Z gramatycznego punktu widzenia pytanie w kwestionariuszu nie zawsze ma formę zdania pytającego. Czasem funkcję pytania pełnią zdania zaliczane do oznajmujących, na przykład zaczynające się od słów: "Interesuje nas..." Innym razem mogą to być zdania zaliczane do rozkazujących, na przykład z początkową frazą: "Proszę wymienić..." Wszystkie one są traktowane jako pytania, ponieważ służą wywołaniu u respondenta określonych reakcji słownych, czyli odpowiedzi. Pytaniem w kwestionariuszu może być rozwinięty równoważnik zdania, a nawet pojedyncze słowo, pod warunkiem, że jest użyte w funkcji pytania, to znaczy że jest oczekiwaniem jakiejś odpowiedzi. Tę intencję, kryjącą się za użyciem różnych gramatycznie wyrażeń, wypowiada się zwykle we wprowadzeniu do wywiadu, do osobnych jego części lub do poszczególnych pytań.
PRZYKŁAD: Chcę zacząć naszą rozmowę od pytań dotyczących Pana (Pani) sytuacji życiowej.
PRZYKŁAD: Przejdziemy teraz do kilku pytań na tematy gospodarcze, to znaczy do pytań, które dotyczą obecnej sytuacji gospodarczej naszego kraju i dokonujących się w nim zmian.
PRZYKŁAD: Następne pytanie odnosi się do tego, jak ludzie w Polsce oceniają stosunki między państwem a Kościołem katolickim.
Pytania kwestionariuszowe dzieli się najczęściej na otwarte i zamknięte.
KOMENTARZ:
PYTANIA KWESTIONARIUSZOWE
Pytanie otwarte umożliwia respondentowi sformułowanie odpowiedzi w jego własny sposób, ponieważ nie narzuca z góry żadnego możliwego (dopuszczalnego) jej wariantu. Jedne pytania otwarte oczekują raczej krótkiej odpowiedzi, inne mogą być pytaniami żądającymi narracji, czasem wręcz długiego opowiadania --- przedstawiającego pewne wydarzenia z życia respondenta, wyjaśniającego powody lub okoliczności, które sprawiły, że respondent znajduje się dziś w określonej sytuacji życiowej albo dotyczącego planów rodzinnych na najbliższe lata.
PRZYKŁAD: W którym roku Pan(i) się urodził(a)?
PRZYKŁAD: Dlaczego Pan(i) tak sądzi?
PRZYKŁAD: Czy mógłby (mogłaby) Pan(i) wskazać przyczyny, które Pana zdaniem wpłynęły na tę zmianę
stosunku do religii?
PRZYKŁAD: Jakich zmian w życiu swoim i swojej rodziny spodziewa się Pan w ciągu najbliższych pięciu
lat?
PRZYKŁAD: Z czym się Panu(i) kojarzy określenie "matka--Polka"?
Pytanie zamknięte to pytanie z wyznaczonymi z góry możliwymi (dopuszczalnymi) odpowiedziami, spośród których respondent ma dokonać wyboru. Pytania zamknięte nazywa się czasem pytaniami skategoryzowanymi, czasem też pytaniami wyboru lub pytaniami z wyborem.
MOŻLIWE ODPOWIEDZI
Wyróżnia się wiele odmian pytań zamkniętych w zależności od tego, jakie są związki między możliwymi odpowiedziami i jaki wybór ma być spośród nich dokonany.
Dla pewnych pytań możliwe odpowiedzi wykluczają się, są rozłączne. Respondent ma przy tym wskazać swym wyborem tę jedną, jedyną spośród nich, którą uważa za właściwą (prawdziwą, trafną).
Przy pytaniach dychotomicznych dokonuje on wyboru między dwiema wyłączającymi się odpowiedziami. Do takich pytań należą przede wszystkim pytania oparte na parze zdań logicznie sprzecznych, czyli pytania typu "tak--nie".
PRZYKŁAD: Czy chodził(a) Pan(i) jako dziecko na naukę religii?
PRZYKŁAD: Czy Pana(i) zdaniem człowiek może być w Łodzi szczęśliwy?
PRZYKŁAD: Czy Pana(i) zdaniem można karać więzieniem lekarza za przerwanie ciąży?
Do pytań dychotomicznych niektórzy zaliczają również pytania przedstawiające tylko dwie przeciwne postawy (opinie, oceny) typu "za --- przeciw", bez tak zwanej trzeciej możliwości.
KOMENTARZ:
PYTANIA DYCHOTOMICZNE
PRZYKŁAD: Czy aprobuje Pan(i) czy też jest Pan(i) przeciwny (przeciwna) temu, że ludzie pożyczają pieniądze w bankach lub w innych instytucjach finansowych, aby kupić dom czy inne rzeczy, takie jak samochody, pralki, telewizory?
PRZYKŁAD: Czy jest Pan(i) za czy przeciw wejściu Polski do NATO?
PRZYKŁAD: Czy uważa Pan(i), że cywilizacja techniki i wynalazków kieruje ludzkość ku rozkwitowi, czy też że prowadzi ją ku zagładzie?
Wybór jednej, jedynej spośród większej liczby wyłączających się możliwości następuje również przy pytaniach dopuszczających "trzecią możliwość".
PRZYKŁAD: Czy jest Pan(i) za, częściowo za i częściowo przeciw, czy też przeciw stosowaniu przez państwo surowego prawa?
Większość takich pytań jest oparta na wyobrażeniu pewnej skali. Mogą to więc być pytania ze skalą dwubiegunową, na przykład ze skalą postawy od bieguna dodatniego czyli "za"
("aprobuję", "całkowicie się zgadzam") do bieguna ujemnego czyli "przeciw" ("odrzucam",
"całkowicie się nie zgadzam"). Na skali mogą występować ponadto różne stopnie aprobaty i odrzucenia, a więc różne poziomy intensywności "za" i różne poziomy natężenia "przeciw", może też się pojawić obszar "za i przeciw".
PRZYKŁAD: Proszę powiedzieć, w jakim stopniu zgadza lub nie zgadza się Pani(i) z następującym stwierdzeniem:
Wolny rynek ma podstawowe znaczenie dla naszego rozwoju gospodarczego
Zdecydowanie się zgadzam
(2)
Raczej się zgadzam
(3)
Częściowo się zgadzam, częściowo się nie zgadzam
(4)
Raczej się nie zgadzam
(5)
Zdecydowanie się nie zgadzam
PRZYKŁAD: Czy, ogólnie rzecz biorąc, zmiany polityczne zachodzące w Polsce w ostatnich latach:
zdecydowanie Pan(i) popiera
1
popiera Pan(i)
2
jest Pan(i) przeciw tym zmianom
3
jest Pan(i) zdecydowanie przeciw tym zmianom
4
Na wyobrażeniu skali dwubiegunowej są także oparte pewne pytania o natężenie cechy lub zjawiska.
PRZYKŁAD: Jak określił(a)by Pan(i) stosunek do religii swojego ojca? Czy Pana (Pani) ojciec jest (był):
1.
głęboko wierzący
2.
wierzący
3.
niezdecydowany
4.
przeciwnik religii
Przy niektórych pytaniach możliwe alternatywy układają się w skalę jednobiegunową, na przykład w skalę od "maksimum" do "zera" w występowaniu danej cechy lub danego zjawiska.
PRZYKŁAD: Jak często uważa Pan(i), że obecne rządy w Polsce są sprawowane dla dobra wszystkich ludzi?
(1)
Bardzo często
(2)
Często
(3)
Czasami
(4)
Rzadko
(5)
Nigdy
PRZYKŁAD: Jak często Pana (Pani) poglądy różnią się od poglądów i opinii Pana (Pani) krewnych?
(1)
zawsze
(2)
bardzo często, często
(3)
od czasu do czasu
(4)
bardzo rzadko, rzadko
(5)
nigdy
Z wyborem jednej, jedynej spośród wielu możliwości spotykamy się ponadto przy pytaniach, które nie prezentują wprost, lecz zakładają milcząco istnienie pewnej skali, na przykład skali starszeństwa lub skali trudności wychowawczych. Oczekują one wówczas wskazania, kto (jeden, jedyny) na danej skali zajmie pozycję "najstarszego w rodzinie" lub "najtrudniejszego do wychowania". Dotyczy to również wszelkich pytań żądających wskazania określenia najlepiej pasującego do opisu danej sytuacji, do wyrażenia własnego stosunku do niej itp.
PRZYKŁAD: Jakiego rodzaju uczucia wywołuje w Panu (Pani) polityka? Co z tego, co jest napisane na tej karcie, najlepiej charakteryzuje Pana (Pani) osobistą postawę w stosunku do wydarzeń politycznych w Polsce?
(Przedłożyć kartę. Tylko jedno określenie)
-- pasja
-- chęć współuczestnictwa
-- obojętność
-- niedowierzanie
-- niechęć
-- złość
-- zachwyt
-- nuda
-- zainteresowanie
PRZYKŁAD: Przedstawiamy Panu (Pani) cztery młode małżeństwa i ich rodzinne plany.
Wszystkie pary żyją jeszcze w trudnych warunkach mieszkaniowych; wszyscy stosunkowo niedawno podjęli pracę i zarobki ich są skromne.
(Wręczyć kartę 10)
Proszę o wybranie tej pary, która Pana (Pani) zdaniem postępuje najsłuszniej: 1) Maria i Andrzej chcą najpierw dorobić się przyzwoitych warunków materialnych i mieszkaniowych, a dopiero wtedy zdecydują się na dziecko.
2) Anka i Roman chcą w pierwszych latach małżeństwa nacieszyć się sobą, zażyć trochę rozrywek i przyjemności, a dopiero wtedy zdecydują się na dziecko.
3) Ewa i Zygmunt mają ciekawą pracę i lubią swój zawód, chcą więc przede wszystkim mieć jakieś osiągnięcia zawodowe, a dopiero wtedy zdecydują się na dziecko.
4) Barbara i Michał uważają posiadanie i wychowywanie dzieci za jedną z najważniejszych spraw w życiu, toteż są zdecydowani mieć dziecko od razu.
Dla pewnych innych pytań możliwe warianty odpowiedzi nie wyłączają się, dopuszcza się zatem, że respondent wybierze spośród nich tyle, ile uzna za właściwe (zgodne z prawdą, trafne). Pytania takie nazywa się pytaniami kafeteryjnymi lub pytaniami z kafeterią.
KOMENTARZ:
PYTANIA Z KAFETERIĄ
Przy niektórych tego typu pytaniach wybór jest ograniczony --- od respondenta żąda się w nich na przykład, by w odpowiedzi podał nie więcej niż trzy z wchodzących w grę możliwości.
PRZYKŁAD: Jak Pan(i) sądzi, jaki jest w małżeństwie najlepszy sposób na przeprowadzenie swojej woli w spornej sprawie? (Wręczyć kartę 41) Proszę wybrać z karty dwie odpowiedzi.
1. rozmowa, dyskusja
2. płacz
3. obrażanie się
4. "ciche dni", nierozmawianie z sobą
5. szantaż
7. przymilanie się
8. zrobienie awantury
9. użycie siły
10. nie ma żadnego sposobu, mąż/żona zawsze stawia na swoim PRZYKŁAD: Jaka powinna być, Pana (Pani) zdaniem, reklama? Które z cech wymienionych na karcie powinny, według Pana (Pani), ją charakteryzować?
(Nie więcej niż trzy odpowiedzi)
-- informacyjna, fachowa
-- humorystyczna
-- zajmująca
-- uczuciowa, emocjonalna
-- urozmaicona, wielostronna
-- oryginalna
-- wiarygodna
-- interesująca
-- pokazująca zastosowanie danego produktu
-- jasna i zrozumiała
-- naturalna, nieprzesadzona
Wybór nie ograniczony przez liczbę alternatyw może być jednak dokonywany z dodatkowym założeniem, że w odpowiedzi wymienia się wszystkie możliwości istotne (zgodne z prawdą, właściwe, trafne).
PRZYKŁAD: Co Pana (Pani) zdaniem przede wszystkim przeszkadza w zwiększaniu produkcji rolnej w
gospodarstwach chłopskich? Prosimy podać wszystkie właściwe
odpowiedzi.
1.
brak ludzi do pracy
2.
szachownica gruntów (rozkawałkowanie ziemi)
3.
trudności w zakupie sprzętu rolnego
4.
niski poziom wiedzy rolniczej
5.
zbyt wysokie ceny
6.
zbyt wysokie podatki i opłaty
7.
złe funkcjonowanie urzędów gminnych
8.
złe funkcjonowanie banków
8.
niski poziom usług dla rolnictwa
9.
zła organizacja skupu
W poprawnie sformułowanym pytaniu zamkniętym stosunki między możliwymi odpowiedziami są jasne, a typ wyboru --- wyraźnie określony. Zarówno respondent, jak i prowadzący wywiad wiedzą wtedy, z jakim pytaniem mają do czynienia i jaka odpowiedź, oparta na wyborze spośród możliwych alternatyw, jest uważana za odpowiedź właściwą (dopuszczalną). Gdy zachodzi obawa, że zawarte w samym pytaniu żądanie wyboru może nie być klarowne, dołącza się do pytania specjalne wskazówki interpretacyjne w rodzaju: "proszę wybrać tylko jedną odpowiedź", "proszę podać nie więcej niż trzy możliwości", "proszę wymienić wszystkie" itp.
Poprzedni rozdział:
CZYM JEST KWESTIONARIUSZ
Następny rozdział:
STRUKTURA PYTANIA ZAMKNIĘTEGO