"Okrąg y stóg" i wybory 1989 r.
v
~ Zmiany w sytuacji międzynarodowej w drugiej połowie lat osiemdziesiątych.
~ Przejawy i przyczyny kryzysu komunizmu radzieckiego.
~ Polityka amerykańska w drugiej potowie lat osiemdziesiątych.
~ Przyczyny i skutki radzieckiej pierestrojki.
U góry widok ogólny sali obrad "okrqgłego stołu" w Pałacu Rady Ministrów
w Warszawie na poczqtku 1989 r. Notabene w tej samej sali w maju 1955 r. podpisano Układ Warszawski
Strajki wiosenne i letnie 1988 r.
Wobec atmosfery apatii i marazmu, strajki, które wybuchły na przełomie kwietnia i maja 1988 r., zaskoczyły zarówno władze, jak i w pewnym stopniu "Solidarność". 25 kwietnia stanęta komunikacja miejska w Bydgoszczy Następnego dnia zastrajkowała Huta im. Lenina, gdzie poza postulatami placowymi pojawiło się żądanie przywrócenia do pracy wyrzuconych w stanie wojennym dziataczy "Solidarności". Zaczął się też strajk w Hucie Stalowa Wola, wygaszony jednak wobec demonstracji sity ZOMO oraz groźby użycia wojska. 1 maja doszło w wielu miastach do niezależnych manifestacji na skalę nie spotykaną od stanu wojennego. Nazajutrz stanęli Stocznia Gdańska, gdzie Komitet Strajkowy zażądał przywrócenia "Solidarności". Mimo iż kilkugodzinne strajki i wiece zorganizowano w innych miastach, nie objęty one większości załóg, a MO zdecydowanie je rozbijali.
Episkopat wezwał władze do dialogu ze społeczeństwem, wysyłając do Nowej Huty swych petnomocników, jednak władze zdecydowaty się na użycie siły Hutę zaatakowała brygada antyterrorystyczna, dokonując brutalnej pacyfikacji strajkujących. Po odcięciu Stoczni Gdańskiej kordonem ZOMO i wyłączeniu telefonów władze szykowały podobną pacyfikację. W obliczu tej groźby strajk w Stoczni zakończył się opuszczeniem terenu stoczni przez około tysiąc strajkujących z Wałęsą i jednym z jego najbliższych doradców, Mazowieckim. Władze ukarały przywódców strajku zwolnieniami i aresztowaniami, jednak już pod koniec maja prawie wszyscy zatrzymani zostali zwolnieni. Względna łagodność represji sprawiła, że "Solidarność" poczuta się silniejsza. W tej atmosferze odbyty się wybory do rad narodowych, w których na jedno miejsce władze zglosily po trzech swoich kandydatów KKW "Solidarności" wezwała do bojkotu wyborów uważając,
299

nocny i ponownie Stocznia Gdańska. Ządanie legalizacji "Solidarności" byto glównym postulatem strajkujących.
Wladze zareagowaly demonstracjami siły ZOMO, za
trzymaniami i akcją propagandową, w której akcentowano straty w produkcji oraz zagro
żenia dla majątku i bezpieczeństwa pracy Mimo akcji mediacyjnej war- ~i~aiia~i szawskiego KIK i Episkopatu Polski wladze nie zdecydowały się na
podjęcie rozmów z Wałęsą. Gen. Kiszczak zagrozil wprowadzeniem go- ~1~ dziny milicyjnej i "zaproszeniem do wspólpracy" wojska. ZOMO istot
nie weszlo do kilku zakładów w Szczecinie i kopalń na Górnym Śląsku. 26 sierpnia Kiszczak ponownie wystąpil w telewizji, oferując tym razem spotkanie "okrąglego stolu" z "przedstawicielami różnych środowisk społecznych" bez żadnych warunków wstępnych. Równolegle trwaly poufne rozmowy, w których stronę rządową reprezentowali Kiszczak i Józef Czyrek, a stronę społeczną prezes warszawskiego KIK Andrzej Stelmachowski i adwokat Wladyslaw Siła-Nowicki. Pośredniczyli w tych kontaktach przedstawiciele Episkopatu.
28 sierpnia, podczas gdy strajki trwały nadal, zakończyło się VIII Plenum KC PZPR, na którym mówiono o Radzie Porozumienia Narodowego, ale także o konieczności przeciwstawienia się "destrukcji" systemu. We wladzach uzewnętrzniał się podzial na zwolenników i przeciwników porozumienia ze społeczeństwem. Ostatecznie plenum zatwierdzilo decyzję wstępnego otwarcia, dzięki czemu Kiszczak mógl się spotkać z Walęsą.
300

Do pierwszego spotkania Kiszczak-Walęsa doszlo 31 sierpnia
w obecności biskupa Jerzego Dąbrowskiego. Strona rządowa żądali od
Walęsy wygaszenia strajków jako warunku rozmów "okrąglego stolu",
przy którym oferowali miejsce dla "ludzi Solidarności", ale nie dla
związku jako takiego. Walęsa
zapewnił, że może podjąć się
próby wygaszenia strajków, je-
śli władze zagwarantują legali-
zację "Solidarności". W trakcie
obrad Walęsa zdecydowal jed- ''a,
nak bez tych gwarancji, że po- "-
dejmie ryzyko zakończenia -`
strajków Komunikat po rozmo-
wach byt zaskoczeniem dla
strajkujących, których niepoko-
ił zwłaszcza brak gwarancji bez-
pieczeństwa i zalegalizowania
"Solidarności". Porozumienie
zostało oparte na uznaniu do- �!
brej woli strony rządowej. Kry- � ~ `e
tykowano apel Wałęsy o zakoń- fi
czenie strajków, wydany bez
konsultacji z komitetami straj-
kowymi, tym bardziej że strajk w Gdańsku, Szczecinie, Stalowej Woli lik ',
i kopalni "Manifest Lipcowy" szybko się rozrasta). Jednakże odmowa ,gir ~s~ 1 ~ ł
y
podporządkowania się apelowi wystawiłaby autorytet Wałęsy na ~ 4 "~"~~'11 i
szwank i mogla zaprzepaścić szansę na pokojowe rozwiązanie konfliktu. ~ y ~ ',
31 sierpnia wieczorem Wałęsa przeprowadzi) dramatyczne spotka- ~ 1 ~
nie z MKS i komitetami strajkowymi Wybrzeża, przekonując je do za-
kończenia strajku. Do pracy wrócili także robotnicy w Stalowej Woli,
a nazajutrz w Szczecinie. Najtrudniej byto Wałęsie przekonać górników
z Jastrzębia-Zdroju, i tam jednak strajk zakończono. W pierwszych
dniach września kruche porozumienie zostało wystawione na próbę,
gdyż lokalne władze przystąpiły do represji wobec strajkujących.
W niewielkim stopniu zmieni) się też ton prasy i telewizji. KKW "So-
lidarności" udzieliła Wałęsie poparcia, ale zażądała od władz jasnej de-
klaracji w sprawie legalizacji związku.
W połowie września odbyto się kolejne spotkanie Wałęsa-Kiszczak,
następnie rozmowy kontynuowano w willi rządowej w Magdalence
w rozszerzonym gronie. Jako pośrednik z ramienia Episkopatu uczest-
niczyi w nich od początku ksiądz Alojzy Orszulik. Choć do dalszego '
zbliżenia stanowisk nie doszło, a w komunikacie nie wspomniano ~ ~~`'~''~~'~ ~~'!~'~~~
o przyszłości "Solidarności", zapowiedziano, że w połowie październi- ~ ~~`~~~t v~ ~i~~
ka rozpoczną się rozmowy "okrągłego stołu". ~..' st~'~t~,ś ~~t~~#~
Mimo iż trwały represje wobec uczestników strajków, a propagan- l~ .~t~ d~p~~r~td~~~
da jątrzyła przeciw przywódcom opozycji demokratycznej, komitety
strajkowe przeksztalcaly się w komisje "Solidarności", nierzadko wy-
stępujące o rejestrację związku.
301

Rząd Rakowskiego
Po stronie partyjno-rządowej brakowało jednomyślności, a nie jest wykluczone, iż część partyjnego kierownictwa świadomie wciągała przywódców "Solidarności" w rozmowy, z których nic mialo nie wyniknąć. We wrześniu 1988 r. odwołano rząd Messnera. Stało się to glównie na skutek akcji OPZZ, uwiarygodnianego przez władze w społeczeństwie. Sejm przyjął dymisję, ostro
krytykując odchodzącego szefa rządu, któremu jeszcze dwa miesiące wcześniej udzielono absolutorium. Nowym premierem został Rakowski. Z jego wypowiedzi nie można było wywnioskować, czy władze istotnie doprowadzą do rozmów "okrągłego stołu".
Wątpliwości co do zamierzeń rządu Rakowskiego wzrosły po jego decyzji o likwidacji Stoczni Gdańskiej. Choć decyzję tę motywowano racjami ekono
micznymi, było oczywiste, że u jej podłoża tkwiły przyczyny polityczne. Rząd Rakowskiego skoncentrował się na problemach ekonomicznych, kładąc nacisk na konieczność zracjonalizowania gospodarki, a nawet zapoczątkowania prywatyzacji. W tym celu opracowano przyjętą przez Sejm 31 I 1989 r. ustawę o komercjalizacji przedsiębiorstw państwowych, zniesiono ograniczenie w tworzeniu firm prywatnych i zalegalizowano wolny obrót dewizami (kantory). Działalnością tą zajmowali się często prywatyzujący się członkowie nomenklatury, a nawet agenci SB.
Rozmowy "okrągłego stołu" ciągle stały pod znakiem zapytania, gdyż wladze nie chciały ustąpić w kwestii legalizacji "Solidarności", a także wysuwały zastrzeżenia wobec składu negocjatorów ze strony związku, przeciwstawiając się zwłaszcza udziałowi w rozmowach Kuronia i Michnika. Trwały szykany wobec działaczy związku. Zmontowany na początku października w Jabłonnie ogromny, okrągly stół, przeznaczony do rozmów rządu z "Solidarnością", dyskretnie rozmontowano i odesłano do magazynu.
W listopadzie wydawało się, że wladze przetrwały kryzys i przechodziły do ofensywy Odmawiano rejestracji zakładowych organizacji "Solidarności" i prześladowano ich organizatorów 11 XI 1988 r. oddziały ZOMO zaatakowały niezależne demonstracje w rocznicę odzyskania niepodległości w Gdańsku, Katowicach i Poznaniu. Dalszemu
302

narastaniu napięć starał się przeciwdziałać Episkopat, w którego imieniu arcybiskup Bronisław Dąbrowski skrytykował władze za represje, decyzję o zamknięciu Stoczni Gdańskiej i odwlekanie rozmów Ustępstwem władz była natomiast zgoda na telewizyjną debatę Wałęsa-Miodowicz, którą miały one nadzieję wygrać propagandowo. Debata odbyła się 30 listopada, przynosząc wynik zgoła odmienny W powszechnym odczuciu starcie wygral Wałęsa, który ugruntował swą ogromną popularność.
18 grudnia grono 119 osób, zaproszonych przez Wałęsę, utworzyło Komitet Obywatelski przy przewodniczącym NSZZ "Solidarność". Choć nie bardzo wierzono w możliwość rozmów z rządem, Komitet podzielił się na 15 sekcji tematycznych, które miały przygotować stanowisko strony społecznej w rokowaniach. Władze odpowiedziały atakami, które były przygrywką do decydującej batalii w PZPR. Rok 1988 kończył się w złej atmosferze, wynikającej z nadużycia zaufania przywódców "Solidarności" przez władze oraz rosnących wątpliwości co do słuszności drogi rokowań.
Przyspieszenie przemian w ZSRR, polegających na ratowaniu komunizmu przez jego stopniowe samoograniczenie, utrudniało utrzymanie systemu w krajach satelickich, a zwłaszcza w Polsce. Trudności Kremla czyniły coraz mniej prawdopodobnym zastosowanie doktryny Breżniewa. 20 XII 1988 r. rozpoczęło się X Plenum KC PZPR. Zmiany, których dokonano w kierownictwie, mogły oznaczać sukces grupy skłonnej do porozumienia ze społeczeństwem. Debatę zamierzano zakończyć na drugiej części plenum w dniach 16-18 I 1989 r. Kontrowersje były zasadnicze. Dla wielu członków KC myśl o porozumieniu z "Solidarnością", którą szkalowali i starali się zniszczyć, wydawała się nie do przyjęcia. Dopiero w obliczu groźby dymisji części Biura Politycznego z Jaruzelskim, Kiszczakiem, Rakowskim i Siwickim, przyjęto uchwałę stwierdzającą, że KC opowiada się za rozmowami "okrągłego stołu" i zniesieniem ograniczeń w tworzeniu "nowych związków zawodowych". Wymieniono przy tym w końcu nazwę "Solidarność". Podczas kolejnej tury rozmów w Magdalence ustalono zakres tematyki i termin rozpoczęcia obrad "okrągłego stołu".
Obrady "okrqgłego stołu"
W momencie gdy rozpoczynały się rozmowy "okrągłego stołu", nastroje społeczne w Polsce były już bardzo złe. Po długich miesiącach oczekiwań mało kto wierzył jeszcze, iż uda się wyjść z impasu, w jaki władze wpędziły kraj. Sytuacja ekonomiczna była fatalna. Panowała atmosfera beznadziejności. Nie wierząc w dobre intencje władz, najbardziej nieprzejednani działacze Grupy Roboczej "Solidarności", tacy jak Gwiazda i Jurczyk, którzy żądali powrotu do tradycji "Solidarności" z 1980 r., zapowiedzieli bojkot rozmów Sceptycznie bądź negatywnie odnosiły się do rozmów z komunistami grupy KPN, "Solidarności Walczącej" i inne organizacje radykalne.
30
Rozmowy "okrągłego stołu" rozpoczęły się 6 II 1989 r. Powołano zespoły do spraw reform politycznych, gospodarczych i polityki społecznej, pluralizmu związkowego oraz odpowiednie podzespoły i grupy robocze. Kwestia legalizacji "Solidarności" była właściwie przesądzona. Rząd domagał się w zamian poparcia planu urynkowienia gospodarki żywnościowej,..co musiało oznaczać podniesienie cen artykułów spożywczych. Broniąc poziomu życia społeczeństwa, "Solidarność" zażądała indeksacji płac (podnoszenia zarobków w tempie równym inflacji), choć niepełnej, gdyż dostrzegała groźbę przyspieszenia inflacji. OPZZ, nie licząc się z efektami ekonomicznymi, próbowało przelicytować "Solidarność" na płaszczyźnie obrony praw pracowniczych. Dlatego też OPZZ żądało indeksacji pełnej, która mogła w konsekwencji pogłębić inflację. Zespół do spraw politycznych debatował głównie nad sprecyzowaniem formuły "niekonfrontacyjnych wyborów".
5 IV 1989 r. doszło do podpisania dokumentów "okrągłego stołu" (zob. s. 339). Najważniejsze stało się porozumienie polityczne oznaczające powrót na scenę "Solidarności" oraz kontrakt przedwyborczy W nowym Sejmie 65% mandatów miało przypaść koalicji sygnatariuszy PRON: PZPR, ZSL, SD, Polskiemu Związkowi Katolicko-Społecznemu, Stowarzyszeniu "PAX" i Unii Chrześcijańsko-Społecznej, a 35% bezpartyjnym. Wybory do Senatu miały być całkowicie wolne. W przypadku zwycięstwa strony społecznej pozwalałoby to na blokowanie w Senacie ustawodawstwa uchwalanego przez Sejm. Prezydenta wybrać miało Zgromadzenie Narodowe, czyli Sejm i Senat łącznie. Termin wyborów ustalono na początek czerwca. Strona rządowa nalegała na przyspieszenie wyborów, licząc, że opozycja nie zdąży się zorganizować. Porozumienie "okrągłego stołu" miało historyczne znaczenie, zapoczątkowując pokojowe przemiany ku demokracji i gospodarce wolnorynkowej w skali całego bloku radzieckiego.
Wybory czerwcowe
Sejm uchwalił nową ordynację wyborczą i zmienił konstytucję, wprowadzając instytucje prezydenta i Senatu. Komitety obywatelskie postanowiły, by wystawić tylu kandydatów, o ile miejsc ubiegała się strona społeczna, czyli 161 mandatów sejmowych i 100 senatorskich. Zarejestrowano ponownie NSZZ "Solidarność" i NSZZ Rolników Indywidualnych "Solidarność". Pod koniec kwietnia zespół reprezentantów komitetów obywatelskich został skompletowany i zarekomendowany opinii publicznej. Każdy z kandydatów sfotografował się z Wałęsą do plakatów przedwyborczych, tak że wyborcy nie mieli wątpliwości, kto należy do "drużyny Wałęsy". Strona rządowa obrała odmienną taktykę, umieszczając na swej liście dużą liczbę osób mało znanych, zatem, jak sądzono, nie skompromitowanych, ale stanowiących dla siebie nawzajem konkurencję.
304

Kampania przedwyborcza
przebiegała w nerwowej at- '
mosferze. 1 maja doszło do '
zamieszek w Gdańsku, War-
szawie i Wrocławiu. Władze
używały kontrolowanych
przez siebie środków prze-
kazu, by dyskredytować kan-
dydatów spolecznych, jed-
nak zgodnie z wcześniejszy-
mi ustaleniami musiały zgo-
dzić się na powstanie wiei- ~~~ Ą
konakładowej "Gazety Wy-
"
borczej
pod redakcją Mich-
nika, reaktywowanie "Tygo-
dnika Solidarność" i na emi-
towanie telewizyjnych pro-
gramów "Solidarności". Ko-
niec maja przyniósł zaost-
rzenie konfliktów. Władze a~~ ~ . :., .
J
odmówiły zarejestrowania ~ ~ ~ '~
gi
~
r ,
a `
NZS, co stanowiło pogwałce ,~,,
Y
nie umów "okrągłego stołu", ~
~~ ~,~~6 ~ w
a Urban wstrzymał emisję ` ~ ~ ~'~~ 4 �~~ ~~~Q~~~ ~ -
~ ~
'~
~
jednego z programów "Soli- ~ i
'
`
,
"
~ ~
~`~
darności
. Propaganda atako- r ~ ~k~
`~a
wała kandydatów "Solidarno-
ści", posuwając się do insynuacji o ich zagranicznych powiązaniach.
4 VI 1989 r. odbyły się pierwsze częściowo wolne wybory w powo-
jennej Polsce. W głosowaniu wzięło udział zaledwie 62% uprawnio ,~,
nych, co stanowiło duże zaskoczenie zwłaszcza dla strony społecznej `, `"~~
Mimo to pierwsza tura wyborów, w której o wyborze decydowało uzy ~,
skanie co najmniej 50% ważnych głosów, stała się sukcesem opozycji ~
Na 161 przewidzianych dla niej miejsc w Sejmie wprowadzono od ra
jH
zu 160 kandydatów, a na 100 miejsc w Senacie - 92 kandydatów Pre
stiżową klęską były wyniki głosowania na tzw listę krajową, z której ~
kandydowali główni funkcjonariusze rządzącej ekipy Władzom wyda
wało się, że kandydaci ci uzyskają 50-procentowe poparcie, co wyka r
załoby ich popularność. Udało się to tylko 2 osobom, większość zas t~
najbardziej znanych polityków komunistycznych, m.in. premier Ra . a.
kowski, sromotnie przepadła. z`~~
Wyniki pierwszej tury wyborów stanowiły przełom w praktyce rzą ź'
dów komunistycznych. Po raz pierwszy od prawie 45 lat w kraju zależ
nym od Moskwy przywódcy partyjni zgodzili się na sprawdzian wybor
czy i doznali druzgocącej porażki. Wiadomość o wynikach wyborów ", i�,~'
~
w Polsce stała się jedną z sensacji światowych. 6 czerwca rzecznik pra ,,,
x ,~,
sowy KC PZPR przyznał, że partia poniosła klęskę oraz że przyjmie jej `"'
a;:.
polityczne konsekwencje.
305