87

Joanna LORENC

Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej

ROZWÓJ PODMIOTOWOŚCI UCZNIÓW WARUNKIEM AKTYWNEGO

UCZESTNICTWA W SPOŁECZEŃSTWIE

Podmiotowość człowieka to temat współcześnie często poddawany

różnorodnym

rozważaniom.

Można

zaobserwować

wyraźny

wzrost

zainteresowania tą problematyką. Zwracanie uwagi na podmiotowość człowieka

jest widoczne nie tylko na gruncie pedagogiki, jako nauki zarówno teoretycznej jak

i praktycznej, gdzie z jednej strony prowadzi się namysł nad istotą, ideą

podmiotowości, a z drugiej strony nad tym jak ją urealnić w życiu młodego

człowieka, ale pojęcie podmiotowości jest szeroko omawiane także w literaturze

filozoficznej, psychologicznej jak i socjologicznej.

Podmiotowość łączy się z pojęciem sprawczości, przyczynowości, wolności

wyboru, odpowiedzialności. Zagadnienie wolności wyboru i odpowiedzialności

łączy się z pojęciem woli i z jej podstawowym atrybutem, z wolnością. Śledząc

historię filozofii można zaobserwować różne, bardzo odmienne koncepcje

związane z wolą ludzką. W zależności od przyjętych założeń istnienie woli jest

podkreślane, przyjmowane za fakt lub odrzucane bądź osłabiane.

W rozważaniach filozoficznych nad wolną wolą zarysowują się przede

wszystkim takie podstawowe nurty jak determinizm, w tym kompatybilizm

i niekompatybilizm, libertarianizm i indeterminizm. Determinizm głosi, iż wola nie

jest wolna lub jej wolność jest ograniczona. Zgodnie z determinizmem

przyczynowym działanie osoby jest określone przez wcześniejsze wydarzenia i na

ich podstawie można przewidzieć jej przyszłość. Życie jednostki to ciąg zdarzeń

przyczynowych, na który nie ma wpływu, wyklucza, więc podmiotową wolność

osoby. Determinizm rozpatruje się w ramach kompatybilizmu i niekompatybilizmu.

Pierwszy z nich to słaby determinizm, który zakłada, że determinizm i wolność

człowieka można ze sobą pogodzić, co oznacza, że deterministyczny szereg

przyczyn nie jest całkiem jednolity, więc bywamy wolni i moralnie odpowiedzialni, a

nasza przyszłość jest niezaplanowana z góry, jest otwarta. Niekompatybilizm

natomiast przyjmuje, iż determinizm nie jest do pogodzenia z osobistą wolnością

człowieka. Przeciwieństwem wolności nie jest zdeterminowanie, lecz przymus i

zniewolenie. Jedną z wersji tego przedstawia libertarianizm, według którego błędna

jest deterministyczna teza przyczynowo-skutkowa, sami decydujemy o naszym

życiu i jesteśmy zdolni nadać przyszłości inny bieg. Według nich przyjęcie założeń

determinizmu oznacza, że nie ponosimy żadnej odpowiedzialności za własne

czyny i teorie etyczne nie miałyby sensu.1 Indeterminizm opowiada się za

wolnością woli. Na uzasadnienie wolności woli podaje się szereg dowodów, m.in.:

świadomość wolności (dowód psychologiczny), natura woli i jej stosunek do

rozumu (dowód metafizyczny), porządek moralny (dowód moralny) i codzienne

doświadczenie.2

1J. Bremer, Wprowadzenie do filozofi umysłu, Wydawnictwo WAM. Kraków 2010, s. 179-180

2 G. Dogiel, Antropologia filozoficzna, Instytut Teologiczny Księży Misjonarzy. Kraków 1992, s. 46-50

88

Za najważniejszą cechę woli uważa się jej wolność. Potocznie wolność jest

tłumaczona jako przeciwieństwo przymusu i konieczności, a więc jako możliwość

czynienia tego, co się zamierza. Jest to zdolność osoby do samookreślania się, do

bycia przyczyną swojego działania.3 Decyzja jest wolna, gdy spełnia następujące

warunki: „(a) osoba musi mieć wybór pomiędzy alternatywami oraz możliwość

działania lub decydowania w inny sposób, niż to w rzeczywistości czyni, (b) to, na

co się zdecyduje, musi zależeć od niej samej, (c) to, jak osoba decyduje i działa,

musi podlegać jej kontroli, która nie może być wyeliminowana poprzez przymus”.4

Pomimo wszelkich trudności w jednoznacznym określeniu czym jest wola, czy

wola jest wolna, posiadamy własne odczucie wolności naszego działania, wolności

dokonywania wyborów, za które stajemy się odpowiedzialni. Człowiek podejmując

jakiekolwiek działanie lub rezygnując z możliwości działania jest przekonany, że

czyni to z własnej woli, że wypływa to tylko z jego świadomej i nieprzymuszonej

decyzji. Ma wpływ na to, co robi, na otaczającą rzeczywistość. Poznając dokonuje

wyboru i podejmuje decyzje. Tą zdolność dokonywania niewymuszonego wyboru

intuicyjnie określamy wolą ludzką, wolną wolą.

Mimo istniejących różnic w koncepcjach dotyczących woli, wskazuje się na jej

pewne istotne cechy, są to: aktywność (obejmuje ona zewnętrzne działanie

podmiotu i działanie w sferze wewnętrznej), intencjonalność (dzięki czemu wola

zwraca się ku czemuś w świecie zewnętrznym i wewnętrznym), podmiotowość

(aktywność i intencjonalność działania przynależą podmiotowi, konkretnej osobie,

a cechami podmiotu jest to, że „jest” i „działa”) oraz związek z wyborami

i działaniami racjonalnymi lub wartościowymi.5

Podmiotowość jest określana jako atrybut człowieczeństwa, podkreślający, iż

człowiek jest zawsze podmiotem własnej sytuacji, którą tworzy i która bez niego nie

istnieje; „jest więc dysponującą wolną wolą osobą, która postrzega w określony,

niepowtarzalny sposób rzeczywistość, nadaje jej znaczenie, przejawia własną

aktywność”.6 Przyjmuje się, że podmiotowość wypływa z wnętrza człowieka, że jest

to wewnętrzne źródło wszelkiej przyczynowości.7

Jak stwierdza U. Ostrowska „podmiotowość jest atrybutem człowieczeństwa,

dlatego istnienie podmiotowe opiera się na fundamentalnym doświadczaniu

wartości samego siebie, zaś podmiotowość jednostki współtworzy się w

wyzwalających ją interakcjach”.8 O podmiotowości człowieka mówimy wtedy „gdy

działalność jest inicjowana i rozwijana przez jednostkę, w sposób świadomy,

według jej własnych, osobistych wartości i standardów”.9

3 J. Bremer, Wprowadzenie do filozofi umysłu…, s. 179

4 Ibidem, s. 182

5J. Trzópek, Problem woli. Między antropologią filozoficzną a psychologią mechanizmów regulujących,

Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego SOCIETAS VISTULANA. Kraków 2003, s. 71

6 K. Otrębska-Popiołek, Podmiotowość jako atrybut człowieczeństwa, (w:) Podmiotowość człowieka.

Szanse rozwoju i zagrożenia, Z. Ratajczak (red.), Uniwersytet Śląski. Katowice 1992, s. 140

7 J. Górniewicz, Kategorie pedagogiczne: odpowiedzialność, podmiotowość, samorealizacja, tolerancja,

twórczość, wyobraźnia, Wydawnictwo WSP. Olsztyn 1997, s. 24

8 U. Ostrowska, Doświadczanie wartości samego siebie przez podmioty edukacyjne szkoły wyższej w

toku badań jakościowych, (w:) Doświadczanie wartości samego siebie w procesach edukacyjnych, A.M. Tchorzewski (red.). Bydgoszcz 1997, s. 95

9 K. Korzeniowski, Edukacja – podmiotowość-demokracja. O przebiegłości demokratycznego rozumu,

(w:) Podmiotowość w wychowaniu. Miedzy ideą a realnością, E. Kubiak-Szymborska (red.),

Wydawnictwo WERS. Bydgoszcz 1999, s. 27

89

Z kolei podmiot według określenia słownikowego to „jednostka ludzka mająca

poczucie własnej odrębności wobec innych osób i otaczającego ją świata,

poznająca ten świat i nań oddziałująca, kierująca własnym postępowaniem i

odpowiedzialna za własne decyzje oraz za przestrzeganie norm moralnych i

prawnych ustalonych przez społeczeństwo”.10 Podobnie jest to ujmowane przez J.

Bałachowicz: „…bycie istotą podmiotową i jej rozwój oznacza świadomość siebie w

świecie, swoich uczuć, pragnień i celów, świadomą aktywność i refleksyjną

kontrolę własnego działania oraz ukierunkowane dążenia. (…) Człowiek nie jest

jednostką statyczną, „jest procesem”, staje się osobowością podmiotową, otwartą

ku wartościom, nieustannie rozwijającą się i wzbogacającą. Refleksyjność jest

przede wszystkim podstawą samorozwoju podmiotowości, rozumienia świata i

działania w świecie”.11 Podmiot jawi się jako osoba poznająca, wolna, aktywna,

działająca i odpowiedzialna za swoje działanie.

Z byciem podmiotem wiąże się poczucie podmiotowości. Poczucie

podmiotowości to postrzeganie i przeżywanie siebie jako podmiotu, na co składa

się kilka elementów, m.in. poczucie wolności wyboru (świadomego podejmowania

decyzji i celowego kierowania swoim postępowaniem), poczucie sprawczości

(wpływu na zaistnienie lub niezaistnienie sytuacji), poczucie odpowiedzialności za

swoje postępowanie oraz poczucie równoprawnych, partnerskich kontaktów

interpersonalnych.12

Stan podmiotowości wyznaczają pewne elementy, które powinny wystąpić,

aby człowiek mógł uzyskać status podmiotowy. E. Kubiak-Szymborska jako

niezbędne wyznaczniki podmiotowości wyróżnia:

- własne preferencje - w znaczeniu posiadania wartości uświadamianych

przez jednostkę, która zna wartości, rozumie je, akceptuje, wykazuje

aktywność w zakresie ich kreacji. Wartości te potrafi ona przekształcić

w cel dążeń, wytyczyć na ich podstawie wizje własnej przyszłości,

a następnie stworzyć programy działania;

- aktywność sprawcza – w znaczeniu działań człowieka zgodnych

z własnymi preferencjami i uwzględniających dobro nie tylko własne, ale

też i innych ludzi. Efektem tych działań są zmiany w otaczającym go

świecie. Dotyczy to także działań ukierunkowanych na gromadzenie

wiedzy o sobie i rzeczywistości, podporządkowanie jej, a w efekcie

budowanie obrazu własnej osoby i obrazu rzeczywistości;

- gotowość

ponoszenia konsekwencji własnego sprawstwa razem

z

faktyczną

odpowiedzialnością za dokonywane wybory oraz

podejmowane decyzje i czyny;

- subiektywne przeświadczenie o sobie jako świadomym, odpowiedzialnym

sprawcy czynów i własnym sprawstwie (mocy sprawczej) zgodnym

10 W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie ŻAK. Warszawa 2001, s. 297

11 J. Bałachowicz, Style działań edukacyjnych nauczycieli klas początkowych. Między

uprzedmiotowieniem a podmiotowością, Wydawnictwo WSP TWP. Warszawa 2009, s. 25

12 I. Borawska, Idea podmiotowości we współczesnej szkole, (w:) Podmiotowość we współczesnej edukacji. Oglądy – intencje – realia, J. Niemiec, A. Popławska (red.), Wydawnictwo Niepaństwowej Wyższej Szkoły Pedagogicznej. Białystok 2009, s. 169

90

z preferencjami oraz o własnych zdolnościach kreowania siebie, świata jak

i wzajemnych relacji między nimi.13

Rozważając problem podmiotowości wskazuje się także na pewne cechy

człowieka, które świadczą o jego rozwiniętej podmiotowości, o dużym jej poczuciu.

Wskazuje się, iż taki człowiek:

- „nastawiony jest na stałe poznawanie siebie i innych oraz otaczającej go

rzeczywistości;

- zna siebie, swoje silne i słabe strony, wie, kim jest i jakim jest człowiekiem,

posiada adekwatną samoocenę, wie też, kim chce być i jakim człowiekiem

chce i może zostać;

- jest przeświadczony o możliwościach wpływu na otaczającą go

rzeczywistość, na siebie samego i innych ludzi, na swoje działanie,

postępowanie;

- podejmuje działania z własnego

wyboru, zgodnie z własnymi

preferencjami, możliwościami, zainteresowaniami, licząc się z różnego

typu ograniczeniami;

- zdaje sobie sprawę z konsekwencji własnego sprawstwa i jest gotowy do

zachowań odpowiedzialnych;

- posiada aspiracje perfekcjonistyczne, własny ideał osobowy i podejmuje

działania realizujące ten ideał;

- realizuje opracowany przez siebie plan życia, zachowując optymizm i

cierpliwość, wierząc, że jego realizacja uzależniona jest przede wszystkim

od jego zdolności, chęci, wysiłku i wytrwałości;

- jest życzliwy dla ludzi, z którymi się styka, szanuje podmiotowość innych i

umie współdziałać z innymi opierając się na dialogu, partnerstwie,

negocjacjach, mediacjach;

- ma poczucie autentycznych, partnerskich, dialogowych kontaktów

interpersonalnych”.14

Sama problematyka podmiotowości jest znana od dawna, natomiast obecnie

obserwujemy

wzrost

zainteresowania

nią

w

obszarze

oddziaływań

wychowawczych. Podmiotowość to efekt nieustannego uczenia się i kształtowania

refleksyjnych sposobów kontroli nad własnym rozwojem osobowym oraz rozwijania

swoich relacji ze światem. Nowymi zadaniami edukacji staje się wsparcie

osobowego rozwoju człowieka, pomoc w pozyskaniu zdolności do kierowania sobą

i swoim działaniem w świecie, wsparcie w samorozwoju.15

O podmiotowości w wychowaniu można mówić w dwojakim znaczeniu.

W pierwszym ujmuje się ją jako wychowanie podmiotowe, w drugim jako cel

wychowania. W wychowaniu podmiotowym sytuację wychowawczą traktuje się

jako sytuację dwupodmiotową, gdzie wychowawca i wychowanek pojmowani jako

podmioty wychowania włączają się wzajemnie w działania, są równoprawnymi

i równoważnymi partnerami. Formowanie postawy podmiotowej u wychowanka jest

procesem długotrwałym i polega na zdobywaniu doświadczeń w sytuacjach

tworzonych przez wychowawcę. Zadaniem wychowawcy jest organizowanie takich

13 E. Kubiak-Szymborska, Podmiotowość młodzieży akademickiej. Studium statusu podmiotowego

studentów okresu transformacji, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej. Bydgoszcz 2003, s. 87

14 A. Skreczko, Rozwijanie podmiotowości dziecka w rodzinie, (w:) Podmiotowość we współczesnej edukacji. Oglądy-intencje-realia…, s. 57

15 J. Bałachowicz, Style działań edukacyjnych nauczycieli klas początkowych…, s. 26

91

warunków, w których wychowanek będzie miał możliwość samodzielnego

działania, stawiania pytań, zgłaszania propozycji. W sytuacjach tych wychowanek

powinien mieć prawo swobodnego wyboru własnych działań, ról, powinien być

motywowany do działania, co będzie zwiększało jego poczucie wolności

w sytuacjach wyboru oraz poczucie odpowiedzialności.16 Podmiotowy charakter

wychowania będą wyznaczały m.in.: – równoprawność i równoważność

wychowanka w sytuacji wychowawczej; – prawo wychowanka i możliwość

stawiania przez niego pytań, zgłaszania propozycji, samodzielnego wykonywania

czynności; - możliwość (prawo) swobodnego wyboru zadań do wykonania; -

możliwość szukania na własną rękę sposobów rozwiązania zadania; - możliwość

wyrażania własnej oceny zarówno w kwestii sposobu wykonania zadania jak też

uzyskanego wyniku”.17

Podmiotowość w procesie wychowania dotyczy obu stron tej relacji. Według

A. Guryckiej w wychowaniu podmiotowym sytuacja wychowawcza wyznaczona

przez układ ludzi, rzeczy i zadań jest traktowana jako sytuacja dwupodmiotowa.

Podmiotem jest tutaj zarówno wychowawca (nauczyciel) jak i wychowanek (uczeń).

Nauczyciel sam powinien posiadać pełną świadomość własnej podmiotowości,

dopiero wtedy będzie mógł postrzegać ucznia jako pełnoprawny podmiot procesu

wychowania. Tylko mając własne poczucie podmiotowości można kształtować

je u innego człowieka. Podmiotowość nauczyciela może przejawiać się

w samodzielnym stawianiu sobie celów, poszukiwaniu rozwiązań, w doborze treści,

form i metod pracy, w wpływaniu na konstruowanie programów kształcenia,

w tworzeniu klas autorskich, w kreowaniu przestrzenie wychowawczej, a wreszcie

w jego kompetencjach, wiedzy.

Podmiotowość nauczyciela, jak wskazuje I. Borawska, ma miejsce wtedy, gdy

nauczyciel: „wyznacza sobie cele; korzysta z uprawnień do samodzielnego wyboru

programu nauczania, doboru celów, treści, metod i technik pedagogicznych, form

organizacyjnych i środków dydaktycznych ( dba o warsztat pracy); podejmuje

inicjatywy, wdraża innowacje pedagogiczne (jest kreatywny); podejmuje decyzje,

które wpływają na podnoszenie jakości pracy pojedynczych uczniów, klasy, szkoły

(jest odpowiedzialny za wyniki działalności edukacyjnej); dokonuje samokontroli

i samooceny podejmowanych działań dydaktyczno – wychowawczych (jest osobą

refleksyjną, wyciąga wnioski do dalszej pracy); wyraża opinie na temat

funkcjonowania szkoły w różnych obszarach jej działalności, współdecyduje i jest

współodpowiedzialny za jej funkcjonowanie (utożsamia się ze szkołą, w której

pracuje)”.18

Nauczyciel w rozwijaniu podmiotowości ucznia powinien kierować się

pewnymi zasadami współdziałania:

- „dostrzeganie dziecka, ukazywanie mu, że jest rozumiane,

- dostrzeganie problemów dziecka, docenianie wkładu dziecka w interakcje,

- nieograniczenie czasu podjętej aktywności,

16 P. Tyrała, Teoria wychowania. Bliżej uniwersalnych wartości i realnego życia, Wydawnictwo Adam Marszałek. Toruń 2002, s. 51-52

17 A. Gurycka, Podmiotowość – postulat dla wychowania (w:) Podmiotowość w wychowaniu…,

s. 110-111

18 I. Borawska, Idea podmiotowości we współczesnej szkole, (w:) Podmiotowość we współczesnej edukacji. Oglądy – intencje – realia…, s. 172

92

- akceptowanie sposobów wyboru różnych kierunków działania aktywności,

materiałów potrzebnych w realizacji lini działania,

- proponowanie alternatywnych pomysłów,

- zachęcanie dzieci do okazywania pomocy,

- nienarzucanie dziecku własnych sposobów widzenia rzeczywistości, ale

dawanie mu prawa do odkrywania, nadawania znaczeń, porównania”.19

Zdaniem A. Guryckiej, podmiotowość dziecka można zwiększyć „ o ile

zapewni mu się prawo do wyboru zadania z wielu (prawo do swobodnego wyboru),

prawo do szukania na własną rękę możliwych sposobów rozwiązań (poczucie

wpływu) przy opanowaniu oczywiście przedtem metody najbardziej ekonomicznej,

prawo do własnej oceny zarówno sposobu wykonania zadania, jak i osiągniętego

wyniku (poczucie kontroli).20

Wychowanie podmiotowe to tworzenie odpowiednich warunków, w których

wychowanek będzie mógł realizować własną aktywność, poszukiwać własnych

sposobów rozwiązań oraz kontrolować i oceniać swoje działania. Ważną rolą

nauczyciela staje się także wzbudzanie chęci i motywacji u uczniów, aby mogli w

pełni rozwijać własne możliwości i wykorzystywać stworzone im sytuacje oraz

zachęcanie do własnej twórczości i zaangażowania we wspólnym działaniu.

Kreowane warunki i atmosfera sprzyjająca rozwojowi podmiotowości powinny być

inne na każdym etapie rozwoju i dostosowane do możliwości i potrzeb dziecka.

W procesie edukacji należy stworzyć uczniom podstawowe warunki

doświadczania własnej indywidualności, poczucia tożsamości, odpowiedniego

korzystania z wolności, poznawania własnych potencjalności. Także powinno

się uczyć pokonywania barier i własnych ograniczeń, umożliwiać zaspokajanie

potrzeb wychowanka, doświadczanie wartości samego siebie, przekraczanie

dotychczasowych osiągnięć, podejmowanie działań w zakresie autokreacji. Proces

budowania podmiotowości dokonuje się przez wyposażenie ucznia w wiedzę,

kształtowanie systemu wartości i przekonań oraz przez samodoskonalenia się

i rozwój osobisty. W tak rozumianym procesie edukacji podmiotowej (ku

podmiotowości) U. Ostrowska wyróżnia trzy główne ogniwa:

I. Sprzyjanie autentycznemu poznawaniu oraz rozumieniu samego siebie,

swej odrębności i potencjalności a także własnych ograniczeń, co

prowadzi do osiągania przez uczniów/wychowanków samoświadomości

i samoakceptacji;

II. Stwarzanie możliwości bycia sobą, uwzględniania własnych preferencji

w toku podejmowania decyzji oraz działań, dzięki czemu następuje

kształtowanie odpowiedzialnego postrzegania własnego życia przez

pryzmat zdolności do wolnych wyborów i przyjmowania odpowiedzialności

za podejmowanie bądź zaniechanie działań;

19 A. Skreczko , Rozwijanie podmiotowości dziecka w rodzinie, (w:) Podmiotowość we współczesnej edukacji. Oglądy-intencje-realia…, s. 60-61

20 A. Gurycka, Podmiotowość – postulat dla wychowania, (w:) Podmiotowość w doświadczeniach

wychowawczych dzieci i młodzieży. (Cz. 1), Wychowanek jako podmiot działań, M. Kofta (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 1989, s. 15

93

III. Inspirowanie do samodoskonalenia się, wieloaspektowy rozwój osobisty,

co pozwala na kreatywne wykraczanie poza status osiągnięć na

określonym etapie rozwoju.21

Słuszne wydaje się być stanowisko, iż niezbędnym warunkiem podmiotowego

funkcjonowania uczniów jest humanistyczne podejście przez nauczyciela

do każdego wychowanka, które oznacza uznawanie każdego z nich za jednostkę

w pełni autonomiczną, z prawem do własnej podmiotowości, wewnętrznej

niezależności i odpowiedzialności za swoje działania.22 Wiąże się to

z poszanowaniem godności wychowanka, jako osoby, uznaniem jego wolności,

rozumności, indywidualności i niepowtarzalności.

Przejawem podmiotowego traktowania uczestników procesu wychowania jest

okazywanie

we

wzajemnych

relacjach

postaw:

akceptacji,

rozumienia

empatycznego, autentyzmu oraz rozumienia w sensie personalistycznym.23

Akceptacja to uznanie wszystkich uczestników tego procesu takimi, jakimi są,

z uwagi na ich ogromną zdolność do samoaktualizacji i samodoskonalenia

z pełnym zaufaniem i poszanowaniem. Prowadzi to do rozwoju samodzielnego

myślenia, do wzrostu poczucia własnej wartości i odpowiedzialności. Pozwalając

na wykorzystanie własnych zdolności, własnych pomysłów i akceptując je wyklucza

się dowodzenie innymi, grożenie, zastraszanie, krytykowanie czy moralizowanie.

Ułatwia to nawiązywanie bliskich i poprawnych kontaktów. Rozumienie

empatyczne to niezbędna umiejętność we wszystkich kontaktach międzyludzkich.

Polega na aktywnym wsłuchiwaniu się w wypowiedzi drugiego człowieka wraz

z wczuwaniem się w jego doznania, uczucia i myśli. To próba przenikania,

wkraczania w wewnętrzny świat drugiej osoby, rozumienia jej reakcji od wewnątrz.

Autentyzm jest otwartością w kontaktach z innymi, prowadzi do bycia w swym

zachowaniu tym, kim jest naprawdę, jaki jest. Odrzuca pozory, konformizm

i stereotypy. Warunkuje prawdziwe poznanie się. Rozumienie w sensie

personalistycznym dopełnia powyższe postawy. Personalizm pozwala widzieć

człowieka w jego istocie, eksponuje osobę jako istotę autonomiczną, wskazując na

jej godność i rozumność. Relacje pomiędzy poszczególnymi osobami są relacjami

pomiędzy istotami równymi w swojej godności i wolności. Personalistyczne

spojrzenie na wychowanie pozwala traktować każdy podmiot wychowania, czyli

wychowawcę, wychowanka i jego rodziców, jako osobę.

Charakteryzując uczniów, którzy są traktowani podmiotowo i czują się

podmiotami wskazuje się m.in. na pewne ich cechy. Uczniowie tacy traktują

sytuacje życiowe jako sytuacje zadaniowe, które mają rozwiązać, są bardziej

realistyczni w postępowaniu, cenią sobie samokontrolę, samodzielność

w działaniu, nie ulegają dużym wpływom otoczenia, uczą się na własnych

doświadczeniach, mają większe poczucie odpowiedzialności i są odporniejsi na

stres i frustrację.24

21 U. Ostrowska, Idea podmiotu i podmiotowości z perspektywy aksjologicznej, (w:) Podmiotowość we współczesnej edukacji. Oglądy – intencje – realia…, s. 29-30

22 I. Borawska, Idea podmiotowości we współczesnej szkole, (w:) Podmiotowość we współczesnej edukacji. Oglądy – intencje – realia…, s. 169

23 M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Oficyna Wydawnicza Impuls. Kraków 2006, s. 148-154

24 J. Radziewicz, O współpodmiotowość ucznia w nauczaniu i wychowaniu, (w:) O podmiotowość ucznia

w nauczaniu i wychowaniu, R. Radwiłowicz (red.). Warszawa 1985, s. 72

94

Według J. Radziewicza uczeń traktowany jako podmiot to taki, który:

- „ma możliwość zgłaszania inicjatyw, wyboru partnerów, podejmowania

decyzji, ocen w sprawach realizacji zadań oraz możliwości wyboru wartości

norm, celów życiowych;

- umie formułować i rozwiązywać problemy;

- będzie uczestniczyć w doborze treści i metod pracy na lekcji;

- będzie osobą współkontrolującą efekty pracy własnej i kolegów”.25

Warto w tym miejscu podkreślić, że podmiotowość nie oznacza

nieograniczonej wolności, jej ograniczeniem jest przede wszystkim podmiotowość

drugiego człowieka, która domaga się poszanowania, ale także warunki, otoczenie.

Podmiotowe traktowanie wychowanka, rozwijające jego podmiotowość umożliwia

mu w przyszłości traktować siebie i drugiego człowieka jako podmiot świadomy

i odpowiedzialny za swoje działania, który w sposób twórczy realizuje swoje życie.

Rozwój podmiotowości w relacji międzyludzkiej może realizować się tylko

w sytuacji wzajemnego uznania się jako równoprawnych podmiotów przez

wszystkie strony tej relacji.

Urzeczywistnianie podmiotowości w wychowaniu wiąże się ściśle

z wartościami. Wartości, jak twierdzi K. Chałas, pełnią ważną rolę w kreowaniu

tożsamości człowieka, rozumianej jako kompetencja do działania i pozwalają na

doświadczanie sensu i znaczenia własnej podmiotowo-osobowej egzystencji.

Wartości stanowią czynnik podmiotowości, aktywności, autonomii, motywują

i ukierunkowują działanie, postępowanie człowieka. Człowiek stając wobec

wartości rozpoznaje je, akceptuje i realizuje je w życiu bądź też odrzuca.

Podmiotowość wyraża się poprzez wybór wartości. „Podmiotowe usytuowanie

człowieka w świecie wartości i odnoszenie się do nich stanowi płaszczyznę

rozwiązywania problemów oraz uzdalnia do ich rozwiązywania, rozwijając przy tym

siły twórcze, doskonaląc umiejętności, kształtując postawę odpowiedzialności”.26

Dlatego wychowanie podmiotowe implikuje potrzebę wychowania do (ku) wartości

(-ciom). Podmiotowość przedstawiona wychowankowi jako wartość, staje się celem

jego dążeń, celem samorozwoju.

W procesie dydaktyczno-wychowawczym podmiotowy charakter obejmuje

takie działania i sytuacje dydaktyczno-wychowawcze, które stwarzają niezbędne

warunki do tego, aby uczeń miał możliwość rozwijać się we wszystkich sferach

swojego życia, czyli intelektualnej, psychicznej, moralnej, społecznej i duchowej.27

Podmiotowość to tworzenie odpowiednich warunków do rozwoju osobowości

dziecka, do realizacji aktywności, własnej pomysłowości. Możliwość sprawdzania

siebie i własnych pomysłów, rozwiązań w działaniu podbudowuje u dziecka własne

poczucie wartości i wyzwala od kompleksów, które często paraliżują wolę działania

w dorosłym życiu. Urzeczywistnianie podmiotowości w procesie edukacyjnym

pozwala na wszechstronny rozwój ucznia. Rozumienie struktury tworzącej

podmiotowość człowieka ukierunkowuje pracę wychowawczą z drugim

człowiekiem.

25 J. Radziewicz, Edukacja alternatywna. O innowacjach mikrosystemowych, Wydawnictwa Szkolne i

Pedagogiczne. Warszawa 1992, s. 64

26 K. Chałas, Wychowanie ku wartościom. Elementy teori i praktyki. Godność, wolność,

odpowiedzialność, tolerancja, T. I, Wydawnictwo JEDNOŚĆ. Kielce 2006, s. 31

27 I. Borawska, Idea podmiotowości we współczesnej szkole, (w:) Podmiotowość we współczesnej edukacji. Oglądy – intencje – realia…, s. 170

95

Myśląc współcześnie o podmiotowości wskazuje się zazwyczaj na

podmiotowość uczniów i nauczycieli. Podmiotowe traktowanie powinno jednak

dotyczyć wszystkich uczestników procesu dydaktyczno-wychowawczego, tak, więc

i rodziców. W tym kontekście mówi się o wielopodmiotowości. Wielopodmiotowość

jest określana jako (…) kategoria pojęciowa oddająca istotę zespolenia lub bycia

i współpracy ze sobą wielu podmiotów dążących do uzyskania wspólnego dobra”.28

Wspólne dobro to różne aspekty życia i działania człowieka m.in. rozwój

społeczny,

zdrowie,

sprawność

psychofizyczna,

edukacja,

właściwe

funkcjonowanie rodziny, sprawne działanie zawodowe, wartości kulturowe. Wśród

podmiotów sfery wychowania w ujęciu wielopodmiotowym wymienia się przede

wszystkim: ucznia (wychowanka), nauczyciela (wychowawcę), rodziców oraz

środowisko lokalne (w tym władzę lokalną, Kościół, organizacje i stowarzyszenia

lokalne). Realizacja wspólnego celu i dobra w funkcjonowaniu podmiotów pociąga

za sobą konieczność uwzględniania zasad dialogu, negocjacji, współpracy

i spolegliwości.29

Podmiotowe postrzeganie ucznia to traktowanie go jako osobę, z pełnią jego

praw i obowiązków. Z poszanowaniem jego godności i niepowtarzalności. Taką

perspektywę wychowania odnajdujemy m.in. w wychowaniu personalistycznym,

gdzie celem wychowania jest przygotowanie podmiotu do przejęcia kontroli nad

własnym procesem rozwoju, a ustawiczny rozwój człowieka jest jego immanentną

cechą. W personalistycznej relacji wychowawczej podkreśla się wartość

wychowanka i uważa się go za pierwszego i podstawowego działającego

w procesie wychowania. Wychowanie personalistyczne dąży do doskonalenia

każdego indywidualnego człowieka we wszystkich dziedzinach jego życia

i działalności. Rola wychowawcy jest niezbędna, ale jest to rola pomocnicza.

Wychowawca przekazuje i udostępnia wychowankowi wartości, zabezpiecza przed

pseudowartościami oraz stwarza korzystne warunki jego rozwoju. Doskonalenie,

rozwój, kształtowanie osobowości, urzeczywistnianie wartości jest już dziełem

samego

wychowanka.

Dynamiczny

charakter

wychowania

wynika

z niepowtarzalności każdej osoby ludzkiej. Dlatego też, cele wychowania, środki

wychowawcze jak i cały proces wychowawczy powinien być indywidualizowane

w odniesieniu do konkretnego człowieka. Personalizm pedagogiczny pozwala

nauczycielom na poszukiwanie nowych form, metod kształcenia wychodzących od

nich, od wychowanka lub jego rodziców. Pedagogika personalistyczna staje się

podstawą pełnego, integralnego i odpowiedzialnego wychowania. Traktuje ona

każdy podmiot wychowania, czyli wychowawcę, wychowanka i jego rodziców, jako

osobę. Rozwój podmiotowości w procesie wychowania może realizować się tylko

w sytuacji wzajemnego uznania się przez wszystkie jego strony, jako równoprawne

podmioty.

Wzmacnianie podmiotowości dziecka to oczywiście nie tylko zadanie instytucji

oświatowych, ale przede wszystkim rodziny, która od najwcześniejszych lat życia

jest tym podstawowym środowiskiem wzrastania, rozwoju człowieka, gdzie istnieją

szczególnie bliskie więzi. Rodzina przekazując wartości, wzorce zachowań,

zaspokajając podstawowe potrzeby buduje poczucie własnej wartości u dziecka.

28 Z. Wiatrowski, Wielopodmiotowość w edukacji, (w:) Podmiotowość we współczesnej edukacji. Oglądy

– intencje – realia…, s. 20

29 Ibidem, s. 20-21

96

Dziecko doświadczając w rodzinie sytuacji pozwalających samodzielnie

podejmować decyzje, określać swoje działanie, odnosić sukcesy, przyjmować

porażki, pokonywać trudności buduje właśnie poczucie własnej wartości, a dalej

własnej podmiotowości. Stawanie się podmiotem w relacji z drugim człowiekiem,

w relacji ze światem może budzić niejednokrotnie strach, lęk związany

z podejmowaniem odpowiedzialności za swoje działanie, życie; lęk przed

samodzielnością, przed ponoszeniem konsekwencji. Rodzina, podobnie jak

i szkoła powinna być miejscem wzajemnej akceptacji, empatii, współpracy,

współdziałania, przez co będą mogły przygotować wchodzącego w życie człowieka

do aktywnego, świadomego i odpowiedzialnego uczestnictwa w nim.

Warto tu przypomnieć, że wśród prawidłowych postaw rodzicielskich wymienia

się: uznanie praw dziecka, akceptacje, współdziałanie i rozumną swobodę.

Niewłaściwe, negatywne postawy to: unikająca, odtrącająca, nadmiernie chroniąca

i nadmiernie wymagająca.30

Cywilizacja dnia dzisiejszego domaga się człowieka aktywnego, ale

i refleksyjnego, samodzielnego, kreatywnego w różnych dziedzinach życia.

Człowieka, który nieustannie, stając przed nowymi wyzwaniami, różnorodnymi

możliwościami, ale także nowymi zagrożeniami, potrafi je rozpoznać, ocenić

i dokonać odpowiedniego wyboru. Tylko osoby umiejące swobodnie i samodzielnie

„poruszać się” w gąszczu informacji, w wielości dostępnych dóbr,

w wielowymiarowym świecie będą mogły sprostać tym wyzwaniom. Podmiotowość

staje się jednym z wymogów współczesnego wychowania, które ma nie tylko

przygotowywać do korzystania z dorobku cywilizacji, ale do twórczego

uczestniczenia w jej rozwoju. Aby mogło to realnie zaistnieć konieczne jest

zaangażowanie wszystkich podmiotów procesu wychowania. Wychowanie ku

podmiotowości osoby staje się, więc wartością, celem i zadaniem wychowania,

ukierunkowującym zmiany oświatowe. Szkoła nastawiona tylko na model

adaptacyjny, dyrektywny, na przekazywanie tylko gotowych zestawów wiedzy nie

spełnia wymagań współczesności. Człowiek o nierozwiniętej podmiotowości nie

będzie zdolny do twórczego bycia w świecie, do właściwego rozpoznania i wyboru

wartości z otaczającego chaosu, do pełnego uczestniczenia w życiu. Koniecznym,

więc jest rozwijanie podmiotowości, kreowanie i wyrażanie własnej podmiotowości,

która jest warunkiem odpowiedzialności za swoje działania. Wychowanie jako

proces stawania się osobą jest równocześnie stawaniem się podmiotem. Aktywne,

czyli pełne uczestnictwo w społeczeństwie implikuje konieczność podmiotowości

w wychowaniu i nauczaniu. W kontekście zasygnalizowanych treści trudno

wyobrazić sobie sytuację wychowawczą, w której nie będzie uwzględniany rozwój

podmiotowości wychowanków, będący odpowiedzią na dokonujące się zmiany

współczesnego świata.

Każdy powinien sam kształtować własne życie, ważne staje się tylko, aby był

do tego odpowiednio przygotowany. Podmiotowe traktowanie uczniów w procesie

wychowawczym daje szerokie możliwości wychowania człowieka, który w sposób

świadomy i odpowiedzialny będzie potrafił kierować własnym życiem, a także

będzie z szacunkiem traktował podmiotowość drugiego człowieka.

30 M. Ziemska, Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowość dziecka, (w:) Rodzina i dziecko, (red.) M. Ziemska, PWN. Warszawa 1986, s. 182

97

Bibliografia

1. Bałachowicz J., Style działań edukacyjnych nauczycieli klas początkowych.

Między uprzedmiotowieniem a podmiotowością, Wydawnictwo WSP TWP.

Warszawa 2009

2. Borawska I., Idea podmiotowości we współczesnej szkole, (w:)

Podmiotowość we współczesnej edukacji. Oglądy – intencje – realia,

J. Niemiec, A. Popławska (red.), Wydawnictwo Niepaństwowej Wyższej

Szkoły Pedagogicznej. Białystok 2009

3. Bremer J., Wprowadzenie do filozofi umysłu, Wydawnictwo WAM. Kraków

2010

4. Chałas K., Wychowanie ku wartościom. Elementy teorii i praktyki.

Godność, wolność, odpowiedzialność, tolerancja, t. I, Wydawnictwo

JEDNOŚĆ. Kielce 2006

5. Dogiel G., Antropologia filozoficzna, Instytut Teologiczny Księży

Misjonarzy. Kraków 1992

6. Górniewicz J., Kategorie pedagogiczne: odpowiedzialność, podmiotowość,

samorealizacja, tolerancja, twórczość, wyobraźnia, Wydawnictwo WSP,

Olsztyn 1997

7. Gurycka A., Podmiotowość – postulat dla wychowania, (w:) Podmiotowość

w doświadczeniach wychowawczych dzieci i młodzieży. (Cz. 1),

Wychowanek jako podmiot działań, M. Kofta (red.), Wydawnictwo

Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 1989

8. Korzeniowski K., Edukacja – podmiotowość – demokracja. O przebiegłości

demokratycznego rozumu, (w:) Podmiotowość w wychowaniu. Miedzy

ideą a realnością, E. Kubiak-Szymborska (red.), Wydawnictwo WERS.

Bydgoszcz 1999

9. Kubiak-Szymborska E., Podmiotowość młodzieży akademickiej. Studium

statusu podmiotowego studentów okresu transformacji, Wydawnictwo

Akademii Bydgoskiej. Bydgoszcz 2003

10. Łobocki M., Teoria wychowania w zarysie, Oficyna Wydawnicza Impuls.

Kraków 2006

11. Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie ŻAK.

Warszawa 2001

12. Ostrowska U., Doświadczanie wartości samego siebie przez podmioty

edukacyjne szkoły wyższej w toku badań jakościowych, (w:)

Doświadczanie wartości samego siebie w procesach edukacyjnych,

A.M. Tchorzewski (red.). Bydgoszcz 1997

13. Ostrowska U., Idea podmiotu i podmiotowości z perspektywy

aksjologicznej, (w:) Podmiotowość we współczesnej edukacji. Oglądy –

intencje – realia…

14. Otrębska-Popiołek K., Podmiotowość jako atrybut człowieczeństwa, (w:)

Podmiotowość człowieka. Szanse rozwoju i zagrożenia, Z. Ratajczak

(red.), Uniwersytet Śląski. Katowice 1992

15. Radziewicz J., Edukacja alternatywna. O innowacjach mikrosystemowych,

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1992

16. Radziewicz J., O współpodmiotowość ucznia w nauczaniu i wychowaniu,

(w:) O podmiotowość ucznia w nauczaniu i wychowaniu, R. Radwiłowicz

(red.). Warszawa 1985

98

17. Skreczko A., Rozwijanie podmiotowości dziecka w rodzinie, (w:)

Podmiotowość we współczesnej edukacji. Oglądy – intencje – realia….

18. Trzópek J., Problem woli. Między antropologią filozoficzną a psychologią

mechanizmów regulujących, Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego

SOCIETAS VISTULANA. Kraków 2003

19. Tyrała P., Teoria wychowania. Bliżej uniwersalnych wartości i realnego

życia, Wydawnictwo Adam Marszałek. Toruń 2002

20. Wiatrowski Z., Wielopodmiotowość w edukacji, (w:) Podmiotowość we

współczesnej edukacji. Oglądy – intencje – realia…

21. Ziemska M., Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowość dziecka, (w:)

Rodzina i dziecko, (red.) M. Ziemska, PWN. Warszawa 1986