Bez tytułu 1 Strona 1 z 15
DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI
do końca staro\
ytności % średniowiecze i odrodzenie % barok i oświecenie % 1815-1914 % 1914-1989
jak i z czego studiować filozofię % moje wykłady % Wittgenstein % filozofowie i socjologowie nauki
1914-14 Kongres Wiedeński ustanawia pokojowy ład w Europie, oparty na zasadach legitymizmu i
równowagi sił
1815 W Kalkucie Rammohan Ray zakłada Atmija Sabha (Stowarzyszenie Przyjaciół),
które przeobrazi się w Brahma Samadz
(Stowarzyszenie Wyznawców Brahmana),
hinduistyczny ruch społeczno-religijny skupiający wyznawców jednego Boga, walczący z
kastowością, mał\
eństwami dzieci, samospalaniem wdów. Główną w nim rolę odegra ród
Tagore.
1815 Joseph van FRAUNHOFER odkrywa ciemne linie w widmie Słońca. Ostatecznie
zidentyfikował ich 574.
{1816} Franz BOPP w Über das Conjugationssystem der Sanskritsprache in
Vergleichung mit jenem der griechischen, lateinischen, persischen und
germanischen Sprache tworzy podstawy gramatyki porównawczej języków
indoeuropejskich.
1816-25 Niepodległość zyskują Argentyna (1816), Chile (1818), Wielka Kolumbia (1819), Peru (1820),
Dominikana (1821), Brazylia (1822), Boliwia (1825).
1817 HEGEL, Encyklopedia nauk filozoficznych. (Tekst rozszerzony i zmieniony w
następnych wydaniach 1827 i 1830).
[1818] Augustin Jean FRESNEL, na podstawie m.in. odkrycia Malusa (1808), a tak\
e
badań nad interferencją światła spolaryzowanego (Arago 1816): światło to fale
poprzeczne w nieściśliwym, wypełniającym całą przestrzeń eterze. We wnętrzu ciał
przezroczystych gęstość eteru jest większa ni\
w pró\
ni i ta nadwy\
ka jest unoszona
przez ciała znajdujące się w ruchu - co miało tłumaczyć odkrycie Arago [1810].
1819 Arthur SCHOPENHAUER, Åšwiat jako wola i przedstawienie (zob. tom 2, 1844).
[1820] Hans Christian OERSTED odkrywa (21 lipca), \
e przewodnik z prÄ…dem
elektrycznym działa siłą na znajdujący się w pobli\
u magnes.
[1820] André Marie AMPERE odkrywa (27 lipca), \
e dwa przewodniki, w których płyną
prądy elektryczne, działają na siebie siłami. Wkrótce potem stwierdza, \
e pętla z drutu,
przez który płynie prąd elektryczny, działa na magnesy podobnie jak magnes stały. Na tej
podstawie twierdzi, \
e magnes jest ciałem, w którym w uporządkowany sposób płyną
prądy elektryczne. Nie istnieją więc ładunki czy płyny magnetyczne, ale magnetyzm jest
wynikiem ruchów ładunków elektrycznych. Miejsce oddzielnych dotąd teorii
elektryczności i magnetyzmu zaczyna zajmować elektrodynamika.
[1820] Jean-Baptiste BIOT i Felix SAVART (jesienią) wyprowadzają z wyników
eksperymentów Oersteda i własnych prawo: prostoliniowy przewodnik, w którym płynie
prąd elektryczny, działa na biegun niewielkiego magnesu siłą skierowaną prostopadle do
kierunku prądu i najkrótszego odcinka łączącego magnes z przewodnikiem, a malejącą
odwrotnie proporcjonalnie do odległości między nimi.
[1820] Heinrich BRANDES opracowuje pierwsze mapy synoptyczne.
[1820] Faddiej BELLINGSHAUSEN i Michaił A
AZARIEW odkrywajÄ… AntarktydÄ™.
[1821] Załoga statku Johna DAVISA ląduje na Antarktydzie.
2009-10-20
Bez tytułu 1 Strona 2 z 15
[1821-23] Hugh CLAPPERTON, Dixon DENHAM i Walter OUDNEY przemierzajÄ…
SaharÄ™, m.in. odkrywajÄ… jezioro Czad.
1821 HEGEL, Zasady filozofii prawa: "co jest rozumne, jest rzeczywiste, a co jest
rzeczywiste, jest rozumne". Państwo jest rozumnością w sobie i dla siebie, a nie
wytworem umowy społecznej. Prawo to świat ducha swobodnie urzeczywistniającego
swÄ… istotÄ™.
{1822} Jean-François CHAMPOLLION odczytuje pismo egipskie.
1822 Grecja odzyskuje niepodległość.
1823 Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska przejmuje władzę w całych Indiach.
1822 Adam Mickiewicz, Ballady i romanse.
1824 Aleksander Puszkin, Borys Godunow.
1824 Franz Schubert, Kwartet smyczkowy "Śmierć i dziewczyna".
1824 Beethoven, IX Symfonia.
[1824] Nicolas CARNOT, Réflexions sur la puissance motrice de feu et sur les
machines propres a développer cette puissance (Uwagi o mocy poruszajÄ…cej ognia i
maszynach zdolnych do wyzwolenia tej mocy). Teoria maszyn cieplnych, sformułowana
w ramach (odrzuconej póz
niej) teorii cieplika - jednak jej podstawowe ustalenia
obowiÄ…zujÄ… w fizyce do dziÅ›.
[[1825]] Na trasie Stockton-Darlington (Anglia) rusza pierwsza publiczna kolej.
[1826] Nikołaj A
OBACZEWSKI ogłasza podstawy pierwszego systemu geometrii
nieeuklidesowej. Cztery pierwsze aksjomaty Euklidesa zostajÄ… zachowane, ale piÄ…ty
zmieniony: przez punkt przechodzi wiele prostych równoległych do prostej danej (a suma
kątów w trójkącie jest mniejsza ni\
1800, tym mniejsza, im większe jest pole jego
powierzchni). Z analogicznÄ… koncepcjÄ… wystÄ…pi w [1832] r. János BÓLYAI.
[1826-28] Karl BAER odkrywa komórkę jajową ssaków i stwierdza, \
e im wcześniejsze
stadium rozwoju zarodka, tym większe zachodzą podobieństwa między zarodkami
ró\
nych zwierzÄ…t.
[1827] Georg Simon OHM przeprowadza serię eksperymentów, w wyniku których ustala,
\
e natÄ™\
enie prądu płynącego przez przewodnik jest proporcjonalne do "współczynnika
przewodności" danej substancji, przekroju przewodnika i napięcia elektrycznego na jego
końcach, a odwrotnie proporcjonalne do długości przewodnika.
[1828-34] Justus von LIEBIG, Friedrich WÖHLER i Jean Baptiste DUMAS tworzÄ…
podstawy chemii organicznej.
[1829] Léonce Élie de BEAUMONT ogÅ‚asza teoriÄ™ kontrakcji: skorupa ziemska faÅ‚duje
siÄ™, gdy\
Ziemia kurczy się wskutek stygnięcia.
1830 Joseph SMITH znajduje Księgę Mormona i w cudowny sposób odczytuje ją - od
razu w tłumaczeniu angielskim. Powstaje ruch mormonów.
[1830-33] Charles LYELL, The Principles of Geology. KsiÄ…\
ka o powolnej - i
niesłychanie długotrwałej - ewolucji geologicznej, jaka ukształtowała obecną
powierzchniÄ™ Ziemi.
1830-1842 Auguste COMTE, Cours de philosophie positive (Kurs filozofii pozytywnej,
6 tomów). Dzieło to otwiera w filozofii epokę pozytywizmu. (Zob. rozdz. 1 streszczenia
wydanego pt. Metoda pozytywna w szesnastu wykładach).
2009-10-20
Bez tytułu 1 Strona 3 z 15
[1831] Michael FARADAY odkrywa zjawisko indukcji elektromagnetycznej.
[[1832]] Hippolyte PIXII buduje pierwszÄ… prÄ…dnicÄ™.
1832-34 Karl von CLAUSEWITZ, O wojnie. Filozofia wojny inspirowana rewolucjÄ…
francuską i epoką Napoleona. Wojna to polityka prowadzona innymi środkami.
[1833-34] FARADAY formułuje prawa elektrolizy.
[1834] Wiliam HAMILTON ogłasza zasadę najmniejszego działania, jedną z wariacyjnych
zasad mechaniki klasycznej.
1834 Honore de Balzac, Ojciec Goriot.
Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz.
Aleksander Puszkin, Dama Pikowa.
1835 Hans Christian Andersen publikuje pierwszy zbiór Baśni.
{1835-40} Alexis de TOCQUEVILLE, O demokracji w Ameryce. Dogłębna analiza
instytucji amerykańskich i panujących w nich napięć.
[[1835]] Joseph HENRY buduje pierwszy silnik elektryczny.
[[1835-38]] Samuel MORSE buduje pierwszy telegraf elektromagnetyczny.
{1836} Christian Jürgensen THOMSEN wyró\
nia w prehistorii ludzkości epokę kamienną,
epokÄ™ brÄ…zu i epokÄ™ \
elaza.
[1837] Pierre WANTZL algebraicznie dowodzi, \
e nie da siÄ™ za pomocÄ… linijki i cyrkla
dokonać trysekcji kąta i podwojenia objętości sześcianu. (Od tych zadań zaczęła się
ponoć historia geometrii w staro\
ytnej Helladzie, zob. ~400.)
[1838] Friedrich BESSEL mierzy paralaksÄ™ gwiazdy 61 Cygni, w staro\
ytności zaliczoną
do gwiazd "stałych". (Brak paralaksy gwiezdnej był w XVI i XVII w. głównym
obserwacyjnym argumentem przeciw teorii Kopernika.)
[1838] Gerardus MULDER rozpoczyna systematyczne badania nad białkami.
[1838] Matthias SCHLEIDEN w Beitraege zur Phytogenesis formułuje teorię
komórkowej budowy roślin.
[1839] Theodor SCHWANN formułuje teorię komórkowej budowy zwierząt.
[[1839]] Nicéphore NIÉPCE i Louis DAGUERRE wynajdujÄ… dagerotypiÄ™. Zaczyna siÄ™ era
fotografii.
[[1839]] Charles GOODYEAR wynajduje metodÄ™ wytwarzania gumy z kauczuku.
[1839-41] James ROSS bada Antarktykę, a Paweł STRZELECKI i Edward EYRE
eksplorujÄ… AustraliÄ™.
{1840} Pierre Joseph PROUDHON, Co to jest własność? Manifest społecznego
anarchizmu.
[1840] Justus LIEBIG formułuje teorię mineralnego od\
ywiania się roślin.
1841 Ludwig FEUERBACH, Istota chrześcijaństwa. To nie Bóg, na swój obraz i
podobieństwo, stworzył ludzi, ale ludzie, na swój obraz i podobieństwo, stworzyli (a
raczej zmyślili) Boga. Bóg jest wyrazem alienacji człowieczeństwa. Gdy człowiek odzyska
swÄ… zagubionÄ… istotÄ™, wiara w Boga zniknie.
2009-10-20
Bez tytułu 1 Strona 4 z 15
[1842] Christian DOPPLER formułuje matematyczną teorię zmiany częstotliwości fal
wywołaną ruchem z
ródła fal i obserwatora.
[1842] Julius Robert von MAYER i James Prescott JOULE odkrywajÄ… zasadÄ™
zachowania energii (póz
niejszÄ… I zasadÄ™ termodynamiki).
1843 Soren KIERKEGAARD, Albo, albo, a tak\
e Bojaz
Å„ i dr\
enie (Problemat I).
1843 John Stuart MILL, System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej.
{1843} Pierwsze systematyczne badania archeologiczne w Mezopotamii. Paul-Émile
BOTTA odkrywa ruiny Durszarrukin.
{1844} Karl MARX, Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa (zob. Wstęp).
ok. 1844 Sajjid Ali Muhammad (BAB) spisuje świętą księgę Bajan i tworzy babizm, ruch
religijny łączący szyicki islam z judaizmem, chrześcijaństwem i zaratusztryzmem.
1844 Max STIRNER, Jedyny i jego własność. Tekst z pogranicza społecznego
anarchizmu i nihilizmu. Ka\
dy człowiek jest niepowtarzalnym egoistą. Gdy jednostki
dobrowolnie siÄ™ stowarzyszÄ…, nie podporzÄ…dkowujÄ…c siÄ™ jednak \
adnej instytucji, historia
wyrzeczeń przeobrazi się w historię rozkoszy.
1844 SCHOPENHAUER, Åšwiat jako wola i przedstawienie, tom II. (Zob. Rozdz. 1.
Przyczynek do idealistycznego poglądu na świat, Rozdz. 19. O prymacie woli w
samowiedzy; Rozdz. 41. O śmierci i jej stosunku do nieśmiertelności samej naszej istoty.)
1845 Felix Mendelssohn-Bartholdy, Koncert skrzypcowy e-moll.
{1845-51} Austen Henry LAYARD odkrywa ruiny Niniwy.
[1845-62] Alexander von HUMBOLDT, Kosmos, czyli rys fizyczny opisu świata.
Wielka synteza przyrodniczej i geograficznej wiedzy o Ziemi połowy XIX w.
[1845] George Gabriel STOKES formułuje teorię eteru światłonośnego jako cieczy o
du\
ej lepkości.
[1845] John Couch ADAMS i Urbain-Jean-Joseph LEVERRIER niezale\
nie, analizujÄ…c
ruch Urana, stawiajÄ… hipotezÄ™ istnienia Neptuna.
[1846] Johann Gottfried GALLE obserwuje Neptuna przez teleskop w miejscu
wskazanym (z dokładnością do 10) przez Leverriera.
[1846] Wilhelm Eduard WEBER formułuje - w kategoriach oddziaływania na odległość -
prawo, uwzględniające odkrycia Ampere'a (1820) i Faradaya (1831): siły między ciałami
naelektryzowanymi zale\
ą od ich odległości, wzajemnej prędkości i wzajemnego
przyspieszenia. Przez czterdzieści lat będzie ono powszechnie akceptowane, ale
ostatecznie wyprze je z fizyki elektrodynamika Maxwella.
1846 Soren KIERKEGAARD, Ostateczny, nienaukowy dodatek do Okruchów
filozoficznych.
[[1846]] Elias HOWE konstruuje maszynÄ™ do szycia.
[[1846]] William MORTON u\
ywa eteru do narkozy. Rodzi siÄ™ anestezjologia.
[[1947]] James SIMPSON u\
ywa chloroformu do znieczulenia.
2009-10-20
Bez tytułu 1 Strona 5 z 15
[1847] George BOOLE inicjuje program matematyzacji logiki.
1847 William M. Thackeray, Targowisko pró\
ności.
1848 Wiosna Ludów
{1848} MARX, Friedrich ENGELS, Manifest komunistyczny (tekst). Trzy lata wcześniej
Marx w Tezach o Feuerbachu (tekst) zapisał: "Filozofowie rozmaicie tylko interpretowali
świat; idzie jednak o to, aby go zmienić." Teraz, wraz z Engelsem, przystąpił do dzieła.
{1848} MILL, Zasady ekonomii politycznej.
[1849] Jean Bernard Léon FOUCAULT i Hipollyte Louis Armand FIZEAU
eksperymentalnie wykazujÄ…, \
e prędkość rozchodzenia się światła jest w powietrzu
większa ni\
w wodzie.
[1851] FIZEAU bada eksperymentalnie interferencję dwóch promieni światła,
rozchodzÄ…cych siÄ™ pod prÄ…d i z prÄ…dem strumienia wody - i potwierdza teoriÄ™
częściowego unoszenia eteru we wnętrzach ciał przezroczystych Fresnela (1817).
[[1851]] Między Dover a Calais zostaje poło\
ony podmorski kabel telegraficzny.
1851-54 COMTE, Systeme de politique positive (System polityki pozytywnej). Projekt
pozytywistycznego wychowania, dzięki któremu zapanują "porządek i postęp", a ludzkość
jako Wielki Byt stanie siÄ™ przedmiotem kultu religijnego.
[1852] Edward FRANKLAND wprowadza do chemii pojęcie wartościowości pierwiastków.
1852-56 Wielka przebudowa Pary\
a pod kierunkiem Georgesa Eugene Hausmanna.
[[1853]] Charles GERHARDT uzyskuje aspirynÄ™.
[1854] Georg F. B. RIEMANN, rozwijajÄ…c idee A
obaczewskiego (1826) i Bolyai (1832),
formułuje ogólną teorię przestrzeni nieeuklidesowych. Wprowadza pojęcia przestrzeni
Riemanna i całki Riemanna.
[1855-56] James Clerk MAXWELL, On Faraday's Lines of Forces. Przy zało\
eniu, \
e
oddziaływania między ładunkami elektrycznymi, magnesami i prądami elektrycznymi są
przekazywane przez podległy prawom mechaniki eter, Maxwell wprowadza m.in. funkcje
natÄ™\
eń pól elektrycznego i magnetycznego i otrzymuje szereg równań póz
niejszej
elektrodynamiki.
[1856] August Karl KRÖNIG, Gründzuge einer Theorie der Gase. Kinetyczno-
korpuskularny model gazu, bardzo uproszczony.
[1857] Rudolf CLAUSIUS, Über die Art der Bewegung, die wir Wärme nennen.
RozwiniÄ™cie modelu Kröniga.
1957 Herbert SPENCER, Progress: Its Laws and Causes (Postęp: jego prawa i
przyczyny).
1857 Gustave Flaubert, Pani Bovary.
1858 "Objawienie" maryjne w Lourdes.
[1858] Julius PLÜCKER, korzystajÄ…c ze zbudowanej przez H. Geisslera pompy
pró\
niowej, zaczyna badania nad "promieniami katodowymi". Ustala m.in., \
e sÄ… one
emitowane prostopadle do powierzchni katody, rozchodzÄ… siÄ™ po liniach prostych i
2009-10-20
Bez tytułu 1 Strona 6 z 15
powodują fluorescencję szkła, odchylają się w polu magnetycznym, a nie odchylają się w
polu elektrycznym.
1859 MILL, O wolności (fragmenty). Jeden z kanonicznych tekstów liberalizmu.
[1859] Charles DARWIN, O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego.
(Rozdz. 3. Walka o byt. Rozdz. 4. Dobór naturalny, czyli prze\
ycie najstosowniejszego.)
Gatunki roślin i zwierząt ulegają naturalnym, ślepym przemianom, a dobór naturalny
sprawia, \
e trwają jedynie formy najlepiej przystosowane do warunków środowiska.
Zaczyna się wielka rewolucja w biologii, która oddziała równie\
na filozofię, myśl
społeczną, sztukę, a wreszcie sprawi, \
e ateizm stanie siÄ™ intelektualnie zadowalajÄ…cy.
[1860] MAXWELL, Illustrations of the Dynamical Theory of Gases. Rozwinięcie
korpuskularno-kinetycznego modelu gazu Causiusa (1857) przez wprowadzenie technik
statystycznych, a zwłaszcza tzw. "rozkładu Maxwella".
[1861-62] MAXWELL, On Physical Lines of Forces. W tym artykule mo\
na znalez
ć, w
postaci rozproszonej, komplet równań elektrodynamiki. A tak\
e twierdzenie, \
e światło
jest falÄ… elektromagnetycznÄ….
[1861] Max SCHULZE podaje współczesną definicję komórki i określa rolę protoplazmy
w procesach \
yciowych.
[1861] Louis PASTEUR obala przyjmowaną od czasów Arystotelesa doktrynę
samorództwa.
[1862-64] Julius SACHS odkrywa, \
e skrobia powstaje w wyniku fotosyntezy.
1861-65 Wojna secesyjna w USA.
1862 Otton von Bismarck zostaje kanclerzem Prus.
1863 MILL, Utylitaryzm (fragmenty). Przyjemność - twierdzi Mill za Benthamem - jest
jedynym dobrem, a przykrość jedynym złem. O wartości moralnej czynu decydują jego
skutki (a nie np. intencje), a mianowicie suma przyjemności minus suma przykrości, jakie
ów czyn wywoła u ogółu ludzi. A jednak - wbrew Benthamowi - lepiej być
niezadowolonym Sokratesem ni\
zadowoloną świnią.
[1863] Thomas HUXLEY stosuje teorię Darwina do człowieka, ustala te\
, \
e płazy
pochodzą od ryb a ptaki od gadów.
1863 Ali Husajn Nuri (BAHÁ'U'LLÁH, nawiÄ…zujÄ…c do doktryny babizmu (ok. 1844) tworzy
bahaizm, mieszajÄ…cy szyicki islam z elementami innych religii. PodstawÄ… doktryny sÄ…
jego pisma Al-Kitab al-akdas (Święta Księga), Kitab e-ikan (Księga Pewności) i
Kalimat-e maknuna (SÅ‚owa Ukryte).
1864 Papie\
PIUS IX, w encyklice Quanta cura i Syllabusie formułuje 80 tez
sprzecznych z nauczaniem Kościoła rzymsko-katolickiego.
[1864] George BOOLE, An Investigation of the Laws of Thought (Badania nad
prawami myślenia). Milowy krok w stronę logiki matematycznej.
[1864] Ernst Felix HOPPE-SEYLER wykrystalizowuje hemoglobinÄ™.
[[1864]] Kolejowe połączenie Wschodniego i Zachodniego Wybrze\
a USA.
[1865] Friedrich KEKULÉ buduje model czÄ…steczki benzenu.
2009-10-20
Bez tytułu 1 Strona 7 z 15
1865 Lewis Carroll, Alicja w krainie czarów.
1866 Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara.
[1866] Gregor Johann MENDEL formułuje podstawowe prawa dziedziczenia - ta praca
zostanie doceniona dopiero w 1900 r.
[1866] Ernst HAECKEL formułuje prawo biogenetyczne, zgodnie z którym w rozwoju
zarodka ujawnia siÄ™ droga ewolucyjna przebyta przez dany gatunek.
[[1866]] UÅ‚o\
enie transatlantyckiego kabla telegraficznego.
[1867] Cato GULDBERG i Peter WAAGE formułują chemiczne prawo działania mas.
{1867} MARX, Kapitał, tom I (zob. Rozdz. I.4. Fetyszyzm towarowy i jego tajemnica).
Dzieło z pogranicza ekonomii i filozofii, wskazujące drogi do stworzenia prawdziwej
wspólnoty międzyludzkiej, czyli komunizmu (łac. communis = wspólny, powszechny).
[1868] HAECKEL wykazuje, \
e plemniki zawierają głównie materiał jądrowy, a materiał
ten odpowiada za dziedziczenie.
[1869] Dmitrij I. MENDELEJEW ogłasza okresową tablicę pierwiastków chemicznych.
[[1869]] Otwarcie Kanału Sueskiego.
1869-1870 Pierwszy sobór watykański ogłasza w 1870 dogmat o nieomylności papie\
a.
Doprowadza to do powstania w 1871 niezale\
nego od Rzymu Kościoła starokatolickiego,
a tak\
e pogłębia rozłam między katolicyzmem a protestantyzmem.
1870 Zjednoczenie Włoch - i likwidacja Państwa Kościelnego.
1870-71 Wojna francusko-pruska.
1871 Komuna paryska.
[1870] Hermann Ludwig Ferdinand von HELMHOLTZ argumentuje, \
e teoria
elektromagnetyczna Webera (1846) jest sprzeczna z prawem zachowania energii.
{1871} Carl MENGER, Grundsätze der Volkswirtschaftslehre. KsztaÅ‚tuje siÄ™ austriacka
szkoła w ekonomii.
{1871} William Stanley JEVONS, Theory of Political Economy. Powstaje anglo-
amerykańska szkoła w ekonomii.
1872 Friedrich Wilhelm NIETZSCHE, Narodziny tragedii z ducha muzyki. Kultura
grecka czerpała swoją wielkość z dwóch przeciwstawych pierwiastków, apollińskiego i
dionizyjskiego, które zsyntetyzowane zostały w tragedii. Od Sokratesa zaczął się okres
dekadencji.
[1872] Ludwik BOLTZMANN, Weitere Studien über das Wärmegleichgewicht unter
Gasmolekulen (Dalsze studia nad równowagą cieplną cząsteczek gazów).
Wyrafinowana matematycznie wersja korpuskularno-kinetycznej teorii gazów. Przede
wszystkim pojawia się tam funkcja H, opisująca ewolucję w czasie układu znajdującego
się w stanie nierównowagi termodynamicznej - okazała się ona statystycznym
odpowiednikiem, ze znakiem "minus", funkcji entropii Causiusa.
[1872] Henry DRAPER uzyskuje pierwsze fotografie widm absorpcyjnych gwiazd.
Okazuje siÄ™, \
e gwiazdy zbudowane są z tych samych pierwiastków, co Słońce i Ziemia.
[1872] Richard DEDEKIND definiuje liczby rzeczywiste za pomocą przekrojów (podobny
pomysł miał w staro\
ytności Eudoksos z Knidos), a Eduard HEINE i Georg CANTOR za
2009-10-20
Bez tytułu 1 Strona 8 z 15
pomocą uzupełnienia zbioru.
[1872] Felix KLEIN klasyfikuje geometrie według ich grup przekształceń.
[1873] MAXWELL, Treatise on Electricity and Magnetism.
[1874] CANTOR dowodzi równoliczności odcinka i kwadratu.
[1874] George J. STONEY wprowadza termin "elektron" i szacuje wartość jego ładunku
na 10-20 kulombów.
1874 Franz BRENTANO, Psychologie vom empirischen Standpunkt (Psychologia z
empirycznego punktu widzenia). Zjawiska psychiczne to akty intencjonalnie ku czemuÅ›
skierowane.
1874 Piotr Czajkowski, I Koncert fortepianowy.
Modest Musorgski, Obrazki z wystawy.
1875 Helena Pietrowna BA
AWACKA i Colonel Henry Steele OLCOTT zakładają w
Nowym Jorku Towarzystwo Teozoficzne. Jego cele określono następująco: 1. Utworzyć
jądro Uniwersalnego Braterstwa Ludzkości bez podziału na rasy, wyznania, płeć, kasty
czy kolor skóry. 2. Popierać studia w zakresie Porównawczej Religii, Filozofii i Nauki; 3.
Badać niewyjaśnione prawa przyrody i drzemiące w człowieku moce. Działalność
Towarzystwa Teozoficznego spopularyzuje idee hinduizmu i buddyzmu na Zachodzie.
[1875-78] Josiah Willard GIBBS, Equilibrium of Heterogeous Substances.
Fundamentalna rozprawa z zakresu termodynamiki, doceniona z kilkunastoletnim
opóz
nieniem.
[[1875]] Siegfried MARCUS buduje samochód z silnikiem spalinowym.
[[1876]] Nikolaus OTTO buduje czterosuwowy silnik spalinowy.
[[1876]] Aleksander BELL konstruuje telefon.
[[1877]] Thomas EDISON konstruuje fonograf.
[1876] Alfred WALLACE tworzy podstawy zoogeografii, badajÄ…cej rozmieszczenie
zwierzÄ…t w zale\
ności od warunków środowiska i czynników historyczno-geologicznych.
[1877] Giovanni SCHIAPARELLI odkrywa kanały na Marsie, a Asapha HALL księ\
yce
Marsa.
[1877] BOLTZMANN w Bemerkungen über einige Probleme der mechanischen
Wärmetheorie wprowadza statystyczne pojÄ™cie entropii jako termodynamicznego
prawdopodobieństwa danego stanu. (Dziś zapisujemy to wzorem S = k ln W.)
1878 Charles Sanders PEIRCE, How to Make Our Ideas Clear. Manifest filozoficznego
pragmatyzmu.
{1879} Wilhelm M. WUNDT tworzy pierwszÄ… eksperymentalnÄ… pracowniÄ™
psychologicznÄ….
1879 Gottlob FREGE, Begriffsschrift eine der Aritmetischen Nachgebildete
Formelsprache des reinen Denkens (Ideografia logiczna, sformalizowany język
czystego myślenia wzorowany na arytmetyce). Z punktu widzenia logiki język składa się z
nazw własnych i predykatów (czyli funkcji zdaniowych) kolejnych rzędów.
1879-80 Dostojewski, Bracia Karamazow.
2009-10-20
Bez tytułu 1 Strona 9 z 15
[1879] Walter FLEMING odkrywa, \
e przed podziałem komórki ka\
dy z jej chromosomów
ulega podwojeniu.
1880 D\
amal al-Din Al-Afghani, Odpowiedz
materialistom. Manifest panislamizmu,
dÄ…\
ącego do zjednoczenia muzułmanów i wyzwolenia ich spod wpływów europejskich.
[[1881-82]] EDISON, który w [[1879]] wynalazł \
arówkę, buduje w Nowym Jorku
pierwszÄ… du\
Ä… elektrowniÄ™ miejskÄ….
[[1881]] W Berlinie ruszajÄ… pierwsze tramwaje elektryczne.
[1881] Albert Abraham MICHELSON zaczyna serię eksperymentów nad interferencją
promieni świetlnych rozchodzących się równolegle i prostopadle do kierunku ruchu
orbitalnego Ziemi. Nie zauwa\
a \
adnego wpływu ruchu Ziemi na przebieg badanego
zjawiska - co potwierdza teoriÄ™ Stokesa (zob. 1845). Jednak eksperymenty Fizeau (zob.
1851) wcześniej potwierdziły teorię Fresnela (zob. 1814 i 1817). Powstaje dylemat,
którego rozwiązaniem będzie dopiero przebudowa podstaw fizyki.
[1882] Ferdinand LINDEMANN dowodzi nierozwiązywalności problemu kwadratury koła
(zob. ok. ~430).
1882 NIETZSCHE, Wiedza radosna. "Bóg umarł", choć \
yje jakoÅ› pod postaciÄ… wiary w
naukę. Trzeba porzucić wszelkie wiary, a przyjąć mę\
ny sceptycyzm, ka\
Ä…cy "\
yć
niebezpiecznie" i takie \
ycie kochać.
1882-85 NIETZSCHE, Tako rzecze Zaratustra (fragmenty). Dzieło filozoficzne w formie
poematu. Człowiek istnieje tylko w procesie stawania się - ale wszystko, co się staje,
wiecznie powraca. Człowiek, który \
yje w poczuciu obowiązków moralnych, mo\
e przejść
przemianę, po której wartości niszczy i tworzy, a po przemianie kolejnej stwarza nowe
wartości bawiąc się niczym dziecko, a zarazem z najwy\
szÄ… powagÄ….
[1882] Robert KOCH odkrywa prÄ…tki gruz
licy.
1883 Wilhelm DILTHEY, Einleitung in die Geisteswissenschaften (Wprowadzenie do
nauk o duchu). Podczas gdy nauki przyrodnicze wyjaśniają, nauki społeczne i
humanistyczne - czyli nauki o duchu - mają prowadzić do rozumienia.
[1883] Zygmunt F. WRÓBLEWSKI i Karol OLSZEWSKI skraplają powietrze.
1883 Ernst MACH, Die Mechanik in ihrer Entwicklung historisch-critisch dargestellt.
To dzieło, poprzedzone odczytem Charakter ekonomiczny badań przyrodniczych (1882),
otwiera epokÄ™ "drugiego pozytywizmu".
1884 FREGE, Grundlagen der Arithmetik (Podstawy arytmetyki). Program redukcji
matematyki do logiki. Prawa arytmetyki nie sÄ… syntetyczne a priori (Kant), ale analityczne.
Zmianie ulega jednak pojęcie analityczności: analityczne są definicje i zdania, które
wynikajÄ… logicznie z samych definicji.
[1884] Henry Le CHATELIER wprowadza do chemii regułę przekory.
[[1885]] Karl BENZ konstruuje samochód, a Gottlieb DAIMLER motocykl z silnikiem
spalinowym.
[1885] Ludwik PASTEUR wytwarza i po raz pierwszy stosuje szczepionkÄ™.
[1885-87] Oliver HEAVISIDE, Electromagnetic induction and its propagation. W tej
pracy Heaviside, wprowadziwszy operatory dywergencji i rotacji, nadał równaniom
2009-10-20
Bez tytułu 1 Strona 10 z 15
Maxwella (zob. 1861-62) obecnie u\
ywaną postać - co ułatwiło akceptację nowej teorii
przez społeczność fizyków.
[1887] Heinrich Rudolf HERTZ, kierując się równaniami Maxwella, eksperymentalnie
wytwarza i odbiera fale radiowe - od tej chwili Maxwellowska elektrodynamika zdobywa
szybko uznanie. Jednocześnie Hertz odkrywa efekt fotoelektryczny - wyniki badań nad
tym zjawiskiem podwa\
ą wkrótce podstawy fizyki klasycznej (m.in. będą świadczyć o
tym, \
e światło nie zawsze zachowuje się - wbrew elektrodynamice Maxwella - jak fala
elektromagnetyczna).
[1887] MICHELSON, we współpracy z Edwardem MORLEYEM, powtarza z wielką
dokładnością swój eksperyment z 1881 - i znów uzyskuje wynik zerowy.
[1887] Woldemar VOIGT, analizując - w ramach teorii eteru - wpływ przesunięć
Dopplerowskich na zjawiska optyczne, wyprowadza z wymogu niezmienniczości
równania falowego w ró\
nych inercjalnych układach odniesienia układ równań, które
przemno\
one przez pewną funkcję prędkości stają się identyczne z równaniami,
noszącymi dziś miano "transformacji Lorentza" (stanowią one podstawę szczególnej
teorii względności).
[1887] Marcel BERTRAND odkrywa płaszczowiny i wprowadza do geologii teorię
płaszczowinową powstawania gór.
[[1887]] Emil BERLINER konstruuje gramofon płytowy.
1886 NIETZSCHE, Poza dobrem i złem. Aforyzmy, w których autor usiłuje
przezwyciÄ™\
yć nihilizm: człowiek jest tyle wart, ile prawdy zdoła udz
wignąć.
1887 NIETZSCHE, Z genealogii moralności. Wartości moralne były tworzone przez
ludzi jako wyraz ich woli mocy. Człowiek w sensie Nietzschego "dobry" to człowiek silny.
{1887} Ludwik ZAMENHOF, Język międzynarodowy (esperanto).
[1888] Fridtjöf NANSEN i Otton SVERDRUP przechodzÄ… GrenlandiÄ™ ze wschodu na
zachód.
[1889] Hans MEYER i Ludwig PURTSCHELLER wchodzÄ… na Kilimand\
aro.
1889 Powstanie II Międzynarodówki.
1889 Vincent van Gogh, Autoportret z zabanda\
owanym uchem.
1889 Gustave Eiffel wznosi w Pary\
u stalowÄ… wie\
Ä™.
[1889] George Francis FITZGERALD publikuje króciutki artykuł, w którym w celu
wyjaśnienia "zerowego" wyniku eksperymentu Michelsona (zob. 1881), a zarazem
wyniku eksperymentu Fizeau (1851), sugeruje, \
e ciała poruszające się względem eteru
skracajÄ… siÄ™ w kierunku ruchu.
[[1889]] George EASTMAN rozpoczyna produkcję zwojowych błon fotograficznych.
[1889] Otton LILIENTHAL, Der Vogelflug als Grundlage der Fliegekunst (Lot ptaka
jako podstawa sztuki latania). W [[1891]] zbuduje on pierwsze szybowce i do śmierci
pięć lat póz
niej wykona na nich dwa tysiące lotów.
[1890] Franz HOFMEISTER dokonuje pierwszej krystalizacji białka.
{1890} James George FRAZER, Złota gałąz
. Jedno z pionierskich dzieł
religioznawczych.
2009-10-20
Bez tytułu 1 Strona 11 z 15
{1890} J. M. CATTEL do badań psychologicznych stosuje testy.
1891 Papie\
LEON XIII w encyklice Rerum novarum daje wykład społecznej nauki
Kościoła rzymskiego.
1892 Zało\
enie stowarzyszenia Secesja Monachijska.
[1892] Dmitrij IWANOWSKI odkrywa wirusy.
[1892] Paul EHRLICH formułuje teorię powstawania przeciwciał.
[1892] August WEISMANN formułuje teorię ciągłości plazmy zarodkowej. Rodzi się
neodarwinizm.
[1894] Sven HEDIN rozpoczyna badania geografii Azji Åšrodkowej. W ciÄ…gu kilkunastu lat
odkrywa m.in. Transhimalaje oraz z
ródła Indusu i Brahmaputry.
{1894} Emil DURKHEIM, Zasady metody socjologicznej. Główne znaczenie tego
dzieła polega na konsekwentnym wprowadzeniu do socjologii metod statystycznych.
1895 Anglicy tworzÄ… RodezjÄ™, swojÄ… koloniÄ™ w Afryce, a tak\
e Brytyjski Protektorat Afryki Wschodniej
(póz
niejszÄ… KeniÄ™).
1896 Powstaje Somali Francuskie.
[[1895]] Auguste i Louis LUMIERE kontruują kinematograf i nakręcają pierwsze migawki
filmowe.
[[1895]] Ludwig REHN zszywa ranÄ™ serca - pierwsza udana operacja tego organu.
[1895] Wilhelm Konrad RÖNTGEN odkrywa promienie X.
[1896] Antoine H. BECQEREL odkrywa promieniotwórczość uranu.
[[1896]] Guglielm MARCONI konstruuje radio.
1896 Henri BERGSON, Materia i pamięć.
[1897] Joseph John THOMSON zdołał wreszcie spowodować odchylenie promieni
katodowych w polu elektrycznym (zob. 1858), dzięki czemu wyznaczył stosunek ładunku
do masy czÄ…stek promieni katodowych - co uwa\
ane jest za przełomowy krok w odkryciu
elektronu.
{1897} DURKHEIM, Samobójstwo. Jeden z fundamentów socjologii empirycznej.
1897 Zało\
enie Åšwiatowej Organizacji Syjonistycznej.
1897 Gustav Klimt i inni zakładają stowarzyszenie Secesja Wiedeńska.
[1898] Henri POINCARÉ, Les methodes nouvelles de la méchanique céleste (Nowe
metody mechaniki nieba).
[1898] Maria i Pierre CURIE odkrywajÄ… polon i rad.
[1898] Martinus BEIJERNICK zapoczątkowuje badania nad wirusami roślin.
[[1898]] Valdemar POULSEN konstruuje magnetofon.
[1899] William Morris DAVIS formułuje teorię cyklicznego rozwoju rzez
by powierzchni
Ziemi.
2009-10-20
Bez tytułu 1 Strona 12 z 15
1899 W Chinach wybucha ludowe powstanie bokserów przeciw wpływom obcych mocarstw i dynastii Qing.
1900 Stanisław Wyspiański, Wesele.
[1900] David HILBERT na Kongresie Matematyków w Pary\
u formułuje 23
nierozwiÄ…zane problemy matematyczne.
{1900} Sigmund FREUD, Traumdeutung (Objaśnienie marzeń sennych). Od tego tekstu
zaczyna siÄ™ historia psychoanalizy.
[1900] Max PLANCK, analizując widmo promieniowania termicznego ciał czarnych,
dochodzi do wniosku, \
e energia oscylatorów emitujących i absorbujących
promieniowanie mo\
e zmieniać siÄ™ tylko o caÅ‚kowitÄ… wielokrotność h½, gdzie h - staÅ‚a
Plancka, ½ - czÄ™stość drgaÅ„ wÅ‚asnych oscylatora. Planck przez szereg lat nie rozumiaÅ‚
znaczenia swego odkrycia, utorowało ono jednak drogę do kwantowej rewolucji w fizyce.
[1900] Carl E. CORRENS, Erich TSCHERMAK i Hugo de VRIES formułują podstawy
genetyki (i ponownie odkrywajÄ… prawa Mendla).
[1900] Wladimir KÖPPEN wprowadza pojÄ™cie klimatu i dzieli ZiemiÄ™ na strefy
klimatyczne.
1900-01 Edmund HUSSERL, Badania logiczne. Pierwszy manifest nowego wielkiego
nurtu w filozofii, fenomenologii.
[1900-03] Hugon de VRIES prowadzi badania, w wyniku których formułuje teorię mutacji
biologicznych.
[[1901]] Nawiązanie łączności radiowej przez Ocean Atlantycki.
[1901] Karl LANDSTEINER odkrywa grupy krwi A, B i O.
[1902] Alfred von DECASTELLO i Adriano STURLI wykrywajÄ… grupÄ™ krwi AB.
1902 Gustav Mahler, Symfonia nr 5.
1902 Henri POINCARÉ, Nauka i hipoteza (fragment). Zbiór filozoficznych artykułów
wielkiego matematyka i fizyka - manifest konwencjonalizmu w teorii poznania. Wkrótce
potem uka\
ą się kolejne zbiory tekstów: Wartość nauki (1905, zob. fragment), oraz
Nauka i metoda (1908, zob. fragment).
[1902] Richard ASSMANN i Léon Teisserenc de BORT odkrywajÄ… stratosferÄ™.
1903 George Edward MOORE, Principia Ethica (tekst w przekładzie Cz.
Znamierowskiego). Ta ksiÄ…\
ka daje poczÄ…tek filozofii analitycznej, doprowadzi do
powstania w jej ramach "terapeutycznej" filozofii póz
nego Wittgensteina i oksfordzkiej
filozofii języka potocznego.
1903 Bertrand RUSSELL, The Principles of Mathematics. Próba redukcji matematyki
do logiki, która da początek "logicystycznym" nurtom filozofii analitycznej. System
wyło\
ony w tej ksiÄ…\
ce zagro\
ony był antynomią, jaką rodziło pojęcie zbioru wszystkich i
tylko tych zbiorów, które nie zawierają siebie samych (gdyby taki zbiór siebie zawierał, to
zawierać się nie powinien i na odwrót). Pierwszym krokiem ku rozwiązaniu tego problemu
stał się artykuł Denotowanie z 1905.
[[1903]] Wilbur i Orville WRIGHT wykonujÄ… pierwsze loty samolotem z silnikiem
benzynowym.
2009-10-20
Bez tytułu 1 Strona 13 z 15
[[1903]] Konstanty CIOA
KOWSKI ogłasza projekt rakiety i teorię jej lotu.
[[1903]] Henry FORD zakłada pierwszą fabrykę wytwarzającą seryjnie samochody.
1903 Jean Sibelius, Koncert skrzypcowy d moll.
1904 Rudolf STEINER, Teozofia. Droga do poznania wy\
szych światów. Po zerwaniu
z Towarzystwem Teozoficznym ksiÄ…\
ka ta stanie siÄ™ doktrynalnym manifestem
antropozofii.
[1904] Iwan P. PAWA
OW ogłasza teorię odruchów warunkowych, tworzy podstawy
fizjologii wy\
szych czynności nerwowych.
{1904-05} Max WEBER, Etyka protestancka a duch kapitalizmu.
1905 po "krwawej niedzieli" 22 stycznia w Rosji wybucha rewolucja, w wyniku której car nadaje konstytucję
i tworzy Dumę Państwową.
[1905] Albert EINSTEIN, Zur Elektrodynamik bewegter Körper (O elektrodynamice ciaÅ‚
w ruchu): niemal kompletny wykład zasad szczególnej teorii względności.
[1905] EINSTEIN, Über einem die Erzeugung und Verwandlung des Lichtes
betreffenden heuristischen Gesichtspunkt (O heurystycznym punkcie widzenia w
sprawie emisji i przemiany światła): hipoteza kwantów świetlnych, drugi wielki krok ku
mechanice kwantowej.
1906 Początki ruchu zielonoświątkowców.
[1906] Thomas H. MORGAN i inni prowadzÄ… na muszkach owocowych eksperymenty
ukazujące rolę chromosomów w dziedziczeniu.
[[1906]] August WASSERMANN odkrywa reakcjÄ™ serologicznÄ… pozwalajÄ…cej na wczesne
wykrycie kiły.
[[1907]] Clemens von PIRQUET odkrywa odczyn skórny na tuberkulinę, co daje
poczÄ…tek alergologii.
[[1906]] Alva J. FISCHER konstruuje pralkÄ™ elektrycznÄ….
[[1907]] James M. SPANGLER konstruuje odkurzacz elektryczny.
[1906] Richard Dixon OLDHAM odkrywa jÄ…dro Ziemi.
[od 1907] Gustav HERGLOTZ i Harry BATEMAN inicjujÄ… sejsmiczne badania skorupy
ziemskiej.
[1907] EINSTEIN, Plancksche Theorie der Strahlung und die Theorie der
spezifischen Warme (Planckowska teoria promieniowania a teoria ciepła właściwego):
zastosowanie wyniku Plancka z 1900 do wyjaśnienia ciepła właściwego ciał stałych w
niskich temperaturach.
1907 BERGSON, Ewolucja twórcza. Å›ycie to twórczy proces, przejaw élan vital (pÄ™du
\
yciowego), nieustannie walczÄ…cego z oporem materii. Intuicyjnie, w akcie empatii,
mo\
na wejść z pędem \
yciowym w bezpośredni kontakt.
1907 William JAMES, Pragmatyzm. Miarą prawdziwości przekonań jest ich skuteczność
praktyczna (a nie zgodność z rzeczywistością). Dlatego mo\
e współistnieć wiele prawd.
1907 Mohandas Karamchand GANDHI daje w Afryce Południowej początek ruchowi
satjagrahy, czyli demonstrowania w akcjach cywilnego nieposłuszeństwa własnych
2009-10-20
Bez tytułu 1 Strona 14 z 15
przekonań - bez stosowania przemocy samemu, a przy przyjmowaniu ciosów
wymierzanych przez władze.
[1908] Heike KAMERLINGH-ONNES skrapla hel.
[1908] Hermann MINKOWSKI daje geometryczną wykładnię szczególnej teorii
względności.
[1908] Eugeniusz ROMER sporzÄ…dza pierwszÄ… barwnÄ… mapÄ™ poziomicowÄ….
{1908} Georg SIMMEL, Socjologia.
[1909] Wilhelm JOHANNSEN wprowadza pojęcia gen, genotyp i fenotyp.
[1909] Andrija MOHOROVI
IĆ odkrywa skok prędkości fal sejsmicznych u podstawy
skorupy ziemskiej, a tym samym wyznacza jej grubość.
[1909] Robert PEARY dociera na Biegun Północny.
1909 Filippo Tommaso Marinetti, manifest futuryzmu.
1910 Manifest malarzy futurystów i Manifest techniczny.
1910 Wassily Kandinsky, Akwarela abstrakcyjna.
[1910] Vilhelm BJERKNES daje poczÄ…tek meteorologii dynamicznej.
1910 John DEWEY, Jak myślimy?
1910-1913 RUSSELL, Alfred North WHITEHEAD, Principia mathematica. Russell pisał,
\
e znał pięć osób (w tym trzech Polaków), które tę trzytomową ksią\
kę przeczytały w
całości. A jednak jest - filozoficznie - niezwykle wa\
na, jako pierwsza zakrojona na takÄ…
skalę próba redukcji matematyki do logiki.
[1911] Ernest RUTHERFORD w wyniku eksperymentów nad rozpraszaniem cząstek ą
odkrywa jÄ…dro atomowe.
[1911] KAMERLINGH-ONNES odkrywa nadprzewodnictwo metali w bardzo niskich
temperaturach.
[1911] Roald AMUNDSEN dociera na Biegun Południowy.
1912 RUSSELL, Problemy filozofii. (zob. rozdziały o powszechnikach). Jedno z
najlepszych wprowadzeń w problematykę filozoficzną, na poziomie dość popularnym, a
jednak z du\
ymi ambicjami intelektualnymi.
[1912] Heinrich WIELAND odkrywa oddychanie komórkowe.
[1912] Kazimierz FUNK odkrywa pierwszÄ… witaminÄ™.
[1912] Alfred WEGENER formułuje teorię dryfu kontynentalnego.
[1912] Vesto Melvin SLIPHER mierzy przesunięcie linii widmowych galaktyk i odkrywa
ich ruch względem nas.
[1912-13] Victor HESS i Walter KOLHÖSTER odkrywajÄ… promieniowanie kosmiczne.
1912 Max SCHELER, Resentyment a moralność.
1913 SCHELER, Istota i firmy sympatii.
1913-16 SCHELER, Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertethik
2009-10-20
Bez tytułu 1 Strona 15 z 15
(Formalizm w etyce a formalna teoria wartości). Fenomenologia z dołączonymi prawami
"serca" i uczucia jako podstawą nauki o - poznawalnych intuicyjnie - wartościach.
Najwy\
szą wartością jest osoba.
1913 HUSSERL, Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii. Program
badań fenomenologicznych, opartych na "redukcji transcendentalnej", w postaci dojrzałej.
[1913] Niels BOHR, On the constitution of atoms and molecules: atomy składają się z
dodatnio naładowanych jąder, wokół których krą\
Ä… elektrony - ale ich ruchami, a tak\
e
emisją i absorpcją fal elektromagnetycznych, rządzą prawa kwantowe, sformułowane
przez Plancka (1900) i Einsteina (1905).
{od 1913} John B. WATSON, Karl S. LASHLEY i inni formułują podstawy psychologii
behawiorystycznej.
2009-10-20