Charakterystyka obiektów kultury materialnej
Żydów na obszarze Polski
Przed wybuchem II wojny światowej na terenie Polski prawie w każdym
większym miasteczku znajdował się żydowski obiekt kultu religijnego. W 1931 roku
ludność wyznania mojżeszowego stanowiła 9,8 % wszystkich wyznań w Polsce. W
1939 r. oficjalne z
ródła wymieniają 1415 społeczności żydowskich, z których każda
miała najmniej 100 członków (Gruber, 1995). Wszystkie gminy posiadały co najmniej
jednÄ… synagogÄ™ i cmentarz.
Wraz z eksterminacją ludności żydowskiej hitlerowski okupant systematycznie
niszczył wszelkie obiekty kultury materialnej Żydów. Na ziemiach należących przed
wojną do Niemiec wszystkie okazałe synagogi zostały spalone w czasie tzw. Nocy
Kryształowej 9/10 listopada 1938 roku, a wkrótce potem rozebrane. Wszystkie
drewniane bożnice zostały spalone zarówno na terenie Polski, jak i na terenach
wschodnich - Litwie, Białorusi, Ukrainie. Większość bożnic murowanych uległa
rozbiórce, wyburzeniu, ograbieniu. Nagrobki z cmentarzy zostały użyte jako
materiał drogowy i budowlany. Do tego można dodać jeszcze fakt, iż przez całe
wieki żydowskie dobra materialne i kulturalne nie były w należyty sposób
ochraniane. Sztuka, ze względów religijnych nie mogła stać się wartością samą w
sobie, a więc nie mogła liczyć na zabezpieczenie. Ponadto większość gmin
żydowskich nie posiadała odpowiednich funduszy na remonty swoich budowli.
Dopiero po odzyskaniu niepodległości pojawiły się próby dokumentacji skarbów
kultury żydowskiej, zaczęto konserwować przedmioty liturgiczne, prowadzono
systematyczne prace badawcze nad bożnicami (Oskar Sosnowski, Szymon Zajczyk) i
sztuką żydowską ( Żebrowski, 1993b).
Dlatego też bardzo trudno jest dzisiaj określić dokładną liczbę obiektów
kulturowych zlokalizowanych przed 1939 r. w polskich miastach i miasteczkach.
Nawet oceniany za najlepszy i najdokładniejszy Spis zabytków historycznych Żydów
w Polsce Majera Bałabana z 1929 roku liczby tej dokładnie nie precyzuje (Szkup,
1994).
To co ocalało po II wojnie światowej, pozostawione na łasce i niełasce
przypadkowych gospodarzy, nie zawsze było objęte należną opieką. Wiele obiektów
nadających się do odrestaurowania uległo likwidacji na skutek pośpiesznych decyzji.
Liczbę ocalałych budowli pomniejszyły jeszcze niewłaściwe sposoby użytkowania
oraz brak poszanowania obiektów odrębnej kultury. Nawet umieszczenie w
Katalogu zabytków sztuki w Polsce nie uratowało przed rozbiórką synagog w
Chrzanowie, Pabianicach, Opatowie, Mikołowie (Bergman, 1991). Stan dzisiejszy to
tylko nikłe resztki dawnej świetności tysięcy synagog. Są to prawie wyłącznie
budynki bez wewnętrznego wyposażenia, przedmiotów rzemiosła artystycznego i co
najwyżej z resztkami dekoracji.
Dzięki historykom sztuki, służbom konserwatorskim, komitetom i fundacjom
opieki nad zabytkami żydowskimi (np. Fundacja im. rodziny Nisenbaumów,
Fundacja P.S. Laudera, Fundacja Sara i Manfred Bass-Frenkel), przynajmniej niektóre
obiekty zostały zabezpieczone i uratowane. W 1989 roku w ramach kontaktów
między Polską i Izraelem oraz organizacjami diaspory żydowskiej na świecie,
uzgodniono powołanie wspólnej Polsko-Izraelsko-Żydowskiej Fundacji Opieki Nad
Zabytkami Religii Żydowskiej w RP "Judaica Polskie", której założycielami zostali:
Skarb Państwa RP, Państwo Izrael i Międzynarodowa Komisja do Spraw Cmentarzy
Żydowskich w Polsce. Od 1980 r. rozpoczęły się prace związane z
odrestaurowywaniem i uporzÄ…dkowaniem cmentarzy. Prace te wspierane przez
różne fundacje i osoby prywatne trwają do dziś.
Obecnie inwentaryzacją obiektów kultury materialnej Żydów zajmuje się ŻIH.
W 1989 r. Eleonora Bergman i Jan Jagielski sporządzili listę zachowanych budynków
byłych i dzisiejszych synagog oraz cmentarzy żydowskich i miejsc po nich. W 1995 r.
lista ta została dopełniona, uaktualniona i przedstawiona w raporcie Jewish Heritage
Council, World Monuments Fund Completely Updated and Revised (z siedzibÄ… w
Nowym Jorku). Raport ten dokonany zosta3 dla United States Commission for the
Preservation of America's Heritage Abroad. Na terytorium dzisiejszej Polski
identyfikuje on 1008 żydowskich cmentarzy, z których 855 zostało odwiedzonych,
opisanych i skatalogowanych przez badaczy. Z tych 1008 cmentarzy - na 487
zachowane sÄ… nagrobki. w tym:
- 134 ma od 20 do 100 nagrobków
- 83 ma od 100 do 500 nagrobków
- 37 ma od 500 do 5 000 nagrobków
- 7 ma ponad 5 000 nagrobków.
Raport przedstawia obecne użytkowanie terenów cmentarzy, informacje o
ogrodzeniu, stanie ich zachowania i zagrożenia, oraz adnotacje wpisu do rejestru
zabytków (w sumie 172 obiekty znajdują się w tym rejestrze).
Tenże raport opisuje również budynki synagog, których wymienia 278. Liczba
ta obejmuje synagogi w dzisiejszych granicach Polski. Szacuje się, że jest ona
dwukrotnie większa, gdyż wiele bożnic z terenów przedwojennej Polski, znajduje się
obecnie na Litwie, Ukrainie, Białorusi. Ponadto nie zostały tu wliczone domy
studiów talmudycznych, małe domy modlitwy, sztybły. Ochrona prawna
zagwarantowana jest 100 synagogom przez wpis do rejestru zabytków.
 Wcześniej wartość zabytkową wyznaczało umieszczenie w Katalogu Zabytków
Sztuki w Polsce. Niestety katalog z 1982 roku wymieniał tylko obiekty powstałe do
końca XVIII wieku, czyli w sumie około 40 synagog (architektury z XIX i XX wieku
nie uważano za zabytkową). Zapomniano w nim niemal całkowicie o cmentarzach
żydowskich. W Polsce pozostało ich około 500 (z zachowanymi nagrobkami), a
katalog zamieszcza ich jedynie 9 (Jagielski, 1989).
Synagogi
Spośród wielu żydowskich obiektów kultowych, takich jak mykwy (łaz
nie
rytualne), domy przedpogrzebowe, bejt midrasze (domy studiów talmudycznych),
chedery, jesziwy (szkoły religijne), synagogi są najważniejszą instytucją judaizmu.
Synagoga - z greki: miejsce zebrań, zgromadzenie - odpowiada hebrajskim
nazwom:
Ç Bejt Ha-knesset (dom zgromadzenia) - obiekt modlitewny, przeznaczony
wyłącznie odprawianiu judaistycznych obrzędów religijnych
Ç Bejt Ha-midrasz (dom nauki, szkoÅ‚a) - miejsce studiowania Tory i Talmudu
Ç szul - w jÄ™zyku jidisz "szkoÅ‚a"
Powszechnie używane słowa w języku polskim odpowiadające pojęciu synagogi to:
Ç bożnica (lub bóżnica) - czyli miejsce poÅ›wiÄ™cone Bogu. W XIX wieku okreÅ›lenie to
było niechętnie stosowane przez polskich zwolenników reformy judaizmu, gdyż
określało świątynię pogańską
Ç dom modlitwy
Ç szkoÅ‚a żydowska
Ç tempel - nazwa używana raczej rzadko, oznacza synagogi postÄ™powe budowane
przez Żydów niemieckich, będących pod wpływem Haskali.
Duża ilość określeń na żydowski obiekt sakralny ma swoje przyczyny w jego
wielofunkcyjności. Nie był on tylko miejscem modlitw i nabożeństw, lecz także
miejscem studiowania Tory i Talmudu, salą zebrań i siedzibą kahału. Synagoga
mieściła różne urzędy gminne: kancelarię, archiwum, pomieszczenia sądów
rabinackich, skarbiec, a nawet była przytułkiem dla wędrowców oraz więzieniem.
Nie jest więc ona budynkiem sakralnym w pojęciu chrześcijańskim, nie składano tu
ofiar, nie czczono obrazów i posągów, nie uświęcano tego miejsca. Jedyną i
prawdziwą świątynią, w której służbę ofiarniczą sprawowali kapłani, była Świątynia
Jerozolimska, zburzona przez Rzymian w 70 roku n.e. Od tego czasu ofiarÄ™
całkowicie zastąpiła modlitwa. Rozproszeni po całym świecie Żydzi skupiali się w
bożnicach, które stały się centrum społecznym, gospodarczym oraz integracyjnym
społeczności żydowskiej.
 Synagogi na ziemiach polskich, powstające na przestrzeni wieków,
charakteryzowały się różnorodnością pod względem rozmiarów, materiału
budowlanego, zewnętrznych form architektonicznych, a także wystroju wnętrz.
Przepis talmudyczny nakazywał zakładanie synagog w miejscowościach, w których
zamieszkiwało co najmniej 10-ciu dorosłych Żydów (tzn. powyżej 13-go roku życia).
Gminy nie posiadające odpowiednich środków finansowych lub nie mogące z innych
obiektywnych przyczyn wznieść odrębnego budynku, używały na ten cel
pomieszczeń w domach mieszkalnych (w Warszawie w pierwszej połowie XIX
wieku było ich ponad 100).
Różnorodne funkcje synagog narzucały architektom wymagania co do ich
formy. Budynek musiał składać się z obszernej sali modlitewnej dla mężczyzn,
pośrodku której umieszczano na podwyższeniu bimę (podwyższenie z mównicą), a
w ścianie wschodniej Aron Ha-kodesz (hebr. święta szafa, miejsce przechowywania
świętych zwojów Tory). Z pozostałych stron sala główna była przeważnie otoczona
przybudówkami, w których mieściły się modlitewnie dla kobiet (babińce) i
pomieszczenia zarządu gminy. Przedsionek (polisz) służył jako miejsce posiedzeń
sądów i urzędowania administracji kahalnej. Wejście do synagogi umieszczone było
na przeciw Aron Ha-kodesz, gdyż modlący się musieli być zwróceni twarzą w
kierunku Jerozolimy. Pomieszczenie dla kobiet, z osobnym wejściem, miało
charakter nawy lub balkonu. W synagogach reformowanych zwanych tempel i
konserwatywnych nie przestrzega siÄ™ zasady segregacji i kobiety uczestniczÄ… w
nabożeństwie razem z mężczyznami.
Bima, czyli kazalnica, z punktu organizacji wnętrz miała w synagodze
dominujące znaczenie i umieszczano ją w centralnym miejscu. W zależności od
rodzaju sklepienia nakryta była baldachimem lub miała postać namiotu, altany czy
też klatki.
W XVII wieku wykształcił się styl wielkich synagog, gdzie stosowano sklepienia
o układzie dziewięciopolowym. W środku sali umieszczano cztery słupy otaczające
bimÄ™ i podtrzymujÄ…ce sklepienie (np. Tykocin, Orla).
Na przełomie XIX i XX wieku budowano głównie w stylu neogotyckim i sztuki
bizantyjskiej, która miała odróżnić architekturę żydowską od chrześcijańskiej. Na
kształt zewnętrzny synagog, oprócz przepisów Talmudu, dyktujących orientację na
wschód, górowanie nad dachami dzielnicy i usytuowanie w pobliżu płynącej wody,
miało też wpływ ustawodawstwo państwowe i kościelne. Na wybudowanie
synagogi konieczna była zgoda króla lub właściciela terenu i biskupa. Tu odmienne
przepisy wymagały, aby nie wyróżniała się ona ani wysokością, ani wyglądem od
innych budynków oraz warunkowały jej położenie z dala od kościoła. Wpłynęło to
między innymi na to, iż skromny wygląd zewnętrzny kontrastował z bogatą
dekoracją wnętrza i ozdobnymi naczyniami liturgicznymi. Ściany sali modlitewnej
były pokryte cytatami z Tory i wielobarwnymi freskami, przedstawiającymi znaki
zodiaku, zwierzęta, ilustracje scen biblijnych. Aron Ha-kodesz zwieńczony rzez
bÄ…
Dekalogu, przykryty był bogato haftowanymi tkaninami, zwanymi parochet. U stóp
szafy stały siedmio- i dziewięcioramienne świeczniki (menory), z sufitu zwisały
ozdobne pająki, a bima, jako główny punkt synagogi, była szczególnie pięknie
zdobiona.
W Polsce powstało wiele cennych synagog murowanych, jednak na świecie nasz
kraj zasłynął dzięki unikalnym bożnicom drewnianym, o kunsztownym wystroju
wnętrza, bogatej polichromii oraz kształtach nawiązujących do rodzimej architektury
dworków, zajazdów i spichlerzy. Niestety po drugiej wojnie światowej nie pozostała
na obszarze Polski ani jedna bożnica drewniana.
Cmentarze żydowskie
W XIII wieku Żydzi polscy uzyskali pierwsze przywileje zapewniające im
autonomię i wolność wyznania. Najstarszy z nich wydał w 1264 roku Bolesław
Pobożny. Dokument zwany Statutem Kaliskim gwarantował m.in. nienaruszalność i
ochronę cmentarzy żydowskich.
Ludność polska od wieków określa je mianem: kirkut, kierkow, kerchoł. W
języku hebrajskim używa się określeń:
Ç Bejt Olam - dom wiecznoÅ›ci
Ç Bejt Chaim - dom życia
Ç Bejt Kwarot - dom grobów
Określenie macewa również pochodzi z języka hebrajskiego i oznacza kamień
nagrobny. W Polsce nazywana też stelą,, ma postać pionowo ustawionej płyty
kamiennej o prostokątnym, trójkątnym lub półkolistym zakończeniu, pokrytej
inskrypcją i przeważnie zdobionej płaskorzez
bą. Ten typ nagrobka był najbardziej
rozpowszechniony wśród Żydów aszkenazyjskich (w Polsce stanowili oni większość)
i dominuje na cmentarzach. Sarkofag (tumba) jest spotykany rzadziej i głównie u
Żydów sefardyjskich (tj. wywodzących się z Hiszpanii i Portugalii). Trzeci typ
grobowca to tzw. ohel - po hebrajsku: namiot, czyli mały murowany lub drewniany
budynek stojący na czterech słupach, zawierający jedną lub kilka płyt nagrobnych.
Ohel przeznaczony był zazwyczaj dla rabinów i cadyków.
 Podstawową różnicą między cmentarzem chrześcijańskim a żydowskim jest
odmienne traktowanie grobu. Poczucie chrześcijańskie pozwala na jego naruszenie i
na dokonanie nowego pochówku po określonym czasie. Cmentarz nie używany
przez długi czas może być zlikwidowany. Według zasad religii mojżeszowej, każdy
nagrobek jak i cały cmentarz jest nienaruszalny, nieograniczenie trwały tak długo,
jak znana jest jego lokalizacja. Do wyjątkowych należą przypadki, gdy ekshumacji
dokonuje siÄ™:
- dla przeniesienia szczątków do grobu w Ziemi Świętej lub do grobu rodzinnego
- dla przeniesienia z cmentarza nieżydowskiego
- jeśli cmentarzowi zagraża profanacja lub podmycie przez wodę.
Ten religijny zakaz naruszania prochów zmarłych zmuszał do usuwania po
kilkudziesięciu latach starych kamieni nagrobnych, usypywania metrowej warstwy
ziemi i chowania w niej zmarłych (nasypy takie widoczne są na cmentarzu w
Warszawie przy ul. Okopowej).
Grób i cmentarz dla Żyda są rytualnie nieczyste i czynią nieczystym każdego
kto znajduje się w promieniu około dwóch metrów od nich. W związku z tym Żydzi
pojawiają się tam tylko na pogrzebach albo by odwiedzić w rocznicę śmierci grób
zmarłego członka rodziny lub słynnego rabina. Na grobie zapala się świecę, a dla
cadyka czy osoby świętobliwej pozostawia kartki z prośbami do przedstawienia
Bogu. Nie ma natomiast zwyczaju sadzenia i składania kwiatów, które przeznaczone
są dla żywych.
Istnieje cały szereg przepisów rytualnych związanych z nieczystością cmentarza
oraz z szacunkiem dla zmarłych. I tak np. nie wolno mieszkać na cmentarzu, a on
sam powinien być oddalony 25 m od najbliższego domu, nie wolno jeść, pić,
odmawiać modlitw innych niż za zmarłych, wypasać zwierząt, oraz najważniejsze:
nie wolno niszczyć grobów. Teren cmentarza musiał być ogrodzony płotem lub
murem i o ile pozwalały na to fundusze gminy, posiadał dom przedpogrzebowy
(Tahara). Sprawami pogrzebu w gminach zajmowało się bractwo pogrzebowe -
Chewra Kadisza. Udział w przygotowaniu uroczystości pogrzebowych uważano za
jeden z najważniejszych dobrych uczynków.
Zmarły powinien pochowany być jak najszybciej, ale nie w szabat lub inne
święto. Ciało obmywano w Tahara, ubierano w specjalne białe szaty i grzebano
zawsze w pozycji poziomej. Zmarły spoczywał wzdłuż osi wschód-zachód, z twarzą
zwróconą na wschód, tak by w chwili wzbudzenia mógł kierować się do Jerozolimy.
Nad zasypanym grobem modlitwę (kadisz) odmawiał nie rabin, lecz syn.
 Nagrobek lokowano prawdopodobnie w nogach zmarłego, a napis zwykle od
strony wschodniej. Napis wykuty był w języku hebrajskim i zawierał podstawowe
informacje o zmarłym, jego imię, imię ojca, wymieniano też jego zalety i dobre
uczynki. Od XVI wieku w górnej części płyty pojawiły się płaskorzez
bione symbole.
Ilustrują one pewne cechy zmarłego, zaś dla zwiedzających są wskazówką do
odczytania jego pozycji, roli i zasług.
Przedstawienia plastyczne nawiÄ…zujÄ… do:
1. Narodowości żydowskiej:
Ç gwiazda Dawida - jako symbol pojawiÅ‚a siÄ™ w XIX wieku i podkreÅ›laÅ‚a
syjonistyczne poglądy zmarłego
Ç winne grono - lud Izraela
2. Pochodzenia:
Ç dÅ‚onie w geÅ›cie bÅ‚ogosÅ‚awieÅ„stwa - na grobach kapÅ‚anów, mÄ™skich potomków
arcykapłana Aarona
Ç dzban i misa - mÄ™ski potomek rodu Lewiego
3. PÅ‚ci:
Ç Å›wieczniki o nieparzystej liczbie ramion, lub ze zÅ‚amanymi Å›wiecami - kobieta
4. Imienia:
Ç lew - Arie, Lejb, Juda
Ç jeleÅ„ - Naftali, Cwi, Hirsz
Ç niedz
wiedz
- Dow, Ber
Ç ptak - Cipora, Fejgl
Ç wilk - Zew, Wolf, Beniamin
Ç owca - Rachela, Rebeka
Ç goÅ‚Ä…b - Taube, Jona
Ç kwiat róży - Szoszana, Rosa
5. Cnót:
Ç puszka na pieniÄ…dze - dobroczynność
Ç korona - pobożność lub uczoność zmarÅ‚ego
Ç ksiÄ™gi - uczoność, znajomość Tory i Talmudu
Ç owca - matczyna opiekuÅ„czość
Ç dwa goÅ‚Ä™bie - zgodność małżeÅ„ska
Ç pelikan - rodzicielska troska i poÅ›wiÄ™cenie
6. Zawodu:
Ç dÅ‚oÅ„ trzymajÄ…ca gÄ™sie pióro - zmarÅ‚y byÅ‚ soferem (przepisujÄ…cym TorÄ™)
Ç lancet rytualny - zmarÅ‚y byÅ‚ mohelem (tj. dokonywaÅ‚ obrzezania chÅ‚opców)
Ç zegar - zegarmistrz
Ç wąż Eskulapa - lekarz
Ç Å‚aÅ„cuch - zÅ‚otnik
Ç moz
dzierz - aptekarz
Ç skrzypce - muzyk
7. Åšmierci:
Ç zÅ‚amane drzewo, roÅ›lina, Å›wieca, kolumna, tonÄ…cy okrÄ™t, uskrzydlona klepsydra,
owce zdążające do studni
8. Wieczności życia:
Ç wąż poÅ‚ykajÄ…cy wÅ‚asny ogon, niezÅ‚amane drzewo życia, motyl
Cmentarze i nagrobki żydowskie likwidowane były wraz z gminami. W XV
wieku Żydzi zostali wypędzeni ze Śląska, a powrócili tam dopiero w XVII wieku. Na
Mazowszu wygnani w 1527 roku, powrócili po 1760. Wszystkie zakazy osiedlania się
Żydów i zakładania przez nich cmentarzy, zostały zniesione w zaborze rosyjskim
dopiero w 1862 roku.
Przed wybuchem II wojny światowej, na obecnym terytorium Polski
znajdowało się około 1000 cmentarzy żydowskich. Podczas okupacji nekropolie te
niszczono i budowano z nich drogi. Po wojnie opuszczone cmentarze również stały
siÄ™ z
ródłem kamienia budowlanego. Praktykom tym nie przeszkadzały władze,
wręcz niektórymi zarządzeniami wspomagały te działania. Dopiero pisma Urzędu
do Spraw Wyznań z 1976 i następne z 1990 i 1991 roku wydały zakaz naruszania
żydowskich nekropolii, oraz przypomniały o potrzebie ich ochrony.
Według danych zebranych przez ŻIH z 1995 roku obecnie istnieje:
- 350 cmentarzy bez nagrobków, zarośniętych drzewami i krzewami
- 260 cmentarzy zamienionych na pola uprawne, parki, tereny zabudowane
- 400 cmentarzy z nagrobkami, z tym, że na 150-ciu zachowały się nagrobki w
liczbie ponad 100.
Ostatnich 150 cmentarzy jest obecnie objętych opieką konserwatorską ze
względu na wpis do Rejestru Zabytków i wartości plastyczno-artystyczne. Nie
znaczy to, że są one doprowadzone do właściwego stanu. Większość jest zarośnięta
krzewami, niewielka liczba posiada ogrodzenie i tablice informacyjne. Tylko 46
cmentarzy jest obecnie własnością Związku Gmin Wyznaniowych Żydów w RP, a
jedynie na kilku odbywają się pochówki.
Inne obiekty kultury materialnej Żydów
Obok podstawowych obiektów gmin żydowskich - synagog i cmentarzy, które
dla turystów mają pierwszoplanowe znaczenie, istnieją jeszcze inne budynki
związane z potrzebami gminy. Same nie stanowią one docelowych punktów
zwiedzania, ale na pewno podnoszą rangę miejscowości pod kątem zachowania
substancji kulturowej Żydów.
 Większość z tych obiektów pochodzi najczęściej z drugiej połowy XIX wieku,
kiedy duże i zamożne gminy zaczęły budować własne szpitale, szkoły, sierocińce,
domy spokojnej starości itp. Powstawały kluby sportowe, teatry żydowskie, domy
akademickie, kolonijne, zaś przy cmentarzach zakładano domy przedpogrzebowe.
Natomiast głównymi budynkami gminy poza synagogą były: mykwa - rytualna
Å‚az
nia, niezbędna do zachowania czystości, dom kahalny - siedziba zarządu gminy,
rzez
nia rytualna.
Atrakcyjność turystyczną tych miejscowości podnosi fakt, iż niektóre wpisane są
do Katalogu zabytków sztuki w Polsce, jak np.:
- dom kahalny z pierwszej połowy XIX w. przylegający do synagogi w
Sandomierzu (obecnie archiwum miejskie)
- jatki żydowskie (sklepy mięsne z rzez
nią rytualną) z pierwszej połowy XIX w.
usytuowane w obrębie dzielnicy żydowskiej w Chełmie
- mykwa zamojska (stanowi nielicznie zachowany tego rodzaju zabytek).
Obiekty te, choć w przeważającej większości nie opatrzone odpowiednią
informacją, mają swoją specyficzną wartość. Nawet te najmniej efektowne są jednak
materialnymi śladami istnienia wspólnot żydowskich, świadczą o przeszłości, o
historii miast i miasteczek polskich.
Najwięcej tych obiektów zachowało się w większych miastach, w których
odsetek ludności żydowskiej był dość duży. Najbardziej znaczące miejsca poza
synagogami i cmentarzami związane z historią Żydów w Polsce znajdują się w
Krakowie, Lublinie, A
odzi, Warszawie, Białymstoku.