r o z w a ż a n i a o n a u c e
ilka lat temu jedno z wydawnictw zaskoczyło Stanisław Bajtlik,
mnie, przysyłając do korekty mój tekst, w którym astrofizyk, pracuje
Ksłowu kwazar nadano w dopełniaczu liczby poje- w Centrum Astro-
dynczej formę (kogo? czego?) kwazaru. Nie pomogły nomicznym im.
próby negocjowania z nimi oczywistej dla mnie formy Kopernika PAN
(kogo? czego?) kwazara. Zdesperowany zadzwoniłem w Warszawie. Zaj-
w tej sprawie do profesora Jerzego Bralczyka. Na muje siÄ™ kosmo-
wstępie zapytałem go, czy wie, co to jest kwazar. logią. Jest auto-
Zapewnił mnie, że nie ma pojęcia. Ucieszyłem się rem kilkudzie-
i uznałem, że w tej sytuacji z pewnością jest on bez- sięciu prac nauko-
stronnym ekspertem. wych i książki
Tutaj wyjaśnię, że słowo kwazar (ang. quasar)  Kosmiczny alfa-
to akronim od Quasi Steller Radio Source (niby-radio- bet . Pracował na
we z
ródło [promieniowania]). Obiekty kosmiczne tak uniwersytetach w
nazywane odkryto w pierwszej połowie lat sześćdzie- Princeton, Kolora-
siątych ubiegłego wieku. Na zdjęciach były punktami, do i w Centrum
a więc wyglądały jak gwiazdy, a przy tym te pierw- Fizyki Teoretycz-
sze z odkrytych okazały się silnymi z
ródłami promie- nej w Trieście.
niowania radiowego (w przeciwieństwie do gwiazd). Od lat zajmuje się popularyzacją nauki.
Co więcej, okazało się, że są najodleglejszymi znany-
O baranach, równaniu Schrödingera
i róży, albo o tym, czym różni się
astronomia, fizyka i matematyka
S t a n i s Å‚ a w Ba j t l i k
giem. W pewnej chwili zobaczyli za oknem na pa-
mi obiektami kosmicznymi, a to, w połączeniu z ich stwisku samotną czarną owcę. Astronom powiedział:
małymi rozmiarami (z
ródła punktowe!), oznaczało, że  owce są czarne . Fizyk go poprawił:  istnieje czarna
w małej objętości musi być w nich wytwarzana wiel- owca . Na to matematyk stwierdził:  istnieje przy-
ka ilość energii. Przez kilkanaście lat trwały prace nad najmniej jedna owca, której przynajmniej jedna strona
wyjaśnieniem budowy kwazarów. Dziś już wiemy, że jest czarna .
kwazary to jądra galaktyk, w których znajdują się su- Nie ma jednego języka nauk ścisłych czy empi-
permasywne czarne dziury, wciągające do środka ma- rycznych. Język jest związany z metodą badań i do-
terię z otoczenia. Wpadająca do czarnych dziur mate- stosowany do wynikających z niej ograniczeń. Zarów-
ria, zanim na zawsze zniknie z pola widzenia, wy- no zbytni rygoryzm, jak i pewna frywolność języka
świeca swą energię i to właśnie widzimy jako kwa- stanowią szansę oraz zagrożenie. Rygoryzm sprawia,
zar. Do dziś zaobserwowano i zbadano około stu ty- że możemy mówić o naukach ścisłych, ale jego ścisłe
sięcy kwazarów. przestrzeganie może utrudniać badanie tego, co w da-
Profesor Bralczyk pocieszył mnie, że błyska- nej chwili niewyrażalne. Językowa niefrasobliwość
wicznie rozstrzygniemy spór kwazara vs. kwazaru, umożliwia poznanie tego, co w danym momencie
zaglądając do słownika Dunaja, który językoznawcy jeszcze nienazywalne, ale może też prowadzić na ba-
uznają za swoją biblię. W słuchawce usłyszałem sze- dawcze manowce.
lest przewracanych kartek słownika, a po chwili try- Mówi się często, że matematyka jest językiem
umfujący głos profesora:  O proszę! kwazar, kogo? fizyki. To z pewnością prawda, ale nie cała. Rozważ-
czego? kwazaru . ZrobiÅ‚o mi siÄ™ żal. Profesor kontynu- my przykÅ‚ad równania Schrödingera:
ował czytanie hasła:  przykłady zastosowań: widmo

kwazara, promieniowanie kwazara, odkrycie kwaza- h2
2


ih  = 
V
+
ra . OdetchnÄ…Å‚em z ulgÄ….
t
2m
Ta historia pokazuje, że na poziomie praktycz-
nych zastosowaÅ„ fizycy czy przedstawiciele innych Erwin Schrödinger (1887 1961) byÅ‚ jednym
nauk ścisłych mają podobne kłopoty z językiem jak z twórców mechaniki kwantowej. Sformułowane
wszyscy ludzie. Są jednak i głębsze problemy. przez niego w 1926 roku równanie, noszące dziś jego
Przytoczę tutaj anegdotę o tym, jak to astro- imię, jest podstawowym równaniem nierelatywistycz-
44 nom, fizyk i matematyk podróżowali razem pocią- nej wersji teorii kwantów. Opisuje ono ewolucję ukła-
T E K S T T R U D N Y




Na wst ępi e zapyt ał em go, czy wi e, co t o j est kwazar.
Zapewni ł mni e, że ni e ma poj ęci a. Uci eszył em si ę i uznał em,
że w t ej syt uacj i z pewności ą j est on bezst ronnym ekspert em.
du kwantowego. W mechanice kwantowej pełni rolę W samej wypowiedzi nie zmieniliśmy ani jednego bitu
taką, jaką w mechanice klasycznej spełnia równanie informacji, ale wprowadzenie kontekstu (poprzez od-
wyrażające drugą zasadę dynamiki Newtona. Dla każ- powiednie pytanie) nadało wypowiedziom (w formie
dego studenta III roku fizyki przedstawione powyżej rysunków) oczywisty sens. Bełkot zamienił się w pre-
równanie Schrödingera jest czytelne. Ale co w nim cyzyjnÄ… informacjÄ™. Jak oczywisty jest ten sens i jak
jest czytelne i dzięki czemu? precyzyjna informacja? Zapytajmy teraz, na którym
Wyobraz
my sobie, że równanie to (i tylko rów- rysunku widzimy motyla wspinającego się po linie?
B
nanie), odpowiednio uzupełnione o człon oznaczony Oczywiście, znowu na rysunku . Zmiana kontekstu
literą V, tak by symbol ten przedstawiał oddziaływa- sprawiła, że zmieniła się treść przekazu. Dodam, że
nie pomiędzy elektronem i protonem w atomie wodo- żaden z istniejących komputerów nie potrafiłby opo-
ru, otrzymaliby fizycy ćwierć wieku wcześniej, w 1900 wiedzieć na powyższe pytania, nawet te sugerujące
roku. Matematyka była wtedy już bardzo rozwinięta odpowiedz
. Nauczenie komputerów odpowiadania
i fizycy z owej epoki z pewnością zdołaliby to równa- na takie pytania będzie prawdopodobnie wiązało się
nie rozwiązać. Ponieważ także spektroskopia była już z przełomem w badaniach nad sztuczną inteligencją.
Ast ronom, f i zyk i mat emat yk podróżowal i razem poci ągi em. W pewnej
chwi l i zobaczyl i za oknem na past wi sku samot nÄ… czarnÄ… owcÄ™.
Ast ronom powi edzi ał :  owce są czarne . Fi zyk go poprawi ł :  i st ni ej e
czarna owca . Na t o mat emat yk st wi erdzi Å‚ :  i st ni ej e przynaj mni ej
j edna owca, kt órej przynaj mni ej j edna st rona j est czarna .
doprowadzona do wysokiego poziomu i wiedziano Fizycy i inni przyrodnicy słusznie szczycą się,
dokładnie w jaki sposób świeci wodór, fizycy z pew- że zajmują się naukami ścisłymi. Zauważmy jednak,
nością zauważyliby, że z nieznanych powodów roz- że choć fizyka z pewnością jest nauką ścisłą, to używa-
wiązania tego równania pokrywają się z długościami ne przez nią pojęcia ścisłe nie są. Wspaniały rozwój
fal światła emitowanego przez próbkę wodoru (atomy fizyki stał się możliwy między innymi dzięki temu, że
wciąż były jedynie hipotezą). Tę koincydencję uznali- fizyka, zamiast realnym światem, zajęła się idealizacja-
by albo za przypadek, albo za głęboką tajemnicę, mi. Większość praw fizyki dotyczy idealnych obiektów,
o której nie byłoby wiadomo, czy i kiedy zostanie wy- które w realnym świecie nie mają żadnych desygna-
jaśniona. Powstanie mechaniki kwantowej nie uległo- tów. Takimi idealizacjami są na przykład: punkt mate-
by w żadnej mierze przyspieszeniu. Sama bowiem rialny, ciało doskonale sztywne, ruch bez tarcia i oporu.
matematyka nie wyczerpuje tego, co ma do przekaza- Okazuje się, że dopiero ich wprowadzenie umożliwiło
nia teoria fizyczna. Ten przykład ilustruje, że matema- odkrycie podstawowych praw przyrody. Podobnie było
tyka wprawdzie jest językiem fizyki (bez matematyki z pojęciami, które od zawsze były abstrakcyjne, ale dla
fizyka nie byłaby możliwa), ale oprócz niej jest jeszcze których nie mieliśmy do niedawna ścisłej definicji, jak
coś i to coś bardzo istotnego. na przykład temperatura (aż do początku XX była zale-
PrzykÅ‚ad równania Schrödingera pokazuje też, dwie tym, co mierzy termometr), albo do dziÅ› jej nie
jak wielka jest rola kontekstu, w którym następuje mamy, jak na przykład czas (św. Augustyn mówił
przekaz językowy. Przeanalizujmy to na innym jesz- o nim:  gdy nikt mnie nie pyta  wiem co to jest, gdy
A B
cze przykładzie. Proszę się przyjrzeć rysunkom i : ktoś zapyta  nie wiem , do dziś niewiele się zmieniło).
Skoro nie wszystko w fizyce
wyrażamy za pomocą równań i sym-
A B
boli matematycznych, stajemy przed
koniecznością nazywania rzeczy.
Szekspir w Romeo i Julii napisał:
 Czymże jest nazwa? To, co zwiemy
różą, pod inną nazwą równie by pach-
niało . Tak jest w istocie. Wydawało-
by się więc, że nie ma znaczenia, jak
siÄ™ coÅ› nazywa, o ile nazwa pozwala
jednoznacznie to identyfikować. Dla
przykładu, słowo oznaczające naj-
Potraktujmy je jako przekaz językowy. A teraz mniejsze, znane składniki materii  kwark (ang.
proszę odpowiedzieć: co przedstawiają te rysunki? quark), zostało ukute przez fizyka Murraya Gell-Man-
Czego się z nich dowiadujemy? Oczywiście, te rysunki na (urodzonego w 1929 roku) na zasadzie żartu. Było
nic nie przestawiają i niczego się z nich nie dowiadu- dla niego bezsensownym i rymującym się ze słowem
jemy. To czysty bełkot. Bełkot, bo wypowiedz
ta (w for- pork (w języku angielskim wieprzowina). Dopiero kil-
mie rysunków) pozbawiona jest jakiegokolwiek kon- ka lat póz
niej odnalazł takie słowo u Jamesa Joyce'a
tekstu. Wprowadz
my kontekst przez odpowiednio po- w Finnegans Wake, gdzie morskie ptaki wydajÄ…
stawione pytanie: na którym rysunku widzimy dżen-  three quarks , onomatopeicznie podobne do  kwak,
telmena, który w ostatniej chwili skoczył do windy? kwak kwak kaczek. Dodatkowo, jest tu gra słów
B
Oczywiście! Na rysunku . Na którym rysunku widzi- związana z prowincją Munster w Irlandii i jego stolicą
A
my słonia goniącego mysz? Oczywiście! Na rysunku . Cork. Trudno się oprzeć wrażeniu, że gdyby nie te 45
r o z w a ż a n i a o n a u c e
póz
niejsze, eleganckie, literacko-geograficzne z
ródło-
słowy, nazwa kwark mogłaby się nie przyjąć.
Nazwa nie jest bowiem obojętna. Stanowi
część naszego otoczenia na takiej samej zasadzie jak
otaczające nas przedmioty, idee i ludzie. Świat wokół
nas może być ładny, elegancki, przyjazny i pomocny
albo brzydki, prymitywny, wrogi i trudny. Częścią te-
go świata są nazwy, którymi się posługujemy. Cieka-
wą historycznie próbę oswojenia terminologii nauko-
wej podjął Jan Śniadecki (1756 1830), który w pracy:
O języku narodowym w matematyce, postulował za-
stÄ…pienie terminu Differentiale partiale przez swojskie
 różnicowanie cząstkowe , a Integrale completum
przez całkość zupełną. Argumentował:  Przytoczę tu
za przykład, iż lepiej było zostawić w języku wyraz
sposób analityczny, jak go z
le nazwać po polsku spo-
sób rozbiorowy, bo analysis nie tylko zachodzi w roz-
bieraniu . Dziś, w epoce błyskawicznego rozwoju na-
O tym już pisaliśmy
uki i techniki, dokonującego się na świecie, kwestia
istnienia polskiej terminologii naukowej staje siÄ™ pro-
blemem zasadniczym. stycznia br. uroczyście odsłonięto dwie tablice
Z problemem wielojęzyczności nauki wiąże się poświęcone pamięci pracowników przymusowych
też problem komunikacji (a właściwie jej braku) po- 7(wśród których byli Żydzi z pobliskiego getta wy-
między humanistyką, a naukami ścisłymi. Na świecie wiezieni póz
niej do Treblinki) oraz akcji sabotażowej
toczą się science wars, w których wytaczane są cięż- przeprowadzonej przez 17-letnich absolwentów I Miej-
kie działa. Z jednej strony wzrost irracjonalizmu, reli- skiego Gimnazjum Mechanicznego im. Michała Ko-
gijnych fundamentalizmów, z drugiej groteskowe pró- narskiego. Umieszczone są na ścianie budynku przy
by unaukowienia na siłę humanistyki, a z trzeciej za- ulicy Skierniewickiej 21. W tym miejscu podczas II
mknięcie się uczonych na  poetycką prawdę o rzeczy- wojny światowej funkcjonował ulokowany w oddziale
wistości nie wróżą wiele dobrego. fabryki URSUS zakład zbrojeniowy WAVERMA.
Jedną z najcięższych salw w tych wojnach od- Inicjatorem wykonania tablic, a także autorem
dali uczeni. Był to tzw. Sokal hoax (mistyfikacja So- bardzo interesujących i bogatych w szczegóły wspo-
kala). Jest to określenie odnoszące się do wydarzenia mnień z okresu II wojny światowej jest inżynier Jerzy
z 1996, które polegało na publikacji przez amerykań- Zacharzewski, wówczas młody absolwent  Konarskie-
skiego fizyka Alana Sokala w recenzowanym socjolo- go . Brał on udział w sabotażu, który polegał na wy-
gicznym piśmie naukowym Social Text, pracy pod ty- konaniu partii wybrakowanych elementów do nie-
tułem Transgressing the Boundaries: Towards a mieckich okrętów podwodnych. Całą historię przyto-
Transformative Hermeneutics of Quantum Gravity czyliśmy w eMToL nr 4/2006. W końcu sierpnia 1943
(dosłownie: Transgresja granic: ku transformatywnej roku zakład otrzymał pilne zamówienie na wykonanie
hermeneutyce kwantowej grawitacji.). Tekst był czy- 3490 dużych pierścieni z wysokostopowej stali chro-
stym bełkotem. Oto przykładowy fragment: mowoniklowej. Rysunek techniczny, na podstawie
 Podobnie jak liberalne feministki często zado- którego miały być toczone pierścienie, zawierał celo-
walają się minimalnym zakresem prawnej i społecz- wo wprowadzony przez francuskiego konstruktora
nej równoÅ›ci kobiet oraz rozwiÄ…zaÅ„ za-wyborem«, bÅ‚Ä…d wymiarowy. Zatrudnieni wówczas w fabryce
tak również liberalni (a nawet niektórzy socjalistyczni absolwenci  Konarskiego postanowili wykonać całą
matematycy często zadowalają się pracą pod hege- partię pierścieni wg błędnych wymiarów, możliwie
monistycznym rygorem Zermelo-Fraenkela (który, szybko, by przekształcić jak najwięcej elementów
w obliczu swych liberalnych dziewiętnastowiecznych w nieprzydatny złom. Jasne było, że w przypadku wy-
korzeni, już zawiera aksjomat równości) uzupełnio- krycia umyślnego działania, sabotażystom groziła kara
nym jedynie aksjomatem wyboru . To wydarzenie śmierci. Plan się jednak powiódł i błąd został wykryty
i inne opisane są przez Alana Sokala w jego książce dopiero podczas odbioru technicznego wykonanych
Modne bzdury. O nadużywaniu pojęć z nauk ścisłych pierścieni. Biorąc pod uwagę, że pierścienie miały być
przez postmodernistycznych intelektualistów (polskie przeznaczone do blisko 800 okrętów, zaś na ich wyto-
wydanie Prószyński i S-ka, 2004). czenie zakład miał 5 tygodni, można uznać, że sabotaż
Zastanawiając się nad problemem wielojęzycz- miał całkiem wymierny udział w osłabieniu potencjału
ności nauki, miejmy w pamięci słowa Erwina militarnego Niemiec.
Schrödingera z jego książki Science and Humanism
(1951):  Wydaje siÄ™ oczywiste, a mimo to trzeba to
powtarzać: izolowana wiedza, uzyskana przez grupę
specjalistów, pracujących w wąskiej dziedzinie, sama
przez się nie przedstawia żadnej wartości. Stanowi
wartość dopiero poprzez syntezę z resztą wiedzy
i tylko o ile naprawdÄ™ wnosi coÅ› do tej syntezy i przy-
czynia siÄ™ do odpowiedzi na pytanie: kim jeste-
46 Å›my?«
Na pięciu takich tokarkach dokonano sabotażu produkcji
części do nowych niemieckich okrętów podwodnych.