Tragedia wspólnego pastwiska
Z zagadnieniem zaufania w działalności gospodarczej ściśle związana jest stosunkowo częsta skłonność do ulegania pokusie gapowicza, usiłującego urządzić sobie przejażdżkę go-spodarczym tramwajem do sukcesu na koszt pozostałych uczestników wymiany rynkowej.
Tego rodzaju „jazda na gapę” wynika bądź z cynicznej skłonności do wykorzystywania innych, bądź z przeświadczenia, że pojedyncze działania na pograniczu prawa lub naruszenia norm moralnych nie są w stanie zachwiać równowagą systemu w skali makroekonomicznej, wobec czego uzyskanie nieco większej korzyści jednostkowej zasadniczo nie wpływa na po-ziom zysku lub straty innych.
O mylności tego rodzaju przekonania najlepiej świadczy opracowany przez G. Hardi-na przykład określany mianem tragedii wspólnego pastwiska. Na wspólnym ugorze gminnym dziesięciu gospodarzy może wypasać po jednej krowie, jednak wkrótce w głowie jednego z nich rodzi się myśl o zwielokrotnieniu ustalonej liczby wypasanych krów z jednej do dwóch, co z pozoru będzie bez znaczenia dla pozostałych użytkowników. Jednak ilość możliwej do spożytkowania paszy jest ograniczona i oto w nowej sytuacji zamiast dziesięciu krów tę samą ilość dostępnej trawy będzie starało się spożytkować jedenaście zwierząt. Nie ma przy tym powodu przypuszczać, że nieuczciwość będzie miała charakter jednostkowy i z czasem rów-nież przynajmniej niektórzy z pozostałych rolników być może zechcą wypasać większą ilość posiadanych krów na koszt pozostałych. Sytuacja taka – wobec ograniczonej ilości pożywie-nia – jest jednak możliwa tylko do pewnego pułapu, po przekroczeniu którego w zasadzie wszyscy znajdą się na straconej pozycji poszkodowanych, co obrazuje tabela: Spadek
Waga
wagi krów
Waga
dwóch zwierząt
Korzyści
w zależności
Liczba krów
pojedynczego
wypasanych
naruszającego
od przyrostu
zwierzęcia
przez jednego
regułę
ilości wypa-
gospodarza
sanych zwie-
rząt
10
1000
–
–
10000
11
900
1800
800
9900
12
800
1600
600
9600
13
700
1400
400
9100
14
600
1200
200
8400
15
500
1000
0
7500
16
400
800
- 200
6400
17
300
600
- 400
5100
18
200
400
- 600
3600
19
100
200
- 800
1900
20
0
100
- 1000
0
Jak wynika z powyższego zestawienia, umieszczenie na pastwisku każdej dodatkowej krowy powoduje zmniejszenie przyrostu wagi wszystkich pozostałych. Prawdopodobnie nic
też nie powstrzyma ostatnich pięciu gospodarzy przed pójściem w ślady poprzedników, co w konsekwencji spowoduje, że korzyści z nieuczciwego postępowania na dłuższą metę nie od-niesie właściwie nikt. Sytuacja tego rodzaju jest więc opłacalna jedynie dla tych, którzy jako pierwsi zdecydują się na naruszenie opartej na zaufaniu umowy, jednak uzyskana w ten spo-sób korzyść ma charakter krótkotrwały, gdyż w wyniku przeświadczenia, że „wszyscy krad-ną”, fala nieuczciwości obejmie ostatecznie wszystkich zainteresowanych popełnieniem nad-użyć. Chociażby dlatego, że nie będą chcieli pozostać bierni wobec faktu wykorzystywania sytuacji przez pozostałych.
Tragedia wspólnego pastwiska pozwala na wysnucie kilku istotnych wniosków.
Przede wszystkim największe korzyści jednostkowe z tytułu naruszenia obowiązujących reguł
odnoszą ci, którzy złamią je jako pierwsi – piąty gospodarz z przykładu niczego już nie zy-skuje, a wraz z nieuczciwością pozostałych wszyscy ponoszą tylko coraz większe straty. A zatem im więcej naruszających zasady, tym mniejsze korzyści indywidualne. Ponieważ po-wyższe obliczenia jest stosunkowo łatwo przeprowadzić, gros nieuczciwych liczy na to, że nie zostaną zdemaskowani, a przynajmniej że inni nie podążą ich śladami, gdyż na dłuższą metę oszustwo jest ekonomicznie nieopłacalne. Paradoksalnie więc, to właśnie nieuczciwi są najbardziej zainteresowani rozwojem etyki w biznesie, ponieważ nieuczciwość popłaca wy-
łącznie jako postępowanie jednostkowe i krótkoterminowe. W długiej perspektywie trwałe korzyści może jednak przynosić wyłącznie poszanowanie reguł, na których oparty jest ład rynkowy.
Literatura:
1. B. Klimczak, Etyka gospodarcza, Wrocław 2006, s. 79-80.
2. G. Hardin, The Tragedy of the Commons, „Science” nr 162 (1968).
3. E. Hankiss, Pułapki społeczne, Warszawa 1986.
4. M. Sułek, J. Świniarski, Etyka jako filozofia dobrego działania zawodowego, Warszawa 2001, s. 196-197.
- 2 -