Dariusz Kadulski
PoglÄ…dy Émile Durkheima na religiÄ™
Francuski filozof, socjolog i pedagog Émile Durkheim (1858-1917) jest
reprezentantem socjologizmu  czyli socjologicznego sposobu wyjaśniania
zjawisk \
ycia społecznego.  Fundamentalnym zało\
eniem przedstawionej
przez Durkheima teorii religii jest twierdzenie, i\
jest ona zjawiskiem
społecznym stanowiącym integralny system całościowego systemu
społecznego i jako taka musi być badana za pomocą metod badawczych
stosowanych do badania całości społeczeństwa. 1 Zatem przedmiotem badania
będzie fakt społeczny, a ten Durkheim definiuje jako  wszelki sposób
postępowania, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę
zewnętrznego przymusu; (...) taki, który jest w danym społeczeństwie
powszechny, mający jednak własną egzystencję, niezale\
nÄ… od jego
jednostkowych manifestacji."2 Podstawowymi cechami faktów społecznych są
zatem: powszechność, zewnętrzność wobec jednostki i przymusowość.
powstają one wyłącznie w zbiorowościach i nie dają się tłumaczyć
indywidualnymi cechami jednostek. Powinny być badane z zewnątrz,
obiektywnie i bez stosowania introspekcji  czyli jak rzeczy.
W swojej teorii Durkheim zwraca uwagÄ™ na to, \
e do potrzeb ka\
dego
społeczeństwa nale\
y potrzeba zapewnienia wewnętrznej harmonii oraz
adaptacja do otoczenia. By owa więz
mogła zaistnieć i się utrzymać konieczne
jest powstanie między jednostkami silnych więzi, które polaczą je we
wspólnotę myśli, uczuć i czynów.
Durkheim zwracał uwagę tez na dualizm ludzkiej natury. Postrzegał
człowieka jako swoistą unię sfery zmysłów, rozumu i instynktów z
przeciwstawną sferą moralności i altruizmu. Widział w człowieku i
1
J. Swolkień, A
. Trzciński:  Wprowadzenie do etnologii religii , część I,
Uniwersytet Jagielloński instytut Religioznawstwa Skrypty Uczelniane nr 563,
Kraków 1987, s. 40.
2
E. Durkheim:  Zasady metody socjologicznej , Warszawa 2000, s. 41.
społeczeństwie walkę tego, co zwierzęce z ty, co społeczne.  Aby człowiek
mógł wejść w sferę społeczną, musi pokonać w sobie swą zwierzęcą naturę.
Jest to mo\
liwe dzięki istnieniu religii, która spełnia role pomostu łączącego te
dwa odrębne światy .3 wszelkie wierzenia pokazują człowieka rozdartego na
ciało i duszę, a \
ycie człowieka przebiega drogą świecką - profane, będącą
domena ciała i zmysłów oraz drogą świętą  sacre, która jest domeną duszy i
wykracza poza doświadczenia zmysłowe. Religia pozwala człowiekowi
pokonać własny egoizm i wznieść się do dzielenia doświadczenia z innymi
ludz
mi. Dzieje się tak na skutek  choćby na skutek dostrzegania, \
e ta
kondycja dotyczy tak\
e innych ludzi. W ten sposób religia stwarza człowieka
jako istotę społeczną.
Człowiek jest zdolny podporządkowywać się nakazom wtedy, gdy
pochodzÄ… one od istoty wy\
szej. Dla ka\
dej jednostki takÄ…  istotÄ… jest
społeczeństwo. To w nim powstają fakty społeczne, które wobec jednostki są
zewnętrzne, które jednostkę dyscyplinują i determinują. Jednostka staje wobec
nich bezbronna i nie mo\
e stawić im oporu bez konsekwencji. Społeczeństwo
to najbli\
sza człowiekowi  istota wy\
sza od niego samego i doświadczalna
empirycznie.  Wszystko, co posiada cechy obowiÄ…zku, nakazu, przymusu (a
tak\
e według Durkheima religia), musi pochodzić od społeczeństwa. 4
y
ródłem religii jest zbiorowa dusza społeczeństwa, a ona sama jest najbardziej
elementarnym zjawiskiem społecznym i pierwszym etapem cywilizacji
ludzkości. Nawet idea Boga nie jest, zdaniem Durkheima, w religii elementem
koniecznym  co wydają się potwierdzać współczesne zjawiska związane z
religijnością. W bóstwie dostrzegał Durkheim przekształcone i przedstawione
symbolicznie społeczeństwo. Religia w takim świetle wydaje się być raczej
środkiem społeczeństwa  istniejącego jako zewnętrzna wobec jednostki i w
pewnym sensie inteligentna siła  do podporządkowywania sobie jednostek,
sprawowania nad nimi władzy i tworzenia z nich istot społecznych.
Przyglądając się teorii Durkheima trudno jest oprzeć się wra\
eniu, \
e religia
3
J. Swolkień, A
. Trzciński, dz. cyt., s. 42.
4
Tam\
e.
2
często jest najskuteczniejszym i najłatwiejszym środkiem, który ma
spowodować, by jednostki zinternalizowały normy, które narzuca
społeczeństwo.
Zjawiska religijne francuski socjolog podzielił na kategorię wierzeń i
kategorię obrzędów. Wierzenia to  wyobra\
enia wyra\
ajÄ…ce naturÄ™ rzeczy
świętych oraz stosunki, jakie istnieją pomiędzy nimi bądz
między nimi a
rzeczami świeckimi .5 Do rzeczy świętych mogą nale\
eć byty osobowe, takie
jak duchy, bogowie, ale tak\
e przedmioty materialne, słowa i gesty. Ich
wyobra\
enia zostały stworzone przez społeczeństwo, są chronione i izolowane
przez zakazy. Obrzędy są zaś zasadami postępowania człowieka wobec rzeczy
świętych. Zespół wierzeń i odpowiadających im obrzędów tworzy system
religijny. I w ten sposób dochodzimy do definicji religii stworzonej przez
Durkheima.  Religia jest systemem wierzeń i praktyk odnoszących się do
rzeczy świętych, tzn. wydzielonych i zakazanych  wierzeń i praktyk, które
wszystkich wierzących i praktykujących łączą w jedną wspólnotę moralną
zwaną Kościołem. 6 Oczywiście  w swych komnk
5
E. Durkheim:  Próba określenia zjawisk religijnych [w:] J. Szacki:
 Durkheim , Warszawa 1964, s. 210; [za:] J. Swolkień, A
. Trzciński, dz. cyt.,
s. 44.
6
E. Durkheim:  Les formes elementaires de la vie religieus , Paris 1925, s.
66 [za:] J. Swolkień, A
. Trzciński, dz. cyt., s. 42.
3