Kazimierz Bukowski
KATECHEZY: CZY WARTO BYĆ
CHRZEŚCIJANINEM?
JAK BIBLIA WPA
YWA NA
LITERATUR
, SZTUK
I ŻYCIE
CZA
OWIEKA?
Biblio, ojczyzno moja,
Biblio, moja ziemio polska,
Galilejska
I franciszkańska (...)
Wywołuję z Twoich wersetów
Wszystkich najlepszych,
Którzy są dla mnie niedościgłym wzorem (...)
Roman BRANDSTAETTER (1906-1987), Biblio,
ojczyzno moja...
Warstwa światopoglądowo-religijna Biblii (sakralność Biblii)
Dlaczego dla pisarza, poety i tłumacza Pisma Świętego, Romana
Brandstaettera, Biblia stała się potrójną ojczyzną: polską, galilejską i
franciszkańską? Po pierwsze, czuł się zawsze Polakiem, chociaż
pochodzenia żydowskiego i przełożył wiele ksiąg biblijnych z
hebrajskiego i greckiego na język polski. Gdy był dzieckiem, matka
uczyła Romka czytać i pisać posługując się tekstem Biblii. Po wtóre,
urodził się w judaizmie, nawrócił na katolicyzm w Ziemi Świętej
podczas II wojny światowej, od dzieciństwa mógł czytać Biblię po
hebrajsku. Po trzecie, Brandstaetter często przebywał w Asyżu, ziemi
św. Franciszka, który mu przybliżał ducha ewangelicznej prostoty.
Pisarz od dzieciństwa znał Biblię i dlatego po latach mógł o niej
napisać:
Na Tobie uczyłem się żyć,
Na Tobie uczyłem się czytać,
Na Tobie uczyłem się pisać,
Na Tobie uczyłem się myśleć,
Na Tobie uczyłem się prawdy (...)
1
Czym był Stary i Nowy Testament dla Brandstaettera? Wszystkim.
Nie mógł się bez Biblii obejść. Tęsknił za nią, jak człowiek tęskni za
utraconym zdrowiem i oddaloną Ojczyzną.
Dlaczego Biblia wycisnęła głębokie piętno na życiu Brandstattera i
jego literackiej twórczości? Albowiem pisarz otworzył się szeroko na
dwie warstwy Biblii: nie tylko jej warstwę kulturotwórczą
(arcydzieło literackie), lecz przede wszystkim na jej sakralność
(księga Bożego Objawienia). Treści światopoglądowo-religijne
Biblii poeta przyjął aktem wiary za swoje własne. I w optyce wiary w
Jezusa Chrystusa, wcielonego Boga, pisał wiersze i poematy,
dramaty, powieści i opowiadania. Przyjaciel pisarza tak o nim pisze
(Jan GÓRA OP, Był jak przechodzień do domu Ojca , Poznań 1997,
s. 149):
 Świat modlitwy Romana Brandstaettera przepełniony jest
istnieniem Boga, przepełniony jest wiarą, która jest największą
pewnością, której nie dotyka zwątpienie. Nie mówiłby tak do kogoś,
w kogo istnienie by wątpił. W trakcie modlitwy rodzi się powinność.
Stworzyłeś nas, Panie,
Na swoje podobieństwo.
Wszystko, co tworzymy,
Powinniśmy tworzyć
Na podobieństwo
Twoje .
Większość naszych wielkich poetów, pisarzy i dramaturgów otwarta
jest na warstwę światopoglądowo-religijną Biblii. Choć nie u
wszystkich można dostrzec tak potężny żar wiary, jak u konwertyty
Brandstaettera. Należą tu z pewnością twórcy średniowieczni i
renesansu (Jan Kochanowski), baroku (Mikołaj Sęp Szarzyński,
Maciej Kazimierz Sarbiewski) i oświecenia (Franciszek Karpiński),
romantyzmu i neoromantyzmu oraz współczesności (Czesław
Miłosz, Anna Kamieńska, Zbigniew Herbert, Hanna Malewska,
Antoni Gołubiew).
Tabela 1 : DWIE WARSTWY BIBLII
Religijno-światopoglądowa Księga Bożego Bóg głównym
(sakralność Biblii) Objawienia autorem
Pisarze ksiąg
Kulturotwórcza (wzornik literacki) Dzieło literackie
biblijnych
Warstwa kulturotwórcza Biblii (wzornik literacki)
2
Niektórzy pisarze bądz
negują warstwę światopoglądowo-religijną
czyli sakralną Biblii, bądz
też od niej abstrahują. Sięgają po Biblię
jako po jeszcze jedno dzieło literackie, spisane w starożytności.
Postrzegają w Biblii jedynie mniej lub bardziej ciekawy i
interesujący wzornik literacki.
Ci pierwsi, odrzucający sakralność Biblii  wychodząc z
określonych, materialistyczno-ateistycznych założeń filozoficznych
 roszczą sobie czasem rolę  odbrązowiaczy Biblii. Skoro w ich
mniemaniu Bóg, dusza ludzka i świat nadprzyrodzony nie istnieją,
zatem Biblia  w ich przekonaniu  jest tylko jednym więcej
dziełem ludzkim, literackim  i niczym więcej. Do tych pierwszych
pisarzy, którzy negują sakralność Biblii należy z pewnością Zenon
Kosidowski (1898-1978) ze swymi powieściami pisanymi na
zamówienie  jedynego naukowego światopoglądu
materialistycznego  jak w okresie PRL mówiono o marksizmie
(Opowieści biblijne (1963) i Opowieści ewangelistów (1979).
Wydawano je w masowych nakładach jako rzekomo ostatnie słowo
nauk... biblijnych i archeologii. Autor odziera Biblię z
nadprzyrodzoności, mimo że Biblia głosi inaczej. Dla
Kosidowskiego Jezus Chrystus jest jedynie jednym z pięciu
milionów niewolników, żyjącym na peryferiach cesarstwa
rzymskiego. Jest On postacią enigmatyczną, synem cieśli. Nikim
więcej. Skoro Jezus był tylko jednym z wielu niewolników cesarstwa
rzymskiego, dlaczego nie zapomniano o Nim dotąd, jak poszli w
niepamięć inni niewolnicy starożytności?
Inni twórcy odwołujący się do Biblii jako tradycji kulturowej nie
stawiają sobie takich celów odarcia Pisma Świętego z sakralności,
jak Kosidowski. Oni jedynie abstrahują od aspektu religijnego Biblii.
Wybitny, proletariacki poeta, Władysław Broniewski (1897-1962)
kilkakrotnie powraca do tematu męki Pańskiej, poczynając od
młodzieńczego wiersza Spowiedz
. Warto dodać, że każde niemal
zdanie mieści jakąś aluzję biblijną. Widać, że Biblia urzekła poetę.
Jako żołnierz armii polskiej generała Władysława Andersa, rzucony
na Bliski Wschód, stąpa po śladach jerozolimskiej Chrystusowej
Drogi Krzyżowej. Zastrzega się w wierszu Via Dolorosa: Nie
przyszedłem tu szukać Boga. / Ja jestem żołnierz piechoty! / Ja wiem,
że jedyna droga do Polski / to droga Golgoty. Ale postawa
niewierzącego nie przeszkadza mu patrzeć na Ukrzyżowanego z
szacunkiem i sympatią:
Tu na kosmicznej scenie,
tragedią dziejów dalekich (...)
 słowo ciałem się stało -
słowo trafiło do sumień... (...)
3
Tu bili. Tu padł. Szedł dalej,
drewno dz
wigając z bólem.
Znów bili i pytali:
 Kto jest żydowskim królem?
Ciernie na głowie.
Sam wśród gawiedzi ulicznej.
Dobry człowiek.
Więzień polityczny. (...)
Broniewski abstrahuje od sakralności Biblii. Po co zatem odwołuje
się do niej? Czyż nie po to, iż czuje, że tylko Biblia 
najsławniejsza księga religijna świata  pozwoli mu upatetycznić,
uwznioślić przesłanie wiersza? Golgota Chrystusa jest jakby
przeobrażeniem ciernistej drogi żołnierza polskiego do niepodległej
Ojczyzny. Broniewski po II wojnie wrócił do kraju. Ale opłaca swój
powrót ceną wiernego posłuszeństwa reżymowi PRL. Większość
jego kolegów, niestety, musiała nadal tułać się po świecie...
Od minimum do maksimum wpływu Biblii na twórcę
Poznaliśmy minimum i maksimum oddziaływania Biblii na pisarza i
jego twórczość. Gdy pisarz  pod wpływem przyjętych z góry
ateistystycznych założeń światopoglądowych  zamyka się na to, co
stanowi istotę Biblii, to jest jej warstwę sakralną (księga Bożego
Objawienia), wówczas wpływ Biblii na twórcę i jego dzieła jest
powierzchowny i minimalny. Biblia jest dla niewierzącego jedynie
jedną z wielu ksiąg starożytnych, ciekawym wzornikiem literackim.
Widać to w utworach Kosidowskiego i Broniewskiego.
Na przeciwległym biegunie są ci pisarze i twórcy kultury, którzy
otwierają się na warstwę światopoglądowo-religijną Biblii. Treści
religijno-etyczne Biblii przyjmują za swój bezcenny skarb, któremu
 choć nie bez trudności i oporów  starają się poddać swoje
myśli, słowa i czyny. Z kolei starają się tworzyć dzieło sztuki w
optyce wiary w Boga, który stał się Człowiekiem. U tych pisarzy i
innych twórców kultury zauważyć można najgłębszy wpływ Biblii:
najpierw na ich osobiste życie i postępowanie, a następnie na dzieła
przez nich tworzone. Przykładem są tu najwięksi z największych: od
Kochanowskiego, poprzez romantyków (Mickiewicz, Słowacki,
Krasiński, Norwid), aż do Miłosza i Herberta, Brandstaettera i
Malewskiej oraz Gołubiewa. Tu trzeba by wspomnieć również inne
dziedziny sztuki: jak rzez
ba, architektura, malarstwo, muzyka i
folklor. We wszystkich tych dziedzinach kultury widać przemożny
wpływ Biblii  od średniowiecza, po dzień dzisiejszy.
4
Pomiędzy minimum a maksimum wpływu Biblii na pisarza i w ogóle
twórcę kultury, istnieje cała gama możliwości pośrednich. Wszystko
zależy zawsze od warunku podstawowego: w jakim stopniu twórca
jest otwarty na warstwę sakralną Biblii? Wpływ Biblii na twórcę
kultury i jego dzieła jest głębszy, jeżeli twórca szerzej otwiera się na
księgę Bożego Objawienia.
Biblia jako wzornik literacki
Obecnie przyjrzymy się wpływowi tekstów biblijnych na teksty
literatury pięknej. Biblia w różnoraki sposób inspiruje literaturę
piękną. Przede wszystkim Pismo Święte bywa
" z
ródłem tematów. Tematy mogą występować w formie
parafrazy( np. Psalm w Hebronie Cypriana Norwida,
pierwszy poetycki przekład modlitwy-hymnu Matki Bożej
Magnificat, to jest  Uwielbia dusza moja ). Wątki biblijne
mogą ulec przekształceniu (np. Pieśń nad pieśniami, hymn
św. Pawła o miłości, Osiem błogosławieństw w utworze
Psalmów-psalm Norwida). Aktualizację biblijnej tematyki
można spotkać w Improwizacji z Dziadów części III
Mickiewicza: Konrad czuje w sobie siłę biblijnego Samsona
wstrząsającego kolumnami.
" Biblia może być skarbnicą fabuł literackich. Wystarczy
wspomnieć powieść Przymierze Zofii Kossak Szczuckiej, w
której znakomita pisarka opiewa życie Abrahama. Pismo
Święte bywa też z
ródłem postaci, którym twórcy poświęcają
swoje utwory, np. Kasprowicz (Hagar, Rebeka, Mojżesz,
Judyta, Chrystus), albo z
ródłem sytuacji, np. przypowieść o
ziarnie gorczycy zapowiada zwycięstwo prześladowanych
chrześcijan w Quidamie Norwida:
" Kto siał gorczyczne ziarno, zgorzknił, zbawił:
" Gorczyczne ziarno, liche i pieprzowe,
" Prochowi równe, który noga zwiewa;
" Lecz wyżej serca urasta, nad głowę,
" I tak się staje podobieństwem drzewa,
Że ptak niebieski gniazdo na nim miewa.
" Wiele biblijnych gatunków literackich zostało póz
niej  i
aż do dziś ten stan trwa  przejętych przez literaturę piękną
całego świata. Z naszych twórców wystarczy wspomnieć
treny (Kochanowski, Szymon Starowolski, Karpiński, Adam
Jerzy Czartoryski), psalmy (od Mikołaja Reja, po Tadeusza
5
Nowaka, Marka Skwarnickiego i Miłosza), pieśni (od
Kochanowskiego, Franciszka Wężyka, Kazimierza
Brodzińskiego  do Krzysztofa Baczyńskiego),
przypowieści (Mickiewicz, Norwid, Stanisław Witkiewicz),
teksty prorockie (od Piotra Skargi, Modrzewskiego, poprzez
romantyków i Wyspiańskiego, do Broniewskiego) i
Apokalipsę (od Reja, przez Młodą Polskę, do Brylla, Janusza
Ihnatowicza i Józefa Barana).
" Symbole religijne, takie jak krzyż, hostia, odgrywają wielką
rolę w polskiej literaturze i w całej europejskiej kulturze.
Krzyż  znak męki i hańby w starożytności, staje się
znakiem zmartwychwstania i zbawienia, np. w wierszu
Norwida Krzyż i dziecko:
" - Synku! trwogi zbądz
:
" To znak  zbawienia; (...)
" - Gdzie się podział krzyż?
- Stał się nam bramą.
Biała hostia, która mocą Chrystusowych słów staje się Jego
Ciałem, a w ten sposób mieści w sobie najdoskonalszego z
ludzi  Boga Człowieka, Syna Bożego  ta hostia bywa
obrazem najwyższej doskonałości muzyki w Norwidowym
Fortepianie Szopena:
Hostię przez blade widzę zboże...
Emmanuel już mieszka
Na Taborze!
" Biblia bywa także z
ródłem topiki poetyckiej. U jednych, jak
u Norwida czy wielkich romantyków, nasycenie poezji
Ewangelią wypływa z głębokich religijnych przekonań. U
innych zaś, jak u Bolesława Leśmiana w wierszu Boże, pełen
w niebie chwały, jest wyrazem tęsknoty za Nieskończonym:
" Boże, pełen w niebie chwały,
" A na krzyżu  pomarniały,
" Gdzieś się skrywał i gdzieś bywał,
Żem Cię nigdy nie widywał? (...)
U jeszcze innych pisarzy inspiracja Biblią jest pośrednia 
poprzez dzieło sztuki  np. rzez
ba Madonny z Krużlowej z
XV wieku jest obiektem poetyckiej refleksji Jerzego
Harasymowicza w utworze pod takimże tytułem tu można też
zaliczyć Jalu Kurka Madonnę z kościeliskiej figurki):
Cóż tu robi
w muzeum wielkim
6
ta gór Panna
najpiękniejsza
z czołem wysokim
ten makowy gotyk
W Krużlowej
gdy zbierała jagody
anioł w lejbiku złotym
Synka jej zwiastował (...)
Stylizacja biblijna
Na osobną wzmiankę zasługuje wpływ Biblii na język literatury
pięknej czyli stylizacja biblijna. Zjawisko to polega na:
1. Zapożyczaniu biblijnych schematów ideowych (np.
Starotestamentowej wizji Boga, mesjanizmu, wizji
eschatologicznej), na układaniu opisanych zdarzeń na wzór
wydarzeń biblijnych (np. stworzenie świata, historia Kaina i
Abla, Dawida i Goliata czy męka Pańska), na przejmowaniu
gotowych metafor, alegorii, porównań biblijnych.
2. Druga postać stylizacji to przyjmowanie biblijnej formy
językowej (np.  Jeruzalem, Jeruzalem, ty zabijasz
proroków... ), wyrażeń ( onego czasu ) lub zwrotów( nie
wiedzieć dnia ani godziny ). O wyraz
nej stylizacji biblijnej
świadczy właściwe Biblii słownictwo (Arka Przymierza,
prorok, Mesjasz, faryzeusz, lewita) lub imiona osobowe.
Popularność Biblii w przekładzie ks. Jakuba Wujka z końca XVI
wieku, wydawanej wielokrotnie w wiekach XVII-XIX,
spowodowała, że do biblijnego stylu zalicza się również językowe
archaizmy ( uz
rzał ,  Biblije ,  zostawują , azali ,  zasię itd.).
Oba rodzaje biblijnej stylizacji zwykle występują razem. A
ączę się z
naśladowaniem biblijnego literackiego gatunku : trenu, psalmu,
pieśni, przypowieści, przysłowia, tekstu prorockiego.
W jakim celu pisarze posługują się biblijną stylizacją? Czynią to w
trojakim celu. Po pierwsze, stylizacja biblijna dodaje powagi i
dostojeństwa (Mickiewicz Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego
oraz Słowacki Anhelli).. Po wtóre, autor parodiuje i wyśmiewa czyjeś
poglądy społeczno-polityczne (Julian Ursyn Niemcewicz wyśmiewa
targowiczan w tzw. Biblii targowickiej). Po trzecie, autor pragnie
7
wywołać efekty komiczne poprzez kontrast powagi stylu biblijnego z
błahą treścią.
Jednym z przejawów stylizacji jest naśladowanie rytmiki biblijnych
wersetów. Otóż podstawą hebrajskiej poezji jest werset, który
posiada średniówkę, dzielącą całość na dwa, a czasem trzy a nawet
cztery stylistyczne człony. Każdy werset biblijny  mimo
wewnętrznych pauz  stanowi jedną rytmiczną całość. Ponadto
cechą charakterystyczną biblijnych wersetów  jak w ogóle poezji
starożytnego Bliskiego Wschodu  jest paralelizm członów. Myśl
może być powtórzona w tym samym znaczeniu (paralelizm
synonimiczny. Tak rzecz jawi się w przekładzie Psałterza
dokonanym przez Cz. Miłosza:
Szczęśliwy, kto nie chodził za radą bezbożnych / i na drodze grzeszników nie
postał, / i w gromadzie naśmiewców nie siedział (Ps 1, 1).
W innych wersetach myśl bywa powtórzona w przeciwnym
znaczeniu (paralelizm antytetyczny):
Albowiem poznaje Pan drogę sprawiedliwych, / a droga bezbożnych zaginie (Ps 1,
6).
W paralelizmie syntetycznym myśl może się rozwijać w dwóch lub
trzech członach wersetu, np. trzeci człon wersetu wyjaśnia dwa
poprzednie:
Naucz mnie drogi Twojej, Panie, / i wyprowadz
na równą ścieżkę, / na przekór
tym, co mnie nienawidzą (Ps 27, 11).
Średniowieczny Psałterz puławski używa biblijnych wersetów.
Natomiast w renesansie zarzucono werset na rzecz prozy, albo  jak
u Kochanowskiego  rymowanej horacjańskiej strofy. Dopiero
Wespazjan Kochowski w swej Psalmodii polskiej odnowił wzorzec
wersetu.
Współcześnie Czesław Miłosz wierny jest w przekładach Pisma
Świętego biblijnym wersetom, natomiast Brandstaetter nie docenia
ich rytmiki i dowolnie rozczłonkowuje tłumaczone frazy. Oto
przykład:
O szczęśliwy mąż,
8
który nie chodził za radą przewrotnych
i nie wszedł na drogę grzeszników
ani na stolicy szyderców nie siedzi,
ale upodobał sobie prawo Pańskie
i nad prawem Jego rozmyśla
we dnie i w nocy (Ps 1, 1-2).
Tak jest w przekładach ksiąg świętych. Natomiast w biblijnej
stylizacji z reguły naśladuje się rytmikę biblijnych wersetów.
REFLEKSJA
1. Dlaczego Biblia dla Brandstaettera była potrójną ojczyzną: polską,
galilejską, franciszkańską?
2. Wyjaśnij wpływ warstwy światopoglądowo-religijnej Biblii
(księga Bożego Objawienia) na myśli i decyzje, czyny i całe życie
człowieka.
3. Przez co Biblia pełni rolę kulturotwórczą?
4. Różny wpływ Biblii na Brandstaettera, Kosidowskiego i
Broniewskiego. Od czego to jest zależne?
5. Od czego zależy minimum i maksimum oddziaływania Biblii na
pisarza i jego dzieła?
6. Kiedy Pismo Święte staje się dla pisarza z
ródłem tematów?
7. Kiedy Biblia jest skarbnicą literackich fabuł i postaci?
8. Jakie gatunki literackie wyrosłe z Biblii odnajdujemy w literaturze
polskiej po dzień dzisiejszy?
9. Podaj przykłady symboli religijnych obecnych w literaturze
polskiej.
9
10. Biblia jako z
ródło poetyckiej topiki. Co to znaczy?
11. Na czym polega biblijna stylizacja? W jakim celu twórcy się nią
posługują?
12. Wyjaśnij trzy rodzaje paralelizmu biblijnych wersetów:
paralelizm synonimiczny, antytetyczny i syntetyczny.
WARTO PRZECZYTAĆ
Ks. Kazimierz Bukowski, Biblia a literatura polska. Antologia,
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1990, wyd. 3,
zwłaszcza ss. 1-55.
10