Filozofia
Częśd II
Dr M. Malmon
Procesy zachodzÄ…ce w Å‚onie filozofii
Pierwszy proces polegał na wyodrębnieniu się z
filozofii innych nauk.
Jako pierwsza wyodrębniła się z filozofii
matematyka z dominującą geometrią, póz
niej
nauki przyrodnicze.
Ostatnią córką filozofii jest psychologia.
Procesy zachodzÄ…ce w Å‚onie filozofii
Drugi proces dokonywał się wewnątrz samej
filozofii i polegał na swoistej parcelacji.
W wyniku tego procesu powstały różne
dyscypliny filozoficzne.
Historycznie pierwsza była filozofia przyrody.
Filozofia bytu (metafizyka) pojawiła się nieco
póz
niej, niemal równocześnie z etyką, jako
filozofią moralności i epistemologią, jako
refleksjÄ… na temat poznania.
Główny problem metafizyki
Dotyczy istoty rzeczywistości i ogólnych zasad
bytu.
Z czasem zaczęto pytad o przyczyny i cel świata.
Pojawił się problem skooczoności i
ograniczoności świata.
W zakresie zagadnieo metafizycznych,
dotyczÄ…cych duszy znajdziemy pytanie: Czym
jest dusza? , i jakie jest jej pochodzenie i
przeznaczenie. W starożytności pojawia się
problem dotyczÄ…cy natury Boga i jego stosunku
do człowieka.
Zagadnienia epistemologiczne w
antycznej filozofii
Na terenie epistemologii starożytni myśliciele
pytali o to, co może byd przedmiotem
poznania.
Pytali o wartośd poznania zmysłowego i o to, czy
zmysły, czy rozum są z
ródłem prawdziwej
wiedzy o przedmiotach.
Niepokoiła ich kwestia: po czym można poznad,
że jakiś sąd jest prawdziwy, a inny fałszywy.
Zagadnienia epistemologiczne w
antycznej filozofii cd.
Pytali o kryterium prawdy.
Były dyskusje na temat, czy w ogóle możliwe jest
poznanie.
Czy możliwe jest wskazanie kryterium prawdy?
W zwiÄ…zku z zagadnieniami epistemologicznymi
opracowywali filozofowie greccy zagadnienia
logiki, zwłaszcza w zakresie nauki o definicji i w
zakresie logiki formalnej.
Zagadnienia etyczne
Dwa naczelne problemy etyki = filozofii
praktycznej:
Na czym polega dobro, czyli szczęście
człowieka.
i
w jaki sposób człowiek może osiągnąd
szczęście.
Filozofia przyrody
Cały wysiłek i uwaga jooskich (milezyjskich)
filozofów przyrody koncentrował się na
odpowiedzi na pytanie o poczÄ…tek
wszechświata, o to z czego powstało wszystko,
co istnieje . Pytali o prasubstancjÄ™, nazwanÄ…
przez nich arche.
Tales - woda,
Anaksymander  bezkres (apeiron),
Anaksymenes  powietrze.
Filozofia przyrody cd.
Opierając się w swoich rozważaniach na oglądzie
przyrody i ludzkim rozumie, wyszli poza wiarÄ™ i
mity, zapoczÄ…tkowujÄ…c tym samym filozoficzne
poszukiwania zasady porzÄ…dkujÄ…cej
rzeczywistośd. Milezyjscy filozofowie w
poszukiwaniu zasady wszechświata, siły
porzÄ…dkujÄ…cej, dokonali identyfikacji natury,
przyrody, całokształtu rzeczywistości  fysis z
arche  zasadą porządkującą rzeczywistośd,
zasadą, z której wszystko się wywodzi.
Filozofia przyrody cd.
Siła porządkująca świat, przyrodę, jawi się jako
przynależna do samej przyrody. Milezyjczycy
uważali, że arche jest immanentna fysis.
Myśl Jooczyków odnosiła się do tego co istnieje
aktualnie, opisywała świat podpadający pod
zmysły, identyfikując naturę z konkretnymi
zjawiskami, procesami, obiektami fizycznymi.
Dla nich istota rzeczywistości była w zasięgu
ludzkiego poznania empirycznego była
odsłonięta, a nie zakryta.
Filozofia przyrody cd.
U Anaksymandra spotykamy siÄ™ z
przeciwieostwem bezkresu i określoności.
Jedynie określonośd, fenomeny podpadają
pod zmysły, właśnie ze względu na swą
określonośd.
Zasada z jakiej pochodzi określonośd  apeiron 
bezkres, ponieważ jest nieokreślona, nie
podlega bezpośredniemu doświadczeniu
zmysłowemu.
Heraklit z Efezu (VI/V wiek przed Chr.)
Nie rezygnujÄ…c z koncepcji poznania
zmysłowego, zauważył jej niedostatki i
niepełnośd.
Rozumowe badanie rzeczywistości nie może
ograniczyd siÄ™ do fenomenalnego postrzegania
przyrody. Ono przekracza rzeczywistośd daną
zmysłom, doszukując się w niej elementów,
które bezpośrednio nie podpadają pod zmysły.
Heraklit z Efezu (VI/V wiek przed Chr.)
Rozum wychwytuje ukrytą w świecie istotę
rzeczywistości, która jest dla Heraklita
właściwą naturą wszechświata.
Natura wszechświata nie jest przez niego
identyfikowana z przyrodÄ…, ale jest
pojmowana jako ukryta przed zmysłami
istota rzeczywistości.
Heraklit z Efezu (VI/V wiek przed Chr.)
Istota rzeczywistości nie sprowadza się do
fragmentów rzeczywistości danej w poznaniu
zmysłowym, nie jest prawem historycznego
czy fizykalnego rozwoju.
Występuje poza czasem, któremu podlega
wielośd rzeczy istniejących. Jest abstrakcyjną
reprezentacjÄ… tego, co wieczne, niezmienne w
zmiennym wszechświecie wielości.
Terminologia
Kosmos (ºÌÃźżÂ)  porzÄ…dek. W znaczeniu
metafizycznym  kosmos inteligibilny oznacza
hierarchicznÄ… i doskonale uporzÄ…dkowanÄ…
strukturę świata idei.
Kosmogonia  jest to mitologiczna koncepcja
powstania kosmosu, która w znacznej mierze
pokrywa siÄ™ z teogoniÄ….
Kosmologia  jest to nauka, która wyjaśnia
genezÄ™, budowÄ™ i naturÄ™ kosmosu.
Terminologia cd.
Arche  termin wprowadzony przez
Anaksymandra na oznaczenie prazasady,
czyli rzeczywistości pierwszej i
ostatecznej.
Treści przypisywane arche: początek; to, co
wszystkim kieruje i rzÄ…dzi; to, z czego
wszystko bierze poczÄ…tek i w co siÄ™
obraca.
Terminologia cd.
Apeiron  termin ten oznacza coÅ›
nieskooczonego, nieograniczonego,
bezkresnego, nieokreślonego,
niezdeterminowanego, czyli nie-
skooczonego w sensie ilościowym, jak i
również nieokreślonego w sensie
jakościowym.
Terminologia cd.
Fysis (physis, natura)  termin ten wyraża
jedno z centralnych pojęd myśli
starożytnej.
Physis według presokraktyów jest
prazasadą bytu i życia wszystkich rzeczy
(tym, z czego, dzięki czemu i w czym
wszystkie rzeczy sÄ…), a zasada jest czymÅ›
boskim.
Terminologia cd.
Fenomen  termin wzięty w sensie szerokim
oznacza rzeczywistośd, jaka się jawi w naszym
doświadczeniu, a więc świat zmysłowy, jak on
siÄ™ nam jawi.
Materializm  terminem tym określa się taką
doktrynę, która w sposób bardziej lub mniej
radykalny sprowadza pierwotnÄ… zasadÄ™, lub
zasady i rzeczy z nich siÄ™ wywodzÄ…ce do
materii.
Terminologia cd.
Materia (hyle)  materiał, z którego zrobione są
rzeczy.
W filozofii greckiej materia ma dwa podstawowe
znaczenia:
pierwsze odnosi się do płaszczyzny inteligibilnej
(Platon),
drugie do płaszczyzny zmysłowej (obecne w
spekulacjach filozofów przyrody; woda,
apeiron, powietrze, ogieo)
Terminologia cd.
Metafizyka (ÄŹ źµÄŹ ÄŹ ĆÅÃÄ…ºŹ)  starożytni
komentatorzy perypatetyccy i neoplatooczycy
podają dwie różne interpretacje:
1. Meta-fizyka oznacza naukę, która następuje po
(meta) fizyce;
2. Meta-fizyka jest naukÄ… zajmujÄ…cÄ… siÄ™ rzeczami,
które są poza (meta) rzeczami fizycznymi, czyli
rzeczywistością ponad-fizyczną.
Metafizyka nauka dotyczÄ…ca zasad, ostatecznych
przyczyn, bytu, substancji, Boga i tego co
boskie.
Terminologia cd.
Metafizyka rozumiana w sensie mocnym jest
próbą dotarcia do tego co transcendentalne,
ponadzmysłowe;
W sensie ogólniejszym metafizyką można
nazwad każdy typ badao, który chce znalez
d
ostateczne przyczyny i zasady rzeczywistości,
bez względu na to, jaka byłaby ich natura.
Metafizyką można nazwad każdą próbę
zmierzenia się z całością bytu.
Terminologia cd.
Ontologia nauka o bycie.
W sensie ścisłym ontologia nie zakłada
koniecznie transcendencji, natomiast
metafizyka ją zakłada.
Sokrates
ur. około roku 470 /469,
zmarł 399 przed Chr. na
skutek wyroku
skazujÄ…cego go za
 bezbożnośd .
Oskarżenie brzmiało, że
nie wierzy w bogów,
których uznaje paostwo,
i że psuje młodzież.
Urok Sokratesa
 Otóż powiadam, że jest najpodobniejszy do tych
sylenów siedzących w kapliczkach, których
snycerze robią z pozytywką albo fletem w ręku;
sylen się otwiera, a w środku posążki bogów. I
powiadam, że podobny jest do satyra Marsjasza.
Żeś do niego z twarzy podobny, Sokratesie, o to
się nawet ty sam sprzeczad nie będziesz. Ale żeś i
poza tym podobny do niego podobny, to zaraz
usłyszysz. Przede wszystkim jesteś szelma ; może
nie? Postawię świadków, jeżeli zaprzeczysz.
Tylko na flecie nie grywasz, ale muzyk z ciebie
jeszcze bardziej osobliwy niż tamten.
Urok Sokratesa
Bo tamten wprawdzie moc miał w ustach, brał
instrument do reki i dopiero czarował słuchaczów,
i dziś jeszcze czaruje ich każdy, kto jego rzeczy
grywa. Bo cały kunszt Olimposa to tylko nauka
Marsjasza. A ty się tylko tym różnisz od niego, że
bez instrumentów, samymi słowami robisz
podobne rzeczy. Kiedy kto ciebie słucha albo
twoje słowa tylko słyszy z drugich ust, chodby je
nawet drugi marnie opowiadał, to czy kobieta
słucha, czy mąż, czy młody chłopiec, wszystkich
nas twoja mowa bierze i porywa .
(Platon Uczta, 215 a)
 Problem z Sokratesem
vðSokrates niczego nie napisaÅ‚.
vðPragnÄ…c poznad jego myÅ›l musimy odwoÅ‚ad siÄ™
do świadectw osób jemu współczesnych.
vðy
ródła te często wzajemnie się wykluczają.
vðNajstarsze z
ródło mówiące o Sokratesie, to
komedia Arystofanesa Chmury.
vðPlaton, który uczyniÅ‚ Sokratesa głównÄ… postaciÄ…
większości swoich dialogów.
vðKsenofont, który krótko byÅ‚ uczniem Sokratesa.
Swoje wspomnienia napisał w starości.
vðArystoteles nie miaÅ‚ bezpoÅ›redniego kontaktu z
Sokratesem.
Wybór z
ródła
Żadne ze z
ródeł nie jest obiektywnym opisem,
lecz samo jest już interpretacją.
Odtworzenie myśli Sokratesa jest możliwe
wtedy, gdy wez
mie siÄ™ pod uwagÄ™ wszystkie
z
ródła.
Odczyta siÄ™ jedno z
ródło w świetle drugiego.
Kryterium stosowane w rekonstrukcji myśli
Sokratesa:
Sokrates autor nowości, które pojawiły się w
filozofii po nim.
Postawa Sokratesa
" Miłośd mądrości;
" Rozmyślanie nad śmiercią.
Definicje te charakteryzują myśl Sokratesa i jego
postawÄ™ obywatelskÄ….
Stosunek Sokratesa do boga i jego nakazów,
wpływa na kształt jego życia:
Postawa Sokratesa cd.
 Ja jeszcze i dziÅ› chodzÄ™ i szukam tego, i
myszkuję, jak mi bóg nakazuje, i między
mieszczanami naszymi, i między obcymi& I to
mi tyle czasu zbiera, że ani nie miałem kiedy w
życiu obywatelskim zrobid czegoś, o czym by
warto było mówid, ani koło własnych
interesów chodzid; ostatnią biedę klepię przez
tę służbę bożą
Platon , Obrona Sokratesa.
Przełom w filozofii - Sokrates
ØðOdejÅ›cie o filozofii przyrody,
ØðPrzeniesienie zainteresowao i dociekao
filozoficznych na człowieka,
ØðOkreÅ›lenie istoty czÅ‚owieka.
Istota człowieka
Człowiekiem jest jego dusz, ponieważ dusza jest
tym, co odróżnia człowieka od każdej innej
rzeczy.
Dusza jest myślącą i działającą świadomością,
rozumem i siedliskiem ludzkiej aktywności
myślenia i działania etycznego.
Dusza jest świadomym ja, jest intelektualna i
moralną osobowością.
Sokratejska koncepcja duszy
Nauka o duszy Sokratesa opiera się na dwóch
tezach:
 poznad samych siebie
i
 troszczyd siÄ™ o siebie samych .
Poznanie samych siebie polega na zwróceniu się
ku swemu wnętrzu i poznaniu swojej duszy.
Troska o siebie oznacza troskÄ™ o swojÄ… duszÄ™.
Sokratejska koncepcja duszy cd.
Natura człowieka  psyche.
Ostateczny cel człowieka  arete.
Dusza wyróżnia człowieka od wszystkich innych
rzeczy.
Arete  (cnota) jest wiedzÄ…, czyli poznaniem,
przeciwieostwo cnoty, czyli wada jest brakiem
wiedzy i poznania, to znaczy ignorancjÄ….
Arete
Dusza jest świadomym i rozumnym ja,
wówczas arete w pełni tę świadomośd i
rozumnośd urzeczywistnia poprzez
wiedzÄ™ i poznanie.
Najwyższą wartością dla ludzi jest
poznanie.
Cnota jest poznaniem
Najwyższy i najwznioślejszym: wiedzą o
tym, czym jest człowiek, i o tym, co jest
dla człowieka dobre i pożyteczne.
Cnota jest poznaniem najwyższych
wartości etycznych.
Panowanie nad sobÄ…
Enkarateia (panowanie nad sobÄ…) jest
najwyższym szczęściem człowieka.
Enkrateia jest panowaniem nad sobÄ… w
stanach przyjemności i bólu, w
trudnościach, w naporze impulsów i
namiętności. Jest panowaniem nad swoją
naturą zwierzęcą.
Utożsamienie wolnośd z enkrateia
Utożsamienie wolności z enkrateia przez
Sokratesa doprowadziło do powstania
nowej perspektywy.
Przed Sokratesem wolnośd była rozumiana w
sensie prawnym i politycznym.
Od Sokratesa nabiera znaczenia moralnego:
Wolnośd jest panowaniem natury rozumnej
nad zwierzęcą.
Pojęcie autarkii
Autonomia cnoty i człowieka cnotliwego.
Dwie cechy charakteryzujÄ… pojecie autarkii:
1) niezależnośd w stosunku do potrzeb i
podniet fizycznych dzięki kontroli rozumu
(psyche),
2) sam rozum (psyche) wystarcza do osiągnięcia
szczęścia.
Etyka sokratejska
Ma charakter intelektualistyczny ponieważ
panowanie nad sobÄ… jest panowaniem nie
woli, ale panowaniem rozumu i poznania
nad podnietami zmysłowymi.
Wolnośd nie jest wolną wolą, wolnością
chcenia, ale wolnością logosu, zdolnością
rozumu do narzucenia swoich wymogów
wymogom zwierzęcej natury ludzkiej.
Szczęście człowieka
Pojecie szczęścia trzeba uściślid w
odniesieniu do duszy i cnoty.
Szczęścia, zdaniem Sokratesa, nie dają ani
dobra zewnętrze, ani dobra ciała, ale dają
je dobra duszy, czyli udoskonalenie duszy
za pośrednictwem cnoty, która jest
poznaniem i wiedzÄ….
Szczęście człowieka cd.
Szczęście zależy od ludzkiego logosu i od
wewnętrznego ukształtowania, które człowiek
może osiągnąd dzięki rozumowi.
Nieszczęście nie przychodzi z zewnątrz, ale
bierze się z naszego wnętrza. My sami
możemy wyrządzid sobie największe zło.
Sokrates a religia paostwowa
odrzucenie przez Sokratesa:
" antropomorfizmu fizycznego bogów,
" antropomorfizmu moralnego bogów.
Sokrates mówiąc o Bogu posługuje się
następującymi pojęciami:
rozum, działanie kierujące do celu, opatrznośd.
Bóg-opatrznośd
Åšwiadectwo Ksenofonta 
Bóg tak ułożył członki ciała ludzkiego, by służyły
dobru człowieka;
Cały świat i jego części uporządkował ze względu
na dobro człowieka.
Platon 
Bóg oprócz ogólnej troski o wszystkich ludzi
szczególną opiekę roztacza nad człowiekiem
dobrym.
Bóg-opatrznośd
Bóstwo przychodzi z pomocą jedynie
jednostce, która wciela w życie cnotę.
Bóstwo pomaga powodowane prawem
wspólnoty zachodzącej miedzy tym, co
do siebie podobne, nie zaÅ› powodowane
miłością.
Bóg-opatrznośd
Bóstwo opiekuje się jednostką nie dlatego, że
jest ona jednostkowym człowiekiem, lecz
dlatego, że jest dobra.
Człowiek nie potrzebuje pomocy bóstwa do tego
by byd dobrym.
Szczególna troska bóstwa o człowieka dobrego
jest następstwem (skutkiem), a nie
poprzednikiem (warunkiem) tego, że jest on
dobry.
Daimonion Sokratesa
Daimonion  Boski głos nie objawia
Sokratesowi mądrości ludzkiej, nie
podaje mu żadnego z ogólnych czy
szczegółowych twierdzeo etyki.
Odnosi się do szczególnych działao i
zdarzeo w życiu Sokratesa.
Daimonion Sokratesa
Boski znak zabraniał Sokratesowi
wykonywania określonych działao:
oddalania się z jakiegoś miejsca, przejścia
przez rzekę, włączania do swego grona
pewnych osób, zajmowania się czynnie
politykÄ….
Niepodjęcie działao zakazanych przez
daimoniona okazywało się bardzo
pożyteczne
Daimonion Sokratesa
Sokrates pojmował go jako pewien rodzaj
wewnętrznej wyroczni, ze wszystkimi
następstwami.
Daimonion ma charakter religijny.
Nie narusza autonomii filozofii.
Koncepcja duszy w filozofii Platona i
Arystotelesa.
Platon 427  347 przed Chr.
Platon konstruował nowe pojęcie duszy
jako istoty niematerialnej, różnej
zasadniczo od ciała, której główną
funkcjÄ… jest poznawanie.
Z natury swej dusza niezależna jest od ciała
i zasadniczo od niego różna.
Gdy ciało ginie dusza, trwa dla niezmiennie
jest nieśmiertelna.
Definicja duszy
 Każda dusza jest nieśmiertelna. To
bowiem, co siÄ™ porusza, jest
nieśmiertelne. Jedynie poruszane samo
przez się  ponieważ nie porzuca samo
siebie  nie ustaje w ruchu, lecz jest
z
ródłem i początkiem ruchu również dla
innych, które są w ruchu. Początek zaś nie
powstał. (& )
Definicja duszy
Każde bowiem ciało, któremu został dany ruch
od przyczyny zewnętrznej, jest bezduszne, to
zaś, któremu dane jest poruszad się samemu
przez się dzięki przyczynie wewnętrznej, jest
ożywione duszą, bo taka właśnie jest istota
duszy. Skoro zaś tak się rzecz ma, że tym, co się
porusza samo przez się, jest nie co innego niż
dusza, to dusza musi byd niezrodzona i
nieśmiertelna .
Platon, Faidros (255 D, E )
Trzy władze/części duszy
Dusza zamknięta w ciele nie tylko poznaje ale
i doznaje wrażeo, pożądao i uczud.
Dusza składa się z trzech części:
Rozumnej, uczuciowej i pożądliwej.
Dusza dzięki boskiemu pochodzeniu tęskni za
światem idei, zwłaszcza za ideą dobra i za
ideą piękna.
Arystoteles 384  322 przed Chr.
PÅ‚aszczyzna biologiczna:
Dusza to zasada życia dla wszystkiego co żyje.
Czyli: człowiek, zwierzę, roślina.
Poznawcza:
Duch w człowieku przyporządkowany jest
nieruchomemu poruszycielowi, który jest
duchem w sensie najwyższym.
Definicja duszy
 Jeśli mamy podad jakąś definicję wspólną
wszystkim rodzajom duszy, powiemy: jest to
pierwszy akt (­½Äµ­ÇµÄ…Ä…) ciaÅ‚a naturalnego
organicznego. (& ) Wobec tego daliśmy już
ogólna odpowiedz
na pytanie: czym jest dusza.
Jest mianowicie substancjÄ… w znaczeniu formy,
która decyduje o istocie *wyżej+ określonego
ciała .
Arystoteles, O duszy, ks.II.
Arystotelesowski podział duszy
" dusza roślinna (wegetatywna), służy
wyłącznie wzrostowi i odżywianiu organizmu;
" dusza zwierzęca, odbiera wrażenia, doznaje
pożądao i uczud;
" dusza rozumna, ma zdolnośd myślenia
abstrakcyjnego.
Arystotelesowski podział duszy
W części rozumnej Arystoteles wyróżnił :
rozum teoretyczny i rozum praktyczny, a
wewnątrz części bezrozumnej jej częśd
zdolną do słuchania rozumu
(uczuciowośd, którą praktyczny rozum
może kierowad) oraz częśd zdolności tej
pozbawionÄ….
Rozum
Rozum jako zdolnośd poznania bytu zwie
się rozumem teoretycznym, jako zdolnośd
wykrywania zasad postępowania i
kierowania działaniem człowieka zwie się
rozumem praktycznym.
Arystoteles wyróżnia też rozum bierny i
czynny
Rozum
Właściwą władzą poznawcza jest rozum bierny,
poznawanie jest to pasywne odwzorowywanie
rzeczywistości według Arystotelesa.
Rozum czynny odgrywa w organizmie człowieka
taką rolę, jak Bóg we wszechświecie. Jest
pierwszÄ… przyczynÄ… wprawiajÄ…cÄ… w ruch rozum
bierny, a za jego pośrednictwem inne władze
duszy. Jako pierwsza przyczyna jest niezależny
od materii.
Rozum
Rozum czynny może istnied bez ciała i nie
ulega zniszczeniu. Przyjęcie rozumu
czynnego stwarzało podstawy nauki o
nieśmiertelności.
KonsekwencjÄ… koncepcji duszy jako
entelechii ciała organicznego było
odrzucenie jej nieśmiertelności (wraz ze
śmiercią ciała ginie jego forma).
Arystotelesowski podział
Uwzględniający duszę jako zasadę życia w
najszerszym sensie. W ten sposób wyróżnia
pięd części:
Duszę żywiącą, pożądającą (zmysłową),
postrzegającą, kierującą ruchem, myślącą.
Roślina ma tylko pierwszą, najniższą duszę,
zwierzę trzy następne, człowiek wszystkie.