprzątał, ) /wciąż/ ( na niego i na jego matkę ) .
ZD ZD PN PN
V-2.13 Fraza przysłówkowa + Fraza przysłówkowa
[Ten samolot] ( stÄ…d ) ( do Berlina ).
PS PS PS PS
7
 SCHEMATY CZASOWNIKOWE NIEWA
AÅšCIWE
Zeromiejscowe
Q-0 N I C
.
/wczoraj/ /solidnie/.
Jednomiejscowe
Q-1.1 Fraza nominalna
( Ciężarną ) .
NO NO
( tego wszystkiego ).
NO NO
( ani czasu, ani zapału do walki ).
PS PS
Q-1.2 Fraza przyimkowo-nominalna
( o pieniÄ…dze ).
PN PN
( na spacerek ).
PN PN
Q-1.3 Fraza przysłówkowa
( zimno ).
PS PS
Q-1.4 Fraza werbalna bezokolicznikowa
( wracać ).
WB WB
( się zaopatrzyć w ciepłe spodnie albo nie jechać ).
WB WB
( Uciec z forsÄ… ) .
WB WB
Q-1.5 Fraza zdaniowa
( , co Jan powie ).
ZD ZD
( Żeby się poprawił, ) /doprawdy/ .
ZD ZD
Dwumiejscowe
Q-2.1 Fraza nominalna + Fraza nominalna
( Im ) ( rozumu ).
NO NO NO NO
( ci ) /może/ ( czegoś )?
NO NO NO NO
Q-2.2 Fraza nominalna + Fraza przyimkowo-nominalna
( nam ) ( na tym stanowisku ).
NO NO PN PN
( O wszystko ) ( jednemu sędziemu oraz adwokatowi ).
PN PN NO NO
Q-2.3 Fraza nominalna + Fraza przysłówkowa
( Janowi ) /teraz/ ( dobrze ).
NO NO PS PS
Q-2.4 Fraza nominalna + Fraza werbalna bezokolicznikowa
( Niepodobieństwem ) ( wygrać ).
NO NO WB WB
Q-2.5 Fraza nominalna + Fraza zdaniowa
( Janowi ) <żal> ( , że Maria uciekła ).
NO NO ZD ZD
Q-2.6 Fraza werbalna bezokolicznikowa + Fraza przysłówkowa
( Wygrywać ) /w tej konkurencji/ ( łatwo ).
WB WB PS PS
8
 6. Uzgodnienia
Między składnikami zdania pojedynczego zachodzą różnorodne uzgodnienia.
Przyjmujemy tutaj dla uproszczenia, że człony luz
ne, poza jednym typem, nie wchodzÄ…
w uzgodnienia.
Podmiot i orzeczenie połączone są oddziaływaniem wzajemnym.
Podmiot uzgadnia ze sobÄ… orzeczenie w zakresie liczby oraz rodzaju i osoby:
ZGODA Chłopiec(poj) czeka(poj).  *Chłopiec czekają.
ZGODA My(mno) to widzieliśmy(mno).  *My to widziałem.
RZ
D Matka(Ż) usnęła(ż).  *Matka usnął.
RZ
D Matka(3OS) usnęła(3os).  *Matka usnęłaś.
RZ
D My(MOS) to widzieliśmy(mos).  My to widziałyśmy.
RZ
D My(1OS) to widzieliśmy(1os).  *My to widzieliście.
Przedostatni przykład w lewej kolumnie pokazuje, że my to forma wyrazowa jednego z
dwóch co najmniej leksemów: MY1 męskosobowego (my widzieliśmy) lub MY2 żeńskiego (my
widziałyśmy) (por. str. Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. i 48).
f& Osobliwie wiąże się z orzeczeniem podmiot będący frazą nominalną z centrum
liczebnikowym. Forma mianownikowa liczebnika typu PI
Ć, DWADZIEŚCIA, STO, TYSI
C
stanowi nadrzędnik frazy nominalnej:
Pięć dziewczyn przyszło.
Pięć przyszło.
*Dziewczyn przyszło.
Czekało na nas stu żandarmów.
Czekało na nas stu.
*Czekało na nas żandarmów.
TysiÄ…c nas zginie.
TysiÄ…c zginie.
*Nas zginie.
Podmiot mający postać frazy nominalnej z liczebnikiem narzuca orzeczeniu wartość
osoby trzeciej rodzaju nijakiego oraz wartość pojedynczą liczby:
RZ
D Pięć(3OS) przyszło(3os).
RZ
D Pięć(N) przyszło(n).
RZ
D Pięć(POJ) przyszło(poj). f&
Orzeczenie rzÄ…dzi podmiotem w zakresie przypadka. Forma finitywna drugoosobo-
wa narzuca frazie nominalnej rzeczownikowej, która na nią oddziałuje w zakresie liczby,
rodzaju i osoby, wartość wołacza. W pozostałych wypadkach, a więc wówczas, gdy
podmiot drugoosobowy to forma ty lub wy bÄ…dz
gdy podmiot jest pierwszo- lub
trzecioosobowy  orzeczenie rzÄ…dzi mianownikiem:
RZ
D Chodz
(WOA
), córeczko(woł)!  *Chodz
córeczka!
RZ
D Ty(mian) chodz
(MIAN)
Zróbcie to wy...
My idziemy.
Córeczka idzie.
Rodzice nie powinni na niego ani na nią łożyć.
9
 Dopełnienie jest zazwyczaj rządzone przez swój nadrzędnik (czyli  na poziomie
zdania pojedynczego  przez orzeczenie).
Jeśli jest ono frazą nominalną, nadrzędnik narzuca tej frazie wartość przypadka:
biernika, dopełniacza, narzędnika lub celownika (podajemy w porządku malejącej
częstości tekstowej lub obciążenia słownikowego). Rządzony bywa również
mianownik:
RZ
D BIERNIK Spotkałem(BIER) chłopca(bier).
MarysiÄ™ mdli.
Daliśmy kibicom piłki nożnej spokój.
RZ
D DOPEA
NIACZ Szkoda(DOP) twojego trudu(dop).
RZ
D NARZ
DNIK kim(narz) ty się wyręczasz(NARZ)?
RZ
D CELOWNIK Daliśmy(CEL) kibicom piłki nożnej(cel) spokój.
RZ
D MIANOWNIK On jest(MIAN) bałwan(mian).
Fraza przymiotnikowa podlega uzgodnieniu w zakresie przypadka. Wartość
narzucana to niemal wyłącznie mianownik:
RZ
D MIANOWNIK To bywało(MIAN) tanie(mian).
RZ
D NARZ
DNIK Dziadkowie wnuka pamiętali(NARZ) dość młodziutkim(narz).
W zdaniu pojedynczym rodzaj i liczba takiej frazy może się uzgadniać z orzeczeniem,
czyli  w gruncie rzeczy  z podmiotem, który orzeczeniu daną charakterystykę
narzuca; bywa też, że się uzgadnia z innym dopełnieniem (por. schematy V-2.3 i V-2.4):
ZGODA To bywało(poj) tanie(poj).
ZGODA To bywało(n) tanie(n).
RZ
D Wnuka(MOS) dziadkowie pamiętali dość młodziutkim(mos).
ZGODA Wnuka(poj) dziadkowie pamiętali dość młodziutkim(poj).
Dopełnienie o postaci frazy przyimkowo-nominalnej lub przyimkowo-przymiotni-
kowej (to ostatnie  bardzo rzadkie) jest również rządzone: nadrzędnik o takim
wymaganiu narzuca wartość będącą parą .
Oto parę przykładów fraz przyimkowo-nominalnych o różnych wartościach (są to
wartości tekstowo i słownikowo najczęstsze):
RZ
D Puchatek dobrał się do miodu.
RZ
D W końcu wypadło na twojego teścia.
RZ
D Z takim wnioskiem nie występujcie.
RZ
D Mówiono tam o matce Anny.
RZ
D W kim ty się zakochałeś?
i fraz przyimkowo-przymiotnikowych:
RZ
D Te problemy należą do najtrudniejszych.
RZ
D Na ubogą naprawdę nie wyglądała.
RZ
D Wzięto go za pijanego.
I tutaj uzgodnienie rodzajowo-liczbowe może zachodzić między dopełnieniami (przykład
ostatni).
f& Inny opis uzgodnienia z frazÄ… przyimkowo-nominalnÄ… lub przyimkowo-
przymiotnikową jest następujący. Zakładamy, że dany przyimek rządzi wyłącznie
jednym przypadkiem. W zdaniach:
W kogo ty siÄ™ wpatrujesz?
W kim ty się zakochałeś?
10
występują formy dwóch różnych przyimków: przyimka W1 rządzącego biernikiem i
przyimka W2 rządzącego miejscownikiem. Dyskutowane tu uzgodnienie opiszemy więc
jako rzÄ…d przyimkowy czasownika i rzÄ…d przypadkowy przyimka  obydwa
motywowane słownikowo:
RZ
D W1 W1 kogo siÄ™ wpatrujesz(W1)?
RZ
D BIERNIK W1(BIER) kogo(bier) ty siÄ™ wpatrujesz?
RZ
D W2 W2 kim się zakochałeś(W2)?
RZ
D MIEJSCOWNIK W2(MIEJ) kim(miej) się zakochałeś? f&
Dopełnienie o postaci frazy przysłówkowej nie uzgadnia się z nadrzędnikiem: dla
danego nadrzędnika postać gramatyczna takiej realizacji może być różna (por. przykłady
ze str. 3).
Dopełnienie będące frazą werbalną jest rządzone. Nadrzędnik narzuca tej frazie
wartość bezokolicznika. Kilka czasowników narzuca dopełnieniu bezokolicznikowemu
określoną wartość aspektu:
RZ
D Chcemy(BEZOK) spać(bezok).
Trzeba nam się pogodzić z tą myślą.
RZ
D Skakać(niedok) zaczęli(NIEDOK) trenerzy
*Skoczyć zaczęli trenerzy.
Dopełnienie o postaci frazy zdaniowej również podlega uzgodnieniu. Verbum
finitum narzuca takiej frazie określoną charakterystykę gramatyczną. Trzy takie
charakterystyki są tekstowo i słownikowo najczęstsze: spójnikowa typu ŻE, spójnikowa
typu ŻEBY lub pytajnozależna (dalej: PZ). Oto ilustracja:
RZ
D ŻE Utrzymywano(ŻE), że on żyje.
*Utrzymywano, czy on żyje.
*Utrzymywano, żeby on żył.
RZ
D ŻEBY Żebym brał te zastrzyki, radził(ŻEBY) mi lekarz.
*Że brałem te zastrzyki, radził mi lekarz.
*Dlaczego brałem te zastrzyki, radził mi lekarz.
RZ
D PZ Pytał(PZ), kto to jest.
*Pytał, że to jest Anna.
W końcu człon luz
ny o postaci frazy przymiotnikowej uzgadnia siÄ™ w zakresie liczby,
rodzaju i przypadka z jakimś składnikiem zdania pojedynczego. Oto przykłady:
ZGODA Jan mieszkał tutaj sam od dawna. (z podmiotem i orzeczeniem)
ZGODA Zaproszono go na katedrę już bardzo starego. (z dopełnieniem)
ZGODA W Warszawie Nowy Rok powitasz, zupełnie nie przygotowanej na tę uroczystość. (z
członem luz
nym)
7. ¨ SÅ‚ownik syntaktyczny
Własności składniowe danego leksemu werbalnego, czyli  schemat zdaniowy
realizowany przez dany leksem, to ważny fakt słownikowy. Leksemy werbalne zwykle
miewają cały pakiet schematów zdaniowych. Oto przykładowe opisy składniowe kilku
leksemów (za Świdzińskim (1994)):
DROŻEĆ czasownik niedokonany
V-0 N I C Leki wciąż drożeją.
11
 ZASTANAWIAĆ SIE czasownik niedokonany
V-1.2 PN( V-1.7 ZD(PZ) Zastanów się, kogo wysunąć na przewodniczącego.
KUPIĆ czasownik dokonany
V-1.1 NO(BIER) Matka kupiła chleb.
V-2.1 NO(BIER)+NO(NARZ) My go kupimy dobrym zachowaniem.
V-2.2 NO(BIER)+PN() Kupię tę bombę za sto tysięcy funtów!
V-2.2 NO(BIER)+PN Od wdowy po Elvisie Jackson kupił masę nut.
GRAĆ czasownik niedokonany
V-0 N I C Organy grajÄ….
V-1.1 NO(BIER) Sonatę tę grał Richter.
V-1.1 NO(NARZ) Obraz ten gra głęboką czerwienią.
V-1.2 PN() Redford grał w brydża.
V-1.2 PN() Graliśmy na skrzypcach.
V-1.2 PN() Redford grał w  Hamlecie .
V-1.2 PN() Gadocha gra do Ćmikiewicza.
V-1.2 PN() Nie graj z nim!
V-1.5 PS Orkiestra grała ekscytująco.
V-2.2 NO(BIER)+PN(W,MIEJ>) Grała Ofelię w  Hamlecie .
V-2.10 PN()+PN() Z Pawłem nie graj w tenisa.
MOŻNA czasownik niewłaściwy niedokonany
Q-1.4 WB Tutaj można palić.
Oto pięć schematów najobficiej reprezentowanych w słowniku (podajemy udział
procentowy leksemów czasownikowych mających między innymi dany schemat w
zbiorze 1400 najczęstszych czasowników polskich; por. Świdziński (1993)):
V-1.1 72.62
V-1.2 42.49
V-2.2 41.98
V-0 38.87
V-2.1 29.77
i pięć schematów najczęstszych w tekście (podajemy udział procentowy zdań o danym
schemacie zdaniowym w zbiorze 6600 zdań pojedynczych; por. Świdziński (1996: 85-
86)):
V-1.1 29.51
V-0 12.25
V-1.2 10.69
V-1.5 9.11
V-1.6 9.08
Oczywiście prawa kolumna nie sumuje się do stu procent w żadnej tabeli, pierwsza
bowiem liczy leksemy o danym schemacie między innymi, w drugiej natomiast brak
schematów tekstowo rzadkich.
Typowe zdanie pojedycze ma strukturę zadaną przez słownik, a więc wynikającą
wprost z własności składniowych leksemu werbalnego, którego forma finitywna stanowi
centrum. Istnieją jednak zdania pojedyncze nietypowe  takie, których centrum to człon
finitywny będący konstrukcją współrzędną. W wypadku takich zdań zdarza się
nierzadko, że wymagania składniowe takiego członu nie odpowiadają własnościom
12
składniowym słownikowym. Poniższe przykłady ilustrują obydwie możliwości:
" [On] <śpi i chrapie>. (V-0)
SPAĆ: V-0, CHRAPAĆ: V-0
/wtedy/ (to zrobić). (Q-1.4: WB)
MOŻNA: Q-1.4 WB, WARTO: Q-1.4 WB
" (Na Kowalskiego) /wczoraj/ . (Q-1.2: PN()
SKARŻYĆ SI
: V-1.2 NO(BIER); NASA
AĆ: V-2.2 NO(BIER)+PNO()
[Publicyści nasi] . (V-0)
DOSTARCZAĆ: V-2.1 NO(DOP)+NO(CEL); POWINIEN: V-1.6 WB
8. ¨ PorzÄ…dek linearny
Choć w przeciętnym polskim zdaniu pojedynczym nie ma w zasadzie mocnych
ograniczeń pozycyjnych (ograniczenia nietypowe zostały omówione w punkcie 5
poprzedniego rozdziału), to zdecydowanie najczęstszy tekstowo jest porządek
PODMIOT  ORZECZENIE  DOPEA
NIENIE (tzw. szyk SVO).
Oto pięć najczęstszych porządków w tekście  wszystkich konfiguracji znaleziono
89 (podaję udział procentowy zdań o danym porządku w zbiorze 6600 zdań
pojedynczych; por. Świdziński (1996: 110-113)):
1. ORZECZENIE  DOPEA
NIENIE 24.24
2. PODMIOT  ORZECZENIE  DOPEA
NIENIE 21.40
3. ORZECZENIE 8.27
4. ORZECZENIE  PODMIOT 7.33
5. PODMIOT  ORZECZENIE 4.99
W powyższym zestawieniu wszystkie konfiguracje oprócz czwartej, z inwersją
podmiotu i orzeczenia, obsługują, przynajmniej między innymi, układ typu SVO  ze
względu na istnienie w polszczyz
nie podmiotu pustego. Można powiedzieć, że ponad
połowa polskich zdań pojedynczych realizuje układ  typu SVO .
Oto przykłady:
1. ... /przez chwilę/ (z jakimiś myślami).
2. [Rotmistrz] (otworzyć ogień).
3. <Świtało> /właśnie/.
4. (Tematem wykładów) [lot pod kątem do poziomu i stateczność samolotów].
5. /Niewątpliwie/ [moja żona] .
W polszczyz
nie, języku silnie fleksyjnym, zjawiskiem nierzadkim są wyrażenia
nieciągłe:
" ..., (1 od którego... 1) (2 niezmiernie trudno 2) (1 ... dziecko odzwyczaić 1).
od którego dziecko odzwyczaić (por. Odzwyczaił dziecko od tego.)
" (Mnie...) [nikt] (...nic...) (...zarzucić).
mnie nic zarzucić (por. Zarzucił mi coś.)
" ..., (zdawać...) (...się) <...mogło>,...
zdawać się
by mogło
13
ZAPAMI
TAJ!
Zdanie pojedyncze  jednostka składniowa zorganizowana wokół jednego
członu finitywnej. Jej struktura wyznaczona jest przez wymagania składniowe tej
verbum finitum.
Składniki zdania pojedynczego: orzeczenie (fraza werbalna finitywna 
zwykle równa formie finitywnej), podmiot (fraza nominalna uzgadniająca ze sobą
orzeczenie w zakresie osoby, liczby i rodzaju), dopełnienie (fraza wymagana różna od
podmiotu), okolicznik (człon luz
ny, czyli fraza niewymagana).
Schemat zdaniowy  reprezentacja struktury zdania pojedynczego przez zbiór
fraz wymaganych. Obejmuje on, poza orzeczeniem i podmiotem, których się nie
zapisuje, od zera do dwóch dopełnień. Schemat zdaniowy  dany przez wymagania
i uzgodnienia. Schemat zdaniowy zapisuje własności składniowe formy finitywnej
trzecioosobowej nie zaprzeczonej.
Dopełnienia: fraza nominalna (różna od podmiotu), fraza przymiotnikowa,
fraza przyimkowo-nominalna, fraza przyimkowo-przymiotnikowa, fraza
przysłówkowa, fraza werbalna bezokolicznikowa, fraza zdaniowa.
Okoliczniki: fraza przysłówkowa, fraza przyimkowo-nominalna, fraza
werbalna imiesłowowa, fraza nominalna, fraza przymiotnikowa, fraza zdaniowa.
Lista schematów zdaniowych: 21 schematów czasownikowych, 12 schematów
czasownikowych niewłaściwych.
Podmiot i orzeczenie  powiÄ…zane uzgodnieniem wzajemnym: podmiot
zgadza siÄ™ z orzeczeniem w zakresie liczby, rzÄ…dzi osobÄ… i rodzajem orzeczenia;
orzeczenie rzÄ…dzi przypadkiem podmiotu.
Dopełnienie - rządzone przez orzeczenie (z wyjątkiem frazy przysłówkowej).
Schematy zdaniowe muszą być zapisane w słowniku.
Typowy szyk zdania pojedynczego w polszczyz
nie: PODMIOT 
ORZECZENIE  DOPEA
NIENIE.
14
ZAPAMI
TAJ!
Zdanie pojedyncze  jednostka składniowa zorganizowana wokół jednego
członu finitywnej. Jej struktura wyznaczona jest przez wymagania składniowe tej
verbum finitum.
Składniki zdania pojedynczego: orzeczenie (fraza werbalna finitywna 
zwykle równa formie finitywnej), podmiot (fraza nominalna uzgadniająca ze sobą
orzeczenie w zakresie osoby, liczby i rodzaju), dopełnienie (fraza wymagana różna od
podmiotu), okolicznik (człon luz
ny, czyli fraza niewymagana).
Schemat zdaniowy  reprezentacja struktury zdania pojedynczego przez zbiór
fraz wymaganych. Obejmuje on, poza orzeczeniem i podmiotem, których się nie
zapisuje, od zera do dwóch dopełnień. Schemat zdaniowy  dany przez wymagania
i uzgodnienia. Schemat zdaniowy zapisuje własności składniowe formy finitywnej
trzecioosobowej nie zaprzeczonej.
Dopełnienia: fraza nominalna (różna od podmiotu), fraza przymiotnikowa,
fraza przyimkowo-nominalna, fraza przyimkowo-przymiotnikowa, fraza
przysłówkowa, fraza werbalna bezokolicznikowa, fraza zdaniowa.
Okoliczniki: fraza przysłówkowa, fraza przyimkowo-nominalna, fraza
werbalna imiesłowowa, fraza nominalna, fraza przymiotnikowa, fraza zdaniowa.
Lista schematów zdaniowych: 21 schematów czasownikowych, 12 schematów
czasownikowych niewłaściwych.
Podmiot i orzeczenie  powiÄ…zane uzgodnieniem wzajemnym: podmiot
zgadza siÄ™ z orzeczeniem w zakresie liczby, rzÄ…dzi osobÄ… i rodzajem orzeczenia;
orzeczenie rzÄ…dzi przypadkiem podmiotu.
Dopełnienie - rządzone przez orzeczenie (z wyjątkiem frazy przysłówkowej).
Schematy zdaniowe muszą być zapisane w słowniku.
Typowy szyk zdania pojedynczego w polszczyz
nie: PODMIOT 
ORZECZENIE  DOPEA
NIENIE.
15