Nazywane też składnikami mineralnymi są niezbędne do budowy
organizmu i jego prawidłowego funkcjonowania. Pierwiastki wchodzące w
skład naszego organizmu muszą być dostarczane wraz z pokarmem w
odpowiedniej ilości (ewentualny nieduży nadmiar jest odkładany lub
wydalany). Podstawowe, z których zbudowany jest szkielet i pozostałe
układy nazywamy makroelementami (wapń, fosfor, magnez, sód, potas,
chlor, siarka). Mikroelementy (żelazo, mangan, jod, cynk, kobalt,
molibden, krzem, selen, wanad, fluor, chrom, miedź, nikiel, arsen) są
potrzebne w mniejszej ilości, ale są niezbędne do współdziałania i
zabezpieczenia właściwej przemiany materii w organizmie. Pierwiastki te
otrzymujemy wraz z pokarmem pod postacią składników mineralnych –
przeważnie sole i inne proste (łatwo przyswajalne) związki chemiczne.
Najwięcej składników mineralnych dostarczają nam rośliny oraz naturalne
wody mineralne. Szczególnie groźne dla organizmu mogą być braki
wapnia, fosforu, żelaza, jodu, potasu, magnezu.
Dzienne zapotrzebowanie na pierwiastki
Pierwiastek
Zapotrzebowanie dzienne w
mg
Symbol
Nazwa
(w przybliżeniu)
chrom
Cr
cynk
0,5
Sn
fluor
10 - 25
F
fosfor
3
P
jod
ok. 1000
J
kobalt
0,1 - 0,2
Co
magnez
0,3
Mg
mangan
300 - 500
Mn
3
Mo
molibden
0,2
Cu
miedź
2 - 5
Se
selen
0,01 - 0,02
Ca
wapń
ok. 1000 (600 niemowlęta)
Fe
żelazo
15 - 20
oraz
NaCl
sól
5 - 15
Arsen – jest konieczny w procsach metabolizmu (arginina – aminokwas), przy zaburzeniach serca, przy zaniku mięśni i kruchości naczyń.
Chlor – razem z sodem odpowiada za ciśnienie osmotyczne. Jest
ważnym czynnikiem utrzymania równowagi elektrolitycznej w organizmie.
Niedobory chloru występować mogą po obfitych wymiotach, biegunkach,
oddawaniu nadmiernej ilości moczu, nadmiernym poceniu się. Jest
głównym składnikiem soli kuchennej.
Chrom – ułatwia przyswajanie węglowodanów, ma wpływ na utrzymanie
prawidłowego poziomu cholesterolu i cukru we krwi. Wchodzi w skład
wielu enzymów, jest czynnikiem ułatwiającym przyswajanie glukozy, ma
duże znaczenie dla osób chorujących na cukrzycę.
Cynk – jest niezbędny dla prawidłowego przebiegu procesów
chrząstnienia, tworzenia tkanki kostnej i keratyzacji. Jest regulatorem
poziomu glukozy we krwi i składnikiem białych ciałek. Konieczny do
przemiany białkowej i węglowodanowej oraz do przyswajania żelaza.
Leczy rany, wrzody trawienne, pomaga przy arteriosklerozie,
schorzeniach skóry, zapobiega łysieniu. Niedobory cynku powodują
zaburzenia wzrostu, rozwoju ośrodkowego układu nerwowego i gruczołów
płciowych oraz prowadzą do osłabienia odporności organizmu. Jego brak
prowadzi do chorób nowotworowych, zaniku mięśni, padaczki, cukrzycy.
Fluor – jest jedynym pierwiastkiem, który powinien być podawany w
postaci preparatu (w połączeniu z witaminą D). Zapobiega próchnicy
zębów, w pożywieniu jest go mało i w związku z tym jest nim wzbogacana
woda wodociągowa. Zarówno jego nadmiar jak i niedobór są szkodliwe
dla zdrowia. Zanieczyszczenia atmosfery, gleby i wody związkami fluoru
(zwłaszcza w pobliżu hut aluminium), powodują występowanie fluorozy,
choroby charakteryzującej się odkładaniem się w kościach złogów fluoru,
następstwem czego jest zrzeszotnienie kości.
Fosfor – występuje na ogół z wapniem, jest potrzebny do budowy kości i
zębów, wchodzi w skład kwasów nukleinowych. Odgrywa rolę w
procesach anabolicznych i katabolicznych ustroju, jest jednym z głównych
źródeł energetycznych. Wchodzi w skład tkanki nerwowej, mózgu i wielu
innych tkanek. Niedobór występuje rzadko, bardziej groźny jest jego
nadmiar.
Jod – jest składnikiem tyroksyny (hormonu tarczycy), przy bardzo poważnym znaczeniu tego hormonu niedobór jodu jest niebezpieczny dla
zdrowia. Brak jodu może spowodować przerost i niedoczynność tarczycy
objawiającą się powstawaniem wola. Niedobory jodu zdarzają się
najczęściej na terenach górskich. Sporo tego pierwiastka jest w rybach i
rzeżusze.
Kobalt – pobudza procesy krwiotwórcze i wpływa dodatnio na
regenerację ustroju. Stanowi zasadniczy składnik witaminy B12, która jest
niezbędna dla prawidłowego funkcjonowania szpiku, jej niedobór
prowadzi do anemii, a ludzie z upośledzonym wchłanianiem pokarmów
oraz po resekcji żołądka wymagają okresowych wstrzyknięć tej witaminy.
Kobalt w niewielkich ilościach znajduje się w gryce, herbacie i w
kukurydzy.
Krzem – zapobiega tworzeniu się sińców po lekkim uderzeniu lub
silniejszym naciskaniu skóry. Niedobory objawiać się mogą
zahamowaniem wzrostu młodych ludzi, zaburzeniami budowy i
mineralizacji kośćca, wypadaniem włosów, łamliwością paznokci,
zmniejszoną odpornością błon śluzowych. Obniżenie stężenia tego
pierwiastka stwierdzono w miażdżycy, gruźlicy i niektórych nowotworach.
Lit – wpływa na nasz układ nerwowy, wykorzystywany jest do leczenia
ciężkich przypadków chorób psychicznych i depresji. Tam gdzie litu w
wodzie jest najwięcej ludzie są pogodniejsi, mniej agresywni.
Magnez – jest składnikiem kości i tkanek miękkich, najwięcej znajduje się
go w szkielecie. Jest niezbędny do syntezy białek, ważny w procesach
termoregulacji. Decyduje o prawidłowej pobudliwości nerwowej i
mięśniowej. Aktywuje wiele enzymów, ważną rolę odgrywa w procesach
odporności. Potrzebny do zatrzymania potasu w komórkach i do
właściwego działania witaminy B6. Obniża poziom cholesterolu we krwi,
może zapobiegać tworzeniu się kamieni nerkowych. Niedobór może
objawiać się mrowieniem i drętwieniem kończyn, drganiem powiek,
skurczami mieśni i naczyń wieńcowych. Może powodować szybkie
męczenie się, bezsenność, brak koncentracji. Ważne jest, aby w
pożywieniu zachować odpowiednie proporcje wapnia i magnezu (0,4 g
magnezu : 0,8 g wapnia). Brak magnezu może powodować
przyspieszony rozwój miażdżycy. Zapotrzebowanie na niego wzrasta w
ośrodkach przemysłowych.
Mangan – wpływa na działanie witamin B1 i B6 oraz cytrochromów, jest niezbędny przy przenoszeniu tlenu i do prawidłowego rozwoju tkanek.
Łagodzi toksyczne właściwości wielu związków. Łącznie z kobaltem może
opóźnić siwienie włosów. Jest aktywatorem wielu enzymów utleniających,
bierze udział w przemianach witaminy C. Jego niedobór może objawiać
się zaburzeniami rozwoju kości i narządów płciowych.
Miedź – wchodzi w skład wielu bardzo ważnych białek, odgrywa ważną
rolę w tworzeniu krwinek czerwonych. Prawdopodobnie chroni nasz
organizm przed nowotworami wywoływanymi przez pewne wirusy. Jej
niedobór może być przyczyną niedokrwistości u kobiet w ciąży i dzieci,
prowadzi też do zaburzeń gospodarki żelazem.
Potas – jest pierwiastkiem wewnątrzkomórkowym, aktywatorem
enzymów. Wraz z sodem reguluje gospodarkę wodną, ciśnienie
osmotyczne, równowagę kwasowo–zasadową i decyduje o
przewodnictwie nerwowym. U ludzi chorych na serce, leczonych
preparatami naparstnicy zapobiega objawom przedawkowania.
Najczęstszą przyczyną jego niedoboru jest leczenie lekami
moczopędnymi. Objawy niedoboru to bolesne skurcze mieśni, osłabienie
siły mięśniowej, drętwienia, czasem zaburzenia rytmu serca.
Selen – stymuluje pracę serca i reguluje biosyntezę antygenów.
Przypisuje się mu działanie antynowotworowe, może chronić przed
zatruciem rtęcią i kadmem. W badaniach na zwierzętach wykazano, że
selen aktywuje wiele enzymów wątrobowych. Wykazuje synergizm z
witaminą E i zwiększa odporność organizmu na promieniowanie X.
Zapobiega rozwojowi chorób układu krążenia. Cukier niszczy selen,
natomiast nie niszczy go miód i cukier gronowy. Jego niedobory objawiać
się mogą obniżoną odpornością organizmu, wyniszczeniem, a także
niepłodnością.
Siarka – w organizmie występuje w aminokwasach – cysteina i metionina
i w związkach; tiamina i glutation. Wchodzi w skład związków, z których
wytwarza się śluz. Związki siarki posiadają dużą aktywność
przeciwbakteryjną.
Sód – wraz z potasem decyduje o gospodarce kwasowo–zasadowej w
organizmie i o pobudliwości komórek. Niedobory sodu występują u ludzi
nadmiernie pocących się i leczonych lekami moczopędnymi. Jego
nadmiar sprzyja występowaniu nadciśnienia tętniczego.
Wapń – jest podstawowym składnikiem szkieletu, reguluje
przepuszczalność błon komórkowych i decyduje o przewodnictwie
nerwowym. Wraz z siarką i fosforem ma wpływ na wzrost włosów i
paznokci. Zmniejsza pobudliwość nerwową, uczynnia enzymy trawienne,
utrzymuje równowagę kwasowo–zasadową. Wpływa na kurczliwość
mięśnia sercowego, jest konieczny w procesie krzepnięcia krwi. Żeby
został wchłonięty, organizm musi posiadać odpowiednie ilości witaminy D
i fosforu. Niedobór wapnia powoduje; nadmierną pobudliwość nerwową,
zmniejsza wytwarzanie mleka u kobiet karmiących, powoduje zmiany flory
jelitowej i zaburzenia jelitowe, zwiększa reakcje alergiczne, powoduje
bezsenność (stąd skuteczność gorącego mleka przed snem), przyspiesza
zwapnienie żył u osób starszych.
Żelazo – wchodzi w skład mioglobiny i cytrochromów, jest niezbędne w
procesach oddychania komórkowego. Jest zasadniczym składnikiem
hemoglobiny, białka odpowiedzialnego za transport tlenu z płuc do tkanek
całego organizmu. Jego niedobór prowadzi do niedokrwistości.
Zapotrzebowanie na żelazo wzrasta w ciąży i w okresie karmienia piersią
oraz u kobiet z przedłużającymi się krwawieniami miesiączkowymi.
Organizm gorzej przyswaja żelazo podawane w lekach, a na lepsze
przyswajanie ma wpływ witamina C.