Nowe państwo ~ ~ś
t s
lr ~
fin, Y
~�.. ., a . �W

Koniec wojny w Polsce
~ Uchwały konferencji krymskiej
w sprawie polskiej. Polska wychodzila z wojny ze zmniejszonym terytorium,
~ Program reform społecznych przesunięta na zachód, okrojona na wschodzie, wychodzila jako
i gospodarczych w deklaracjach państwo 0 ograniczonej suwerenności. Granice tej suwerenności,
Rady Jedności Narodowej, PPR węzsze lub szersze, byty niemal calkowicie zależne od woli wiel-
i w Manifeście Polskiego kiego sąsiada - Związku Radzieckiego. Polska byla państwem
o straszliwie zniszczonej gospodarce, państwem, w którym
Komitetu Wyzwolenia
w wyniku wojny i obu okupacji zginęlo ok. 20rn/c ludności, co pią-
Narodowego. ty obywatel II Rzeczypospolitej.
~ Kwestia reformy rolnej Wojna i okupacja odegrały rolę swoistej rewolucji - spolecz-
w II Rzeczypospolitej. nej i mentalnej. Jej skutkiem byla destabilizacja układów i więzi
~ Sytuacja polityczna na ziemiach spolecznych, wielkie masy ludzi utracily dotychczasowe miejsce
polskich w początkach 1945 r. zamieszkania, pozycję społeczną, środowisko.
Na wyczerpane i zdestabilizowane społeczeństwo spadlo no-
we, trudne doświadczenie "niejasnego wyzwolenia", wyzwole-
nia, które stanowilo rzeczywisty koniec okupacji niemieckiej i za-
razem okazalo.się początkiem nowego zniewolenia, ale przybra-
nego polskimi flagami i calkowicie odmiennego w swoich przeja-
wach. Okupacja niemiecka w dużym stopniu integrowala spole-
czeństwo, wróg byt wyrazisty, granice między zdradą a wierno-
ścią jasno określone, silne byto także poczucie tymczasowości -
przecież wojna musiala jednak się kiedyś skończyć' Po 1945 r.
sytuacja przestala być przejrzysta, nie sprzyjala integracji spole-
W Warszawie lewobrzeżnej, do której od czeństwa, a jego podzialom, nie jawila się jako stan przejściowy,
stycznia 1945 r. zaczęli powracać pierwsi lecz jako nowa, dlugotrwala rzeczywistość. Wyniszczona i zmę-
mieszkańcy, zniszczonych było ponad czona ludność pragnęla powrotu do normalnego życia, trzeba by-
dwie trzecie budynków. Na zdjęciu u góry lo zasiać pola, odbudować domy, otworzyć szkoty Społeczeństwo
warszawiacy przy odgruzowywaniu swo-
jego miasta. Masowy udział w pracach polskie było, jak się wydaje, rozdzierane sprzecznymi uczuciami.
nad odbudowĄ był w tym czasie rzeczy- Z jednej strony na ogól odrzucano rządy komunistów, z drugiej
wiście ochotniczy zaś musiano się godzić z faktami dokonanymi. Powszechne bytoł
211



dążenie do reform spotecznych, nie chciano jednak, by aspiracje te wykorzystywali komuniści w interesie Moskwy Polska wychodzita z wojny w sytuacji określanej jako "klęska w obozie zwycięzców".
W 1945 r. na ziemiach polskich istniata nowa wtadza w postaci Rządu Tymczasowego i Krajowej Rady Narodowej. Oprócz nich nadal funkcjonowaty, choć bardzo osłabione, struktury polskiego państwa podziemnego. Rząd Tymczasowy kontrolowat miasta, natomiast teren wiejski pozostał opanowany w dużej mierze przez podziemie. Rozlegle obszary Podkarpacia znajdowaty się pod kontrolą oddziatów Józefa Kurasia, ps. Ogień, a na Rzeszowszczyźnie - zbrojnych grup Ukraińskiej Armii Powstańczej (UPA). W Kieleckiem dziataty silne oddziaty Narodowych Sil Zbrojnych (NSZ). Na początku sierpnia 1945 r. oddziały poakówskie Antoniego Hedy, ps. Szary, rozbity więzienie miejscowego Urzędu Bezpieczeństwa (UB), uwalniając ok. 300 więźniów Poważne sity podziemia zbrojnego utrzymywaty się na Lubelszczyźnie (m.in. oddział Hieronima Dekutowskiego, ps. Zapora i w Biatostockiem (m.in. zgrupowanie mjr Zygmunta Szendzielarza, ps. Łupaszka.
Jednakże wtadze Polski podziemnej, które tracity z wolna kontrolę nad ośrodkami lokalnymi, uznaty, iż walka zbrojna stracha sens. W odezwie z 17 V 1945 r. Rada Jedności Narodowej (RJN) nakreślita program utożenia przyjaznych stosunków z ZSRR, utworzenia rządu złożonego z przedstawicieli demokracji polskiej, a nie nominatów radzieckich, uwolnienia aresztowanych przywódców Polski podziemnej, przestrzegania swobód obywatelskich, powrotu żotnierzy, jeńców i więźniów polskich oraz wyborów do Sejmu po wyjściu z Polski Armii Czerwonej. Rada wezwata do bojkotu "samozwańczego rządu", jego administracji oraz stużb bezpieczeństwa, ale namawiata spoteczeństwo, by nie dato się sprowokować do walki zbrojnej oraz apelowała do pozostających w lesie oddziatów partyzanckich o powrót do pokojowej pracy nad odbudową.
Powstanie TRJN
Jeszcze w lutym zaczęty się w Moskwie rozmowy przedstawicieli Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Związku Radzieckiego w sprawie powotania nowego rządu w Polsce. 0 ostatecznym ksztatcie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (TRJN) zadecydowaty wielkie mocarstwa. W końcu maja na rozmowy do Moskwy zaproszono prezydenta Krajowej Kady Narodowej Bolestawa Bieruta, premiera Rządu Tymczasowego Edwarda Osóbkę-Morawskiego i wicepremiera tego rządu, sekretarza generalnego Polskiej Partii Robotniczej Wtadystawa Gomutkę, dziataczy z Polski z Wincentym Witosem na czele oraz Stanistawa Mikotajczyka i kilka innych osób z zagranicy Rozmowy rozpoczęty się bez udzialu chorego Witosa. Poparcie Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii dla dziataczy "nielubelskich" byto czysto formalne, natomiast komuniści ustępowali jedynie na polecenie ZSRR. Jasno ująt to Gomułka mówiąc politykom niepodlegtościowym: "Wtadzy raz zdobytej nie oddamy nigdy".
"niejasne wyzwolenie" zbrojne podziemie odezwa RJN
212
Symboliczne groby dowódcy Armii Krajowej gen. Leopolda Okulickiego, ps. Niedźwiadek i ministra Stanisława Jasiukowicza,
ps. Opolski

Jednocześnie z rozmowami w sprawie TRJN rozpocząl się w Moskwie proces szesnastu przywódców Polski podziemnej, aresztowanych przez oddzialy Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (NKWD) w marcu 1945 r. Proces byl pogwalceniem prawa międzynarodowego, które nie uznaje sądzenia władz państwowych jednego
państwa przez organa sądowe innego państwa na ~~ . mocy jego przepisów prawnych. W akcie oskar
żenia określono, że Armia Krajowa i Rada Jedności Narodu są "nielegalne"; oznaczalo to pośrednio, iż Moskwa nie będzie tolerować wladz polskich niezależnych od siebie, a więc że Polska ma być krajem zależnym od Związku Radzieckiego. Przedstawiono też fikcyjne zbrodnie oskarżonych - spiski, akty terroru i dywersji antyradzieckiej. 21 VI 1945 r. gen. Leopolda Okulickiego skazano na 10 lat więzienia, delega
ta rządu RP Jana Stanislawa Jankowskiego - na _ 8 lat, Kazimierza Pużaka - na 1,5 roku, a pozo
stalych na kary od 5 lat do 4 miesięcy więzienia. Okulicki, Jankowski i Stanislaw Jasiukowicz zmarli w radzieckim więzieniu. Mocarstwa zachodnie przyjęły ten akt bezprawia bez protestu.
Symboliczne dla losów Polski byto to, że wyrok w procesie przywódców Polski podziemnej ogłoszono w dniu, w którym opublikowano też komunikat o porozumieniu moskiewskim w sprawie utworzenia TRJN. Na jego czele stanąl Osóbka-Morawski, wicepremierami zostali Gomulka i Mikołajczyk. Kluczowe resorty obsadzili komuniści. Ministrem obrony narodowej został gen. Michal Rola-Zymierski, bezpieczeństwa publicznego - Stanisław Radkiewicz (PPR), a przemyslu - Hilary Minc (PPR). Mikolajczyk otrzymal poza funkcją wicepremiera stanowisko ministra rolnictwa. Szybko okazalo się, iż koalicyjność rządu, kontrolowanego przez komunistów oraz wladze radzieckie, byli fikcją.
Rząd RP w Londynie zaprotestowal przeciw powstaniu TRJN. Rząd Jedności został jednak uznany przez glówne państwa koalicji antyhitlerowskiej: ZSRR, Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię i Francję. Te trzy ostatnie państwa w lipcu 1945 wycofaly uznanie dla rządu Tomasza Arciszewskiego. Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej nie uznały m.in. Watykan i Hiszpania. 1 lipca Rada Jedności Narodowej postanowili się ostatecznie rozwiązać, wydając ostatnią odezwę do narodu (zob. s. 271).
Sprawa polska w Poczdamie
Sprawa polska byli jednym z tematów konferencji wielkiej trójki w Poczdamie. Z uznaniem powitano tu powstanie TRJN, który zobowiązano do jak najszybszego przeprowadzenia wolnych wyborów. Wielka trójka uzgodnili też kształt polskiej granicy zachodniej (zob. s. 270). Zdecydowano tam także o calkowitym przesiedleniu do Niemiec ludno
Mikołajczyk po przylocie do Polski z rozmów w Moskwie - koniec czerwca 1945 r.
Mikołajczyk jako wicepremier TRJN i przywódca PSL stał się uosobieniem nadziei Polaków na, choć częściowa, niezależność. Jednak wkrótce okazało się, że jakikolwiek kompromis polityczny jest niemożliwy
rozmowy moskiewskie
nowy rzdd i proces szesnastu
213 4 ~�;
k 1'~łz~~4�r~

ści niemieckiej pozostałej w Polsce. Definitywne potwierdzenie granicy odlożon o jednak do chwili zawarcia traktatu pokojowego z Niemcami.
Sprzeczność zawarta w decyzji o tymczasowym charakterze granic oraz o wysiedleniu ludności niemieckiej byli wynikiem kompromisu między rozbieżnymi stanowiskami Zachodu i ZSRR. Obie strony zostawiły sobie w ten sposób otwarte drzwi w kwestii Niemiec, kosztem Polski. Popierając granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej ZSRR uzależnia) od siebie nowe państwo polskie. Otrzymanie Ziem Zachodnich i Północnych stawało się dla nowych władz swego rodzaju zastawem za lojalność wobec Związku Radzieckiego. Podpisana w sierpniu 1945 r. w Moskwie umowa graniczna między Polską i ZSRR byli jedynie formalnym zatwierdzeniem umowy zawartej przez. Umowa precyzowali też zasady wynagrodzenia niemieckich szkód wojennych w Polsce za pośrednictwem ZSRR. Moskwa orzekli, że z sum należnych Polsce trzeba odjąć 6 mld dolarów jako różnicę w wartości majątku nabytego przez Polskę na zachodzie i utraconego na wschodzie oraz zgodzili się odstąpić Polsce ze swej części reparacji 15% wszystkich dostaw z radzieckiej strefy okupacyjnej i 15~/- majątku z zachodnich stref okupacyjnych Niemiec. W praktyce rząd ZSRR nigdy nie rozliczy) tych spłat. Komuniści zgodzili się też na przejęcie przez Związek Radziecki 51% udziałów w przedsiębiorstwach otrzymanych na Ziemiach Odzyskanych (ówczesne określenie Ziem Zachodnich i Północnych), ale po proteście Mikołajczyka Kreml zrezygnował z tego, uzależniając wypłaty reparacji dla Polski od ogromnych dostaw do ZSRR węgla kamiennego po specjalnej cenie, dziesięciokrotnie niższej od ceny światowej. Straty Polski z tego tytułu stanowiły rodzaj kontrybucji narzuconej przez Związek Radziecki na czas nieokreślony.
k ;~ s, ;.
Powierzchnia i ludność nowej Polski
Powierzchnia państwa w nowych granicach wyniosła 312,7 tys. km=. Ziemie, które włączono do Polski na zachodzie i północy należały wprawdzie do państwa polskiego za Piastów, ale w 1945 r. większość ludności stanowili tam Niemcy Ziemie te byty rekompensatą za straty i cierpienia doznane przez naród polski na skutek rozpętania przez Niemcy II wojny światowej. Przesunięcie granic na zachód dato początek ogromnej pracy nad zaleczeniem ran po utracie Kresów Wschodnich oraz asymilacją Ziem Zachodnich i Północnych. Najistotniejszą korzyścią
wynikającą z nowego układu granic był szeroki dostęp do morza.
Ziemie polskie wyszły z wojny straszliwie zniszczone. Ogólna wartość strat materialnych Polski w granicach z 1945 r. przekraczała trzynastokrotnie polski dochód narodowy z 1938 r. W ruinach leżały główne miasta: Warszawa, której centrum byto zniszczone w 72%, a także Wrocław, Szczecin, Gdańsk i Poznań. Ogólem zniszczenia materialne wyniosły w Polsce 39%o majątku produkcyjnego na ziemiach w grani
granice stałe czy tymczasowe2
ZSRR gwarantem Ziem Zachodnich i Północnych umowa polsko-radziecka z sierpnia 1945 r.
Społeczeństwo jest w ruchu, wraca i wyjeżdża, pod przymusem i dobrowolnie, trwa wielka "wędrówka ludów' - punkt repatriacyjny, październik 1945 r.
214

cach z 1945 r., co stawiało Polskę na pierwszym miejscu wśród najbardziej zrujnowanych wojną państw Europy Dane te nie uwzględniają zniszczeń i grabieży dokonanych przez władze radzieckie.
W lutym 1946 r. ludność nowej Polski wynosiła 23,9 mln osób, co w porównaniu z 1938 r. oznaczało spadek o ponad 30%. Obie wielkości nie są jednak porównywalne ze względu na przesunięcie granic oraz migracje podczas II wojny światowej i po jej zakończeniu. Oficjalny szacunek wykazywał, że w czasie wojny i okupacji zginęło ok. 6 mln obywateli RP, w tym ok. 3 mln Zydów Do liczby tej dodać należy osóby zmarłe lub wymordowane w ZSRR. Zwiększałoby to ogólny szacunek do ok. 7 mln
Polska po 1945 r. Mitawao t o t e w s k a s R R
-..` ' t O '. T W A ------~ rrra curzo,a
- grancanenecko-radźecka !
Dyneburg `J z 28 IX 1939 � �, O
r granice pahstw w 1937 POiock ---.-- granice pahslw w 1945 Ktajpedap L i t e w s k a S R R o
~i granice p dl k adziecklch
4 Bornholm L 1 T W A t
.1~. (duń.) '
G~ obwód Kowńó ' 'r
Kali~ngrad ; ", , e oW1 0 Gd nia . -. 1939 �Słupsk o Y , kalimngradzki ^.` -. ńń
oGdańsk t 1
�Koszalin p woLjvE nnmsrc9 0 ,~~Z~ W I q Z E K
~ bANSK Suowałk t.." .! OMińsk ~,l c
1y/"Malbork ~~.4,j `' ,~y.^`� 5 ~ p r t" ' V oOlsztyn �Elk �~ Grodno
oSzczecin Ir---.� Nowogródek N R D ~ -Grudziadz, ~ Nieświeżo
Stuck ':lod 1949) Piła Bydgoszcz. o Boaiystok r~~ O
�' Toruń Ostrotęka omźa B i s i o r u s k a S R R '1, �
Gorzówó Ikp.. Inowrodtaw Ciechanów Berlin �
O Wtoctawek _
Gniezno � - . Płock ' S O C J A L I S T Y C Z N Y C H Frankfurt Poznańo o O rohiczy /
Warszawa Pińsk� otowicz O " ogiedlce rześć
ZietonaGóra r_..._;-,'1 _....._.... ..,-oKalisz otódź '' ~ I --- 1945-1951 terytorium polskie,
Tomaszów L~ od 1951 przyłaczone do ZSRR Maz.� Radom I
Drezno Legnica � �Kowel 0 oWroctaw Lublin� Cheó
- �Jelenia Góra ' R E P U B L 1 K �Wałbrzych Częstoochowa oKielce '. tuck�
I ~,i oOpole ' Równe
U k r a i ń k a S R R oKatowice Berdyczówo � C ?j Praga '�. ~ Kraoków Tórnów Rzószów
I Lwówo ' ' ~C C Opawa ,`` ogielsko P
I li - er Nowy Saczo Krosnoo Tarnopolo Q w~,
~= S t `<~', ust R A D Z 1 E C K I C H I ~. Q ~'~ Do ~o Bo�ryslaw
tl' Brnoo q
''. Q. Preoszdw Stanisiawbwo
,~ Kamieniec q ---i. 1945-1951 terytorium radzieckie, Poóolski
I od 1951 przyłączane do Polski i~ '' ózerniowce(r Mo ~a Wiedeń0Brat slaw~
y \ ; i..~ ~ s śf
A U S T R I A \// ,p lodt9551 ~I /Debreczyn ~RuśZakarpacka 99 W Ę i G R ~ Y � przyłiiczona do Czechosłowacji w 1945,
,~ó8uda eszt c-~~ przekazana ZSRR na mocy układu R U M U N - I A P z 29 VI 1945
too km ~ _)
215 ' ~~'i

rd
ofiar. Precyzyjne ustalenie tej liczby jest dziś praktycznie niemożliwe ze względu na luki w statystykach, trudności w oszacowaniu liczby Polaków przemieszczających się w różnych kierunkach, jak również trudności w ustaleniu losu obywateli RP narodowości innych niż polska.
Spoleczeństwo Polski poniosto ponadto ogromne straty pośrednie związane ze spadkiem liczby urodzeń, wzrostem zachorowań na choroby skracające przeciętne trwanie życia, a także zwiększeniem liczby inwalidów Straty dotknęty znacznie bardziej ludność miejską niż wiejską, co wiązato się z prawie catkowitą eksterminacją ludności żydowskiej, która zamieszkiwata gtównie miasta, oraz
z poważnym ubytkiem inteligencji. Na skutek
celowej polityki obu okupantów straty wśród tej ostatniej grupy przewyższaty przeciętny odsetek ofiar, sięgając np. wśród adwokatów 58�le, a lekarzy - 38~%. II wojna światowa była prawdziwą katastrofą demograficzną dla spoteczeństwa Polski.
W 1945 r. na Ziemiach Zachonich i Pótnocnych mieszkato wedlug danych polskich ok. 3 mln Niemców i 1 mln Polaków wobec 7,1 mln Niemców i 1,3 mln Polaków w 1939 r. Oznaczaloby to, iż przed nadejściem frontu z terenów tych wyjechato lub zostato ewakuowanych ok. 4 mln ludności niemieckiej. Zgodnie z ustaleniami poczdamskimi ludność ta migla być przesiedlona do radzieckiej i brytyjskiej strefy okupacyjnej. W latach 1945-1946 wysiedlono z Polski ok. 2,5 mln Niemców, akcję kontynuowano w następnych latach w wolniejszym tempie. Warunki, w jakich przewożono wysiedlaną ludność, byty bardzo ciężkie.
Jednocześnie w latach 1945-1947 przemieszczono z Polski do ZSRR 480 tys. Ukraińców, 36 tys. Biatorusinów i 20 tys. Litwinów. Wysiedleniom ludności niepolskiej towarzyszyto przesiedlanie Polaków z Kresów Wschodnich. Polacy i Zydzi, którzy potrafili udokumentować obywatelstwo RP sprzed 1939 r., mogli wybrać przynależność państwową i miejsce zamieszkania w Polsce lub w Związku Radzieckim. Ogólem z dawnych Kresów przyjechato do Polski w latach 1944-1947 nieco ponad 1,2 mln osób. W tym samym czasie przeprowadzono częściową repatriację obywateli RP z pozostalych rejonów ZSRR. W latach 1945-1947 powróciło stamtąd 270 tys. Polaków i Zydów. Do liczb tych należy dodać ponad 300 tys. osób, które przybyty w okresie przetaczania się frontu, i żotnierzy zmobilizowanych z Kresów. Trwaty też powroty Polaków z Niemiec i z Zachodu. Ogótem w latach 1945-1947 wrócito stamtąd do kraju tącznie ok. 2 800 tys. osób. Później tempo powrotów do kraju spadto. Liczbę Polaków, którzy pozostali na Zachodzie, decydując się na trwatą emigrację, szacuje się na ok. 500 tys. osób.
W wyniku strat wojennych i migracji Polska, choć pozbawiona petnej niepodleglości, stata się państwem niemal jednolitym narodowościowo. W nowych granicach pozostato ok. 150 tys. Biatorusinów, ponad
Grupa ocalałych dzieci żydowskich, które w czasie okupacji ukrywały się w bunkrach i ziemiankach
w lasach
~ 1 f~

Orientacyjny bilans zmian zaludnienia Polski w latach 1939 -1945
(w mln) i
Polacy Zydzi Niemcy Inni Ogółem
Ludność RP 24,3 3,2 0,8 6,7 35,0
'z 31 VIII 1939r.
w granicach 1939r.
,Ludność RP z 31 VIII 20,1 2,0 0,7 0,7 23,5 'i
1939 r. na obszarze bez
ziem wschodnich
~I Straty wojenne 3,1 2,8 � 0,1 6,0
Wychodźstwo wojenne 0,6 0,3 0,6 � 1 ,5
i
,Ludność pozostała poza 5,8 � � 6,2 12,0
granicami RP z powodu
zmian granic i deportacji
'Ludność "przedwojenna" 16,7 0,1 0,2 0,7 17,7
(w granicach z 1939 r.) '
w maju 1945 r.
i
Ludność zastana na l,l � 3,4 � 4,5
Ziemiach Zachodnich
' i Północnych
'Razem ludność Polski 17,8 0,1 3,6 0,7 22,2
w nowych granicach
Iw maju 1945 r.
I �brak danych
Źródło: K. Piesowicz, Demograficzne skutki I) wojny światowej,
"Studia Demograficzne", 1987, nr l, s. 107-108.
Dolny Ślctsk - fotografia z 1945 r. Repatrianci niemieccy przed punktem zbornym, w drodze do brytyjskiej strefy okupacyjnej
(. .
ł
t
217 Ś;.~w,,:,

,.
partyjnych oraz w Urzędach Bezpieczeństwa Publicznego przez osoby pochodzenia żydowskiego, co niestety wplynęlo na utrwalenie wśród części spoleczeństwa polskiego przekonania o związkach Zydów z wladzą komunistyczną.
Oddzielnym problemem byla polska ludność autochtoniczna na Sląsku, Pomorzu, Kaszubach oraz Warmii i Mazurach. Zarówno Armia Czerwona, jak i nowe wladze polskie traktowaly autochtonów na równi z Niemcami. Komunistyczną administrację obejmowali niewykwalifikowani przybysze, nie rozumiejący trudnej walki Slązaków, Kaszubów czy Mazurów o zachowanie polskości. Blędy w polityce narodowościowej i szykany powodowaly odchodzenie mieszkańców tych ziem od polskości.
Wojna i okupacja spowodowaly istotne zmiany w strukturze spoleczeństwa polskiego. Niemcy i Rosjanie wywlaszczyli lub upaństwowili wielki przemysl, zrujnowali bądź wymordowali polską burżuazję i ziemiaństwo. Wraz z eksterminacją Zydów hitlerowcy oslabili warstwę drobnomieszczaństwa. Po zakończeniu wojny chlopstwo zwiększylo swój stan posiadania ziemi i poprawilo się jego polożenie materialne. Znaczenie klasy robotniczej pozostawalo dość ograniczone, gdyż nieliczne polskie ośrodki przemyslu były zniszczone, a część wykwalifikowanych robotników wielkoprzemyslowych zginęla w czasie wojny.
Reformy i sytuacja gospodarcza
Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej zakończyl reformę rolną PKWN. Choć minister rolnictwa Mikolajczyk staral się na
prawić nadużycia i zapobiec nadmiernemu ~� .
~, rozdrabnianiu gospodarstw, komuniści dą- i ~ ~.: żyli do przydzielenia ziemi maksymalnej A
liczbie chlopów w celu ich pozyskania dla nowej wladzy. Do końca 1946 r. na tere
nach przedwojennych rozparcelowano bez ~ , r#, odszkodowania 9 tys. majątków o po- ~~~` wierzchni 2,1 mln ha oraz upaństwowiono
,., 1 mln ha lasów Między małorolnych i bez- ' rolnych chlopów rozparcelowano 1,2 mln
ha, a ziemię otrzymało ok. 400 tys. rodzin. ~;'~ Reforma nie rozwiązala kwestii przelud
nienia wsi i rozdrobnienia gospodarstw. Y" Doprowadzila natomiast do zniszczenia ziemiaństwa jako klasy spolecznej. Terenem nowego osadnictwa były Ziemie Odzyskane, ok. 4 mln ha zostalo albo przeznaczone na Państwowe Nieruchomości Ziemskie (późniejsze PGR), albo zagospodarowane przez ludność przybywającą ze wschodnich terenów II Rzeczypospolitej lub z centralnej Polski.
W polowie 1945 r. państwo zarządzalo 10% zakladów przemyslowych, ale zatrudnialo prawie 3/4 ogółu robotników. Teoretycznie zarząd
straty materialne wyniszczone społeczeństwo
wielka wędrówka
,,
- "~r~. , ~~ . -~ ' t f,
"~. , ~~ ~` . ~,t ~;,,,;~, ,~
.ir~.~yt.'~.~Ąf`. c.~,:�~r'
Przydział ziemi z reformy rolnej fotografia z 1944 r.

państwowy był rozwiązaniem tymczasowym. W Manifeście PKWN nie oe trUrse~ ~~sai tc~m i
tylko nie zapowiadano nacjonalizacji przemysłu, ale postulowano ochro- ~~~,p,A.~~E~
nę własności prywatnej. Konfiskacie mial ulec wyłącznie majątek nie-
miecki. Manifest stanowił jednak akt propagandowy: raz zdobytej kop- ~ ~~~a Żni wna
trok państwowej nad przemysłem komuniści nie zamierzali oddać 1
. '
Siły społeczne, które mogły bronić przemysłu przed całkowitą na- rozpoczęli! .
cjonalizacją, były słabe i rozbite. Część przedsiębiorców i fachowców
zginęli, inni znajdowali się za granicą, w więzieniach lub nie mogli dzia- ~. ~ .. . "a~ t,~..E~ ,~ d .m.
.."~. .~.,a ~, ,." "~ .... ~ ., ,.
lać legalnie. Spór o własność przemysłu uwal więc między zwolennika- n a k a z e m n a r o a o w y m~�
mi totalnego upaństwowienia, za którym opowiadała się PPR, a zwolen- "'"g"""`�"�"
zbierzemy zboze sam~� ~
pikami uspołecznienia, czyli przejęcia przez załogi, co głosili socjaliści , ~. ~~~,~ ~,~, ut,:~..,a . ~~~" oe ~.
l4tAIKl~~liJ GO~i~OIyA.&ttIEGEI!
lub współistnienia sektora państwowego, spółdzielczego i prywatnego, ,ea" ",,,a"" o,e" ,."",."~.. ..,..a"ow
za czym optował Mikołajczyk. Ustawa o nacjonalizacji przemysłu w Pol- ''�'"~~~ z"~`�'"~' -��b~~.. .,~.rt;"~,....~,. ;
Wv.wrn wem ~ wvwaoa neo Mc.r--..
iwrw~ polo.mle yttW..sNune, j
sce, uchwalona przez KRN 3 I 1946 r., zakładała przejęcie na własność aaz~ec~iar.:e nie mme:~aroowac sie ĄMI IEDEN KLOSt
państwa bez odszkodowania przedsiębiorstw należących do Niemców, ~ sac~usiut~.~a
spółek kontrolowanych przez Niemców lub osoby zbiegłe do nieprzyja- ~,~�;~" ~,N~?
cieli. Za odszkodowaniem przejęto wszystkie przedsiębiorstwa w 17
gałęziach przemysłu wydobywczego, hutniczego, rolno-spożywczego, Plakat o akcji żniwnej na Ziemiach
włókienniczego i poligraficznego. Oprócz tego państwo miało przejąć za Odzyskanych, 1945 r. Dlaczego
odszkodowaniem zakłady pozostałych dziedzin przemysłu, zatrudniają- P~eProwadzenie żniw zostało "
ce ponad 50 robotników na jedną zmianę. Realizacja ustawy praktycznie
nazwane "nakazem narodowym 2
zlikwidowała resztki polskiej burżuazji przemysłowej.
Wobec ogromu zniszczeń wielkie znaczenie miała odbudowa i zinte-
growanie Ziem Zachodnich i Północnych z resztą kraju. Rozumiejąc, że
sprawna realizacja tego zadania może stanowić ważny argument poli-
tyczny w ręku władz, komuniści energicznie przystąpili do zagospoda-
rowywania nowo nabytych terenów. Utworzono specjalne Ministerstwo
Ziem Odzyskanych z Gomułką na czele. Szybkie zaludnienie miało
gwarantować utrzymanie tych terenów przez Polskę. Na miejsce wysie-
dlanych Niemców przybywała ludność polska, przede wszystkim wywie-
ziona na roboty podczas wojny, a od wiosny 1945 r. także osadnicy z cen-
tralnej Polski i repatrianci z Kresów Wschodnich. W styczniu 1947 r.
liczba Polaków na Ziemiach Zachodnich i Północnych wynosiła już 4,6 mln
osób. Tereny nad Odrą i Bałtykiem stanowiły w pierwszych latach po
wojnie raj dla ludzi wyrwanych z dawnego środowiska, nierzadko zde-
moralizowanych przez wojnę i okupację. Przerzucali się oni od szabru
i spekulacji do pracy w administracji i milicji. Czynnikiem stabilizują-
cym środowiska osadnicze był Kościół rzymskokatolicki, który prowa-
dził tu także szeroką akcję pomocy społecznej.
Po zakończeniu wojny w Polsce panował powszechny niedobór arty-
kułów pierwszej potrzeby Jedynie spożycie alkoholu było w 1946 r.
wyższe niż przed wojną, co stanowiło miarę strat kulturalnych i moral-
nych, jakie społeczeństwo poniosło w wyniku wojny i okupacji. Braki
rynkowe, w części tylko łagodzone przez dostawy UNRRA (Organizacji
Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy), zmusiły wła-
dze do utrzymania systemu kartkowego. Wynikający z nierównowagi
rynkowej wzrost cen wolnorynkowych zaostrzała naturalna w takich
wypadkach spekulacja. Złoty emitowany przez Narodowy Bank Polski
219

(NBP) nie mial pokrycia w zlocie i walutach wy
mienialnych ani w masie towarowej na rynku. H It lso ~~ 3 s 1 Utrzymano w mocy wojenny dekret prezydenta
RP z września 1939 r. zakazujący obrotu walutami obcymi i zlotem, a nawet dysponowania nimi przez obywateli. Calkowity monopol dewizowy państwa mial na celu odcięcie obywateli od możli
wości kontaktów gospodarczych z zagranicą. W la- 'N` tach 1945-1947 Polska przeżywali ogromne trud
ności handlowe i platnicze. Wladze komunistycz
ne utrzymaly także wojenny system monopolu w handlu zagranicznym. W 1945 r. przystąpiono do prób planowania gospodarczego. Planowość byli zasadą, której potrzebę zauważano w międzywojennej Polsce oraz w czasie wojny Różnie rozumiano jednak tę zasadę. Kola niekomunistyczne uważaly, że planowanie musi się opierać na pośrednich bodźcach ekonomicznych i zapewniać harmonijny rozwój kraju. Wśród komunistów przeważali radziecka wizja planowania dyrektywnego, opartego na decyzjach administracyjnych i ścislym, biurokratycznym rozdziale dóbr w zhierarchizowanym aparacie gospodarczym państwa. W listopadzie 1945 r. utworzono Centralny Urząd Planowania (CUP), któremu początkowo udawalo się koordynować rozwój różnych dzialów gospodarki.
Na Zachodzie
W maju 1945 r. w Europie Zachodniej znajdo ~ wato się ok. 1,5 mln Polaków. Stanęli oni w obliczu dramatycznego pytania: wracać do Polski opanowanej przez Związek Radziecki czy pozostać na ~.
a potem radzieckiego?
Banknot z 1948 r.
reforma rolna nacjonalizacja przemysłu problemy Ziem Odzyska
nych poczqtki planowania
Powrót żołnierzy z polskiej armii walczqcej na Zachodzie, 1945 r. Zwróć uwagę na charakterystyczny beret, zwany andersowskim

Z chwilą uznania TRJN przez rząd angielski władze w Warszawie wyznaczyły na dowódcę wszystkich oddziałów polskich poza granicami kraju gen. Karola Świerczewskiego. Londyn odmówił przekazania oddziałów polskich pod dowództwo komunistyczne, jednak zarządził deklarowanie się żołnierzy PSZ na wyjazdy indywidualne do Polski. Do marca 1946 r. wróciło do kraju zaledwie ok. 40 tys. żołnierzy.lymczasowy Rząd Jedności Narodowej zażądał od rządu angielskiego zlikwidowania oddziałów polskich pod dowództwem brytyjskim. W marcu 1946 r. rząd brytyjski oświadczył, że pragnie powrotu żołnierzy polskich do kraju, ale zapowiedział pomoc dla tych, którzy uznają to za niemożliwe, tworząc Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia - tymczasową organizację w ramach brytyjskich sił zbrojnych, z której żołnierze polscy mieli być rozsiedlani w miarę powstających możliwości zatrudnienia. Decyzja brytyjska zamykała okres istnienia PSZ na Zachodzie. Od lipca do października 1946 r. przewieziono wojska II Korpusu do Wielkiej Brytanii i rozpoczęto ich rozsiedlanie wraz z innymi jednostkami polskimi na Zachodzie. Do końca 1946 r. ponad 90 tys. żołnierzy PSZ osiedliło się w różnych krajach Europy Zachodniej i obu Ameryk.
Nie zadowoliło to władz w Warszawie. W czerwcu 1946 r. TRJN pozbawił obywatelstwa polskiego generałów: Władysława Andersa, Stanisława Kopańskiego, Stanisława Maczka i kilkudziesięciu innych wyższych oficerów PSZ za "niepodporządkowanie się naczelnemu dowództwu Wojska Polskiego". Władze komunistyczne w Polsce nasilały kampanię nienawiści wobec kół emigracyjnych i represje przeciw osobom utrzymującym z nimi kontakt.
Polacy w ZSRR
Tragiczny los spotkał Polaków w Związku Radziec- ,'"` kim. Około 50 tys. nowych zesłańców, głównie żołnie
rzy i oficerów Armii Krajowej oraz działaczy Polski podziemnej, wywiezionych w głąb ZSRR w chwili zajmowania Polski przez Armię Czerwoną, dołączyło do tysięcy Polaków umierających w radzieckich łagrach. Niedożywieni, pracujący niewolniczo, pozbawieni dostępu do podstawowych dóbr kulturalnych i moźliwości praktyk religijnych, nowi zesłańcy ginęli w otchłani radzieckich łagrów Los Polaków formalnie wolnych był tylko materialnie nieco lepszy; duchowo cierpieli oni nie mniej. W 1945 i 1946 r. trwały nadal aresztowania polskich działaczy niepodległościowych w Wilnie,
Lwowie i innych miastach. Represje dotykały ludność polską na Kresach. Władze radzieckie zwalczały zaciekle Kościół oraz ludzi wierzących, deportując i zsyłając do obozów księży i najbardziej aktywnych członków wspólnot parafialnych. W 1947 r. kilkanaście tysięcy polskich więźniów wróciło do Polski, jednak większość pozostała w ZSRR.
wracać czy nie wracać2 losy polskich sił zbrojnych
Grupa Polaków więzionych
w łagrach radzieckich w Workucie, fotografia z 1955 r. W ZSRR znajdowało się po II wojnie światowej ok. 3 mln Polaków. Oprócz ludności polskiej zamieszkałej na
terenach wchodzctcych w skład II Rzeczypospolitej byli to ludzie deporłowani lub więzieni po 1939r., a także aresztowani już
po zakończeniu wojny. Część z nich mogła opuścić ZSRR w latach 1945-1948, część dopiero w wyniku decyzji władz radzieckich w 1955 r., a następnie umowy polsko-radzieckiej z 1957 r.
aresztowania i zsyłki walka z Kościołem
221
a"k�.@

Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujc~ce tematy:
1 Proces kształtowania się granic Polski w 1945 r.
2 Konsekwencje gospodarcze i społeczne II wojny światowej dla Polski.
3 Reforma rolna i nacjonalizacja przemysłu - zasady i skutki. 4 Sytuacja Polaków poza granicami kraju.
Przykłady ćwiczeń:
1 Porównaj kształt terytorialny oraz liczbę i strukturę ludności państwa polskiego przed i po II wojnie światowej.
2 Spróbuj napisać list do przyjaciela przebywajctcego w Londynie, zawierajc~cy argumenty za i przeciw powrotowi do kraju,
na podstawie charakterystyki sytuacji w lipcu 1945 r.
3 Uzasadnij stwierdzenie, że społeczeństwo polskie było w 1945 r. zdestabilizowane i rozbite.
,1
CUP
Polski Korpus
Przysposobienia
i Rozmieszczenia
proces szesnastu
TRJN
UNRRA
Osadnicy udajc~cy się na ziemie zachodnie,1945 r.
222