Prawo rzymskie
Podręcznik: Kolańczyk : Prawo rzymskie. Warszawa 2000 i póz
niejsze.
Zerówka  początek maja
Egzamin: 10 pytań :
- 5 pytań z działów np. co to kodycyl, dla kogo ustanawiano kuratora
- ósme pytanie obliczanie stopni pokrewieństwa (graficznie)
- 2 ostatnie pytania obszerne
Działy :Zobowiązania i prawo rzeczowe  nacisk
25.02.2012
1. PRAWO RZECZOWE
Definicja -> Rzecz (res)
W rozumieniu Rzymian jest to jakiekolwiek dobro nawet niedostępne dla ludzkich
zmysłów [ nie ma definicji, bo Rzymianie nie definiowali pojęć prawnych, byli praktykami,
definicje w książkach są współczesne, nie są to z
ródłowe definicje];
W rozumieniu współczesności - materialna część przyrody, która ma byt samoistny i
tworząca określone dobro.
Podział rzeczy:
1)
- res mancipi  rzeczy szczególnie dla Rzymian wartościowe : grunty italskie, niewolnicy,
zwierzęta juczne i pociągowe oraz najstarsze służebności gruntów wiejskich
- res nec nancini  wszystko pozostałe
Podział jest ważny ze względu na sposób przenoszenia własności tych rzeczy. Żeby przenieść
własność res mancipi trzeba było zastosować:
 mancypację (mancipatio)  obecność co najmniej 5 świadków -wygłoszenie formułki
lub
 In iure cesio  obecność urzędników
 aby przenieść rzecz res nec mancipi wystarczyła nieformalna tradycja.
2)
- res corporales  rzeczy materialne (np. niewolnik, grunt, złoto)
- res incorporales  rzeczy niematerialne  uprawnienia o charakterze majÄ…tkowym
3)
- res mobiles - ruchomości (np. niewolnicy)
- res inmobiles  nieruchomości i wszystko co z gruntem związane , przede wszystkim
budynki
4)
- rzeczy podzielne  możemy podzielić je bez uszczerbku na wartości tych rzeczy
- rzeczy niepodzielne  nie możemy podzielić ich bez uszczerbku na wartości
5)
- res In patrimonio  rzecz włączona do obrotu gospodarczego
- res extra patrimonium  rzecz wyłączona z obrotu gospodarczego na podstawie prawa
włoskiego, należały:
a) divisi iuris - prawa boskiego
- res religiosae  rzeczy poświęcone kultowi zmarłych: cmentarze, katakumby,
- res sanctae  rzeczy oddane pod szczególną opiekę Bogu : mury i bramy miasta i znaki
graniczne ;
- res sacrae  rzeczy poświęcone kultowi boskiemu.
b) lub humani iuris  na podstawie prawa ludzkiego
- res publicae  rzeczy publiczne : place, Å‚az
nie, stadiony, drogi,
-res omnium communes  rzeczy służące do powszechnego użytku: woda, powietrze
6)
- Genus - Rzeczy gatunkowe  rzecz mogła być określona ze względu na przynależność do
gatunku . Rzeczy które się mierzy, liczy i waży. Były to rzeczy zamienne (te same rzeczy tej
samej ilości i jakości) i zużywalne (przestają istnieć w wyniku jednorazowego użycia : wino,
olej, pieniÄ…dze)
- Species - Rzeczy określone ze względu na szczególną, specjalną,indywidualną cechę. Jeśli
ktoś nam pożycza niewolnika Marcusa, to musimy mu oddać tego samego niewolnika
Marcusa. Są niezamienne i niezużywalne
9)
- Recz zbiorowa  składa się z kilku pojedynczych elementów fizycznie samodzielnych, które
w całości służyły jednemu celowi społeczno - gospodarczemu
- Rzecz złożona  składa się z kilku pojedynczych elementów połączonych ze sobą w sposób
trwały, tworząc jedną rzecz (np. budynek)
10)
Pożytki - fructus
- Pożytki cywilne - przychód uzyskiwany okresowo z rzeczy na podstawie stosunku
prawnego np. odsetki od pożyczonych pieniędzy, czynsz z tytułu najmu
- Pożytki naturalne - przychód uzyskiwany okresowo z rzeczy w wyniku gospodarczego
oddziaływania na rzecz np. owoce z drzewa, miód z pasieki
Charakter praw rzeczowych
- mają charakter bezwzględny  osoba, której przysługuje prawo rzeczowe do rzeczy (np.
prawo własności) może z tego prawa korzystać i wykonywać je bez względu na osoby trzecie,
bez udziału osób trzecich, wszyscy mają obowiązek to prawo szanować i nie przeszkadzać, w
przeciwnym razie osoba uprawniona może wystąpić ze skargą prawa rzeczowego (actio in
rem  powództwo prawa rzeczowego) przeciwko każdemu, kto mu w tym przeszkadza.
- są skuteczne wobec każdego  erga omnes  powstrzymywanie się od działania, wszyscy
mają szanować i nie przeszkadzać właścicielowi w działaniu !
[ - w przypadku zobowiązań  Inter partes  relacja tylko między dłużnikiem i wierzycielem,
dłużnik ma działać !; Zobowiązania były chronione za pomocą powództw prawa osobowego
 Acteonem In personem]
Rodzaje praw rzeczowych:
- prawo rzeczowe na rzeczy własnej  prawo własności (własność  dominium lub proprietas)
 temu prawu przeciwstawia siÄ™ ->
- ograniczone prawa na rzeczy cudzej :
" służebności (servitutes),
" dzierżawę wieczystą,
" prawo powierzchni (superficies),
" zastaw powierniczy( ewoluował w zastaw ręczny a potem w hipotekę)
" zastaw umowny (hipoteka)
POSIADANIE
Posiadanie (possesio)  faktyczne władztwo nad rzeczą, wykonywane w swoim imieniu (suo
nomine) z zamiarem zachowania rzeczy tylko dla siebie, z wyłączeniem osób trzecich.
Dwa elementy składowe posiadania:
- obiektywny (zewnętrzny)  corpus/corpore  fizyczne władztwo nad rzeczą,
- subiektywny (wewnętrzny)  animus  wola, zamiar zatrzymania rzeczy dla siebie (suo
nomine)
[ Dzierżyciel  osoba, która posiada rzecz, włada nią w imieniu posiadacza (alieno nomine) ]
Posiadacz nie musi być właścicielem, władztwo faktyczne (fizyczne) nie jest władztwem
prawnym, brak woli zatrzymania, włada czasowo !!
Posiadacz to nie koniecznie właściciel, może być posiadaczem, a nie właścicielem i
odwrotnie. TRZEBA UMIEĆ ICH ROZWÓŻNIAĆ!!!!
Rodzaje posiadania:
- Possesio civilis  władztwo faktyczne, wykonywane w swoim imieniu, z wolą zatrzymania
rzeczy dla siebie w oparciu o ius civile. Długotrwałe posiadanie mogło prowadzić do nabycia
własności przez zasiedzenie. Przeniesienie posiadania przez nieformalne wydanie rzeczy
(tradycję) mogło prowadzić do przeniesienia prawa własności w świetle prawa cywilnego na
res nec mancipi, a według prawa pretorskiego na res mancipi
- Possesio naturalis  dzierżenie (detinere)  władztwo faktyczne wykonywane w cudzym
imieniu, nie wywołuje skutków ani w sferze prawa cywilnego ani w sferze prawa
pretorskiego
- Possesio ad interdicta  władztwo faktyczne chronione w sferze prawa pretorskiego, ale
tylko wtedy gdy zainteresowany zwrócił się do pretora, który wydał mu poza procesowy akt
(interdykt) , który czegoś nakazywał lub zakazywał - pozaprocesowe środki ochrony w
postaci nakazów lub zakazów wydawanych przez pretora, wydawanie odpowiednich
interdyktów
[Kto korzysta z ochrony pretorskiej?
PoczÄ…tkowo tylko posiadacze w imieniu swoim (suo nomine):
" posiadający właściciel,
" posiadacz w dobrej wierze (possesso bonae fidei) który mylnie uważa się za
właściciela, ale rzeczywiście stał się właścicielem w wyniku zasiedzenia,
" posiadacz w złej wierze (possesso male fidei) nabył rzecz w sposób bezprawny i
ochrona pretorska względem jego będzie nieskuteczna,
Dzierżyciele korzystali z pomocy posiadacza, od którego rzecz otrzymał. Pretorowie z
biegiem czasu dopuścili do ochrony posesoryjnej 4 grupy dzierżycieli:
- zastawnik (wierzyciel zastawny) - zastawnik
- prekarzysta  korzysta z cudzej rzeczy ale miała obowiązek zwrotu tej rzeczy na każde
wezwanie właściciela, jeśli tego nie zrobił stawał się posiadaczem wadliwym
- sequester - depozytariusz sekwestrowy  przechowawca rzeczy spornej
-  Emfiteuta - dzierżawca wieczysty i zbliżony do niego Superficarjusz
Possessio vitiosa  posiadanie wadliwe, nabyte siłą, podstępem i było to posiadanie
prekaryjne (prekarzysta)  gdy nie zwrócono rzeczy osobie od której ma. Posiadanie
nielegalne. Jest posiadaczem wadliwym, ale tylko w stosunku do doby, której nie zwrócił
rzeczy:
- Possessio iusta  ktoś jest właścicielem i posiadaczem jednocześnie
- Possessio iniusta  posiadanie bezprawne (?)
- Quasi Possessio  jak gdyby posiadanie , posiadanie praw
Nabycie posiadania
- pierwotny sposób  nabywamy posiadanie po raz pierwszy, nabywany rzecz bez udziału
poprzedniego posiadacza
- pochodny sposób  nabywany posiadanie w drodze przeniesienia, przy udziale poprzedniego
posiadacza
Sposoby nabycia posiadania:
1) normalny  corpore et animo
2) wyjÄ…tkowy  solo animo
Ponieważ na posiadanie składały się dwa elementy corpus i animus, do nabycia posiadania
wymagana, ażeby te dwa elementy zeszły się w jednej osobie  zatem normalnym sposobem
nabycia posiadania rzeczy było nabycie corpore et animo
- nabycie normalne  corpore et animo :
Element Corpore (faktyczne władztwo nad rzeczą)
- przy pierwotnym akt objęcia rzeczy w fizyczne władanie musiał być widoczny, najcześciej
przejawiał się przy użyciu siły np. pochwycić dzikie zwierze, w przypadku nieruchomości
ogrodzić początkowo obejść ją, objąć  oczami i wolą - fizyczne zawładnięcie rzeczą jest
wystarczającym dowodem, na to że istnienie wola posiadani - faktyczne władztwo nad rzeczą,
- przy pochodnym posiadaniu na podstawie wydania rzeczy od poprzedniego posiadacza,
(nieformalna tradycja), czyli wręczenie rzeczy. Normalnym sposobem było wydanie rzeczy z
ręki do ręki (traditio). Wystarczyło również złożenie towaru
w domu nabywcy, czy wręczenie kluczy do magazynu z towarem. Przy nieruchomościach
początkowo wymagano wejścia na grunt i obejścia go w całości, póz
niej wystarczyło
pokazanie go nabywającemu z wieży, objęcie nabytku  oczami i wolą  oculis et affectu
Element animus (wola wejścia w posiadanie)
przy pierwotnym  sam fakt fizycznego zawładnięcia rzeczą świadczył wystarczająco o
istnieniu woli nabywajÄ…cego.
przy pochodnym  przeniesienie posiadania  ważny był charakter umowy/osiągniętego
porozumienia między stronami (caussa possesssionis). Od rodzaju umowy zależało czy
nabywca był posiadaczem czy dzierżycielem. (Ważna zasada - nemo sibi ipse causam
possessionis mutare potest  nikt sam nie może zmienić podstawy posiadania wewnętrznym
aktem woli).
* Jeżeli był to kontrakt kupna  sprzedaży to nabywca zamierzał władać rzeczą jak swoją
(animus possidendi) zatem przechodziło na niego posiadanie.
* Jeżeli to była np. umowa o przechowaniu rzeczy- przez wydanie rzeczy powstawało tylko
dzierżenie.
Zasada ta uniemożliwiała  naturalnym posiadaczom , czyli dzierżycielom, samowolny i
potajemny awans do kategorii właściwych posiadaczy. Tym samym zamykało się im drogę do
nabycia własności spadku - przez ulgowe zasiedzenie tzn. usucapio pro herede w przypadku
śmierci dotychczasowego posiadacza.
- wyjątkowy sposób  solo animo:
Do nabycia posiadania dochodzi tutaj bez fizycznego przejęcia rzeczy, tylko na podstawie
zmiany podstawy posiadania, władania (animo), nie ma elementu corpore, bez wręczania
rzeczy.
1. Traditio brevi manu  ( wydanie krótką ręką ) przeniesienie posiadania na nabywcę
(dzierżyciela) na mocy umowy zawartej między stronami, czyli pomiędzy zbywcą
a dzierżycielem, który tą rzecz posiada cały czas, więc nie ma fizycznego
przeniesienia rzeczy. Na podstawie umowy kupna  sprzedaży staje się posiadaczem z
dzierżyciela. Zmienia się tylko podstawa władania.
2. Constitutum possessorium  jest to przeniesienie posiadania na mocy porozumienia na
nabywcę, ale dotychczasowy posiadacz pozostaje dzierżycielem (nabywca staje się
posiadaczem, a dotychczasowy posiadacz staje się dzierżycielem, czyli
dotychczasowy posiadacz ma dalej rzecz, ale już ją tylko dzierży).
Wyjątki nabycia posiadania za pośrednictwem osób trzecich:
Posiadanie nabywało się przede wszystkim przez własne działania, ale takie
możliwości były ograniczone, dlatego też rozszerzały je działania nabywcze innych osób.
Zamożni Rzymianie, właściciele niewolników i zwierzchnicy familijni, nabywali posiadanie
za pośrednictwem osób podległych ich władzy.
" alieni iuris (osoby wolne podlegające czyjejś władzy)
" sui iuris (osoby wolne nie podlegające niczyjej władzy)
- dzieci nabywały za pośrednictwem opiekuna,
- właściciel nabywał za pośrednictwem prokuratora,
" niewolnicy (nabycie przez niewolnika rzeczy, nawet bez wiedzy właściciela, miało
ten skutek, że właściciel niewolnika stawał się posiadaczem rzeczy nabytych corpore
et animo. Posiadanie nie przechodziło na właściciela, jeżeli niewolnik nabył rzecz w
drodze przestępstwa)
Póz
niej Justynian wprowadza możliwość nabywania za pomocą jakiejkolwiek osoby trzeciej.
Utrata posiadania
Corpus i animus były trwałymi elementami składowymi posiadania. Jeżeli zabrakło nawet
jednego z nich, następowała utrata posiadania.
- utrata corpore et animo -> skutkowało porzucenie rzeczy z zamiarem wyzbycia się
posiadania
- utrata corpus -> skutkowała w przypadku ucieczki schwytanego zwierzęcia, definitywnego
zagubienia rzeczy czy jej zniszczenia (pod warunkiem, że jest definitywna,
-inaczej przyjmuje się, że jest posiadanie animus -> w przypadku właścicieli niewolników
przyjmowano trwanie posiadania zbiegłego niewolnika)
- utrata solo animo bez względu na corpus
- jeżeli utrata była tymczasowa, element corpore odpada na chwilę jest tylko animo, ale potem
corpore odżywa
- posiadacz porzuca i niszczy rzecz (odpada element corpore i odpada element animus)
- utrata samego elementu corpore pod warunkiem, że jest ona definitywna. Jeśli utrata jest
tymczasowa to wtedy przyjmuje się solo animo, przy czym jeśli potem znów posiada to jest to
normalne posiadanie.
Wygaśnięcie posiadania:
- śmierć posiadacza, po zmarłym posiadaczu kontynuowali współdomownicy, najbliżsi
dziedzice zamieszkujący pod dachem sui heredes. Jeżeli byli dalsi dziedzice heredes extranei
musieli to posiadanie nabyć od nowa. .
Ochrona posiadania:
Początkowo posiadacze i dzierżyciele mieli do dyspozycji 2 rodzaje ochrony
- obrona konieczna  polegała na odpieraniu bezpośredniego ataku, który naruszał władzę nad
rzeczą (vim vi repellere licet  siłę wolno odpierać siłą)
- samopomoc  miała na celu przywrócenie stanu sprzed naruszenia posiadania oraz służyła
do nabycia nowego posiadania
Dopiero potem w obliczu nadużywania tych środków wprowadzono obronę pretorską,
posesoryjnÄ… lub interdyktarna.
Dwie grupy interdyktów ochrony posiadania:
Ponieważ postępowanie sądowe było przystosowane do ochrony praw, a nie władztwa
faktycznego, dlatego sięgano po pozasądowe środki takie jak interdykty. W ten sposób
powstała odrębna ochrona samego posiadania tzw. ochrona posesoryjna niezależna od
ochrony prawa własności tzw. ochrony petytoryjnej.
Ochrona za pomocą interdyktów była szybka i sprawna. Możliwości utrzymania się przy
posiadaniu rzeczy były z góry określone w edykcie albo w doraz
nym zarzÄ…dzeniu pretora. W
ten sposób wiele sporów likwidowano w zarodku. Kto decydował się na przekroczenie zakazu
pretora w sprawie stosowania siły, narażał się na postępowanie sądowe (ex interdicto) w
którym sędzia badał tylko fakty, a na sprawcę naruszenia nakładał kary pieniężne i obowiązki
odszkodowawcze na rzecz strony poszkodowanej.
Interdykty posesoryjne określały granice dopuszczalnej pomocy własnej i były skutecznym
środkiem represji przeciwko ich przekroczeniom.
Z ochrony posesoryjnej (possessio ad interdicta) korzystali wszyscy posiadacze suo nomine,
nawet nieuczciwi, a wyłączeni z pewnymi wyjątkami zostali dzierżyciele.
Possessio vitiosa  od ochrony posesoryjnej wyłączał pretor z reguły posiadaczy wadliwych
(posiadanie wadliwe  possesio vitsa) bo było to posiadanie nabyte od przeciwnika siłą albo
potajemnie albo w sposób prekaryjny (sprzeniewierzenie się obowiązkowi zwrotu otrzymanej
we władanie).
Posiadanie wadliwe powstawało tylko przez wadliwe nabycie od przeciwnika (ab adversario)
w danym stosunku prawnym czy w procesie, wobec osób postronnych nie miało znaczenia.
Jeżeli prekarzysta nie zwrócił rzeczy na żadanie udzielającego precarium, stawał się
posiadaczem wadliwym, ale tylko wobec niego, natomiast w stosunku do osób z zewnątrz był
posiadaczem niewadliwym i chronionym.
Pozbawinie posiadaczy wadliwych ochrony polegało na tym, że poszkodowani przez zabór,
dokonywany w sposób wadliwy, mogli utracone w ten sposób mienie odebrać siłą  była to
dozwolona pomoc własna o charakterze aktywnym. Przy próbie poszukiwania ochrony
swojego władania posiadacz wadliwy stał na straconej pozycji, gdyż przeciwnik mógł mu
zarzucić  zarzut wadliwego posiadania . Ten zarzut nie zawsze był dopuszczalny, więc
posiadacz wadliwy nie zawsze był pozbawiony ochrony.
Do ochrony posiadania służyły dwie grupy interdyktów:
1) interdicta retinendae possessionis  służyły do ustalenia, który z przeciwników  utrzyma
się przy posiadaniu rzeczy spornej. Były to tzw. interdicta duplicia  pretor zwracał
się do obydwu stron z zakazem stosowania niedozwolonej siły, obydwie strony były w
jednakowej sytuacji procesowej, każda mogła wygrać i przegrać spór o posiadanie.
a) uti possidetis  dotyczył ochrony posiadania nieruchomości  na jego podstawie przy
posiadaniu rzeczy utrzymywał się ten z przeciwników, który w chwili wydania
interdyktu był posiadaczem niewadliwym
b) utrubi  dotyczył ochrony ruchomości, szczególnie niewolników  na jego podstawie przy
posiadaniu utrzymywał się ten z przeciwników, który w ciągu roku poprzedzającego
wydanie interdyktu dłużej posiadał rzecz sporną w sposób niewadliwy. Do
niewadliwego posiadania własnego mógł doliczyć takie samo niewadliwe posiadanie
nabyte od swojego poprzednika - accessio temporis
Za Justyniana zostały a i b zrównane i posiadaczem była ta strona, która była posiadaczem
niewadliwym w momencie litis contestatio  zatwierdzenie ugruntowania sporu między
stronami
*litis contestotio  posiadacz niewadliwy
2) interdicta recuperandae possessionis  służyły do odzyskania posiadania wyraz
nie
utraconego. Powodem był pozbawiony posiadania, pozwanym aktualny posiadacz. Były
to interdicta simplicia:
a) unde vi  przysługiwał niewadliwemu posiadaczowi nieruchomości, który utracił
posiadanie przy użyciu siły. Mógł się nim posłużyć w ciągu roku od utraty posiadania.
Nakaz restytucyjny pretora - nakazywał przywrócenie stanu sprzed naruszenia.
Nieposłuszeństwo prowadziło do zasądzenia na zapłatę wartości sporu w pieniądzach
b) de vi armata  powstał jako zaostrzenie poprzedniego. Warunkiem jego zastosowania
było pozbawienie posiadania przy użyciu siły zbrojnej (vis armata). Zaostrzenie
polegało na odrzuceniu rocznego terminu do wniesienia i na objęciu ochroną nawet
posiadaczy wadliwych
c) de precario  kierowany przeciwko prekarzyście, który nie zwrócił rzeczy otrzymanej
w precarium na wezwanie. Nie przedawniało się. Pretor wydawał nakaz zwrotu
rzeczy. Jeśli zwrot nie nastąpił  zasądzano odszkodowanie.
Za Justyniana:
- wymogi interdyktu utrubi zostały zrównane z wymogami uti possidetis
- unde vi oraz de vi armata połączono w jeden środek procesowy. Mógł się nim posłużyć
niewadliwy posiadacz nieruchomości, który utracił je siłą, w ciągu roku od utraty posiadania
- interdykt de precario, wraz z samą instytucją precarium, stracił praktycznie znaczenie
- ochrona posesoryjna stała się ochroną sądową
Funkcja ochrony posesoryjnej:
- początkowo była stosowana w celu ochrony władania obywateli na działkach
przydzielonych z gruntów publicznych, na których nie mogło być w ogóle prawa własności,
czy gruntach prowincjonalnych, na których oficjalnie prawo własności nie było uznawane z
innych przyczyn. W ogóle nowe stosunki ekonomiczne, jeszcze nie objęte ochroną prawną,
mogły już pozostawać pod ochroną posesoryjną
- nawet tam gdzie istniała ochrona prawa cywilnego, ochrona posesoryjna nadawała się
lepiej do szybkiej likwidacji samopomocy i samowoli w zakresie władani rzeczami. Proces
posesoryjny mógł przegrać nawet właściciel rzeczy (np. jeśli był posiadaczem wadliwym), ale
ta przegrana nie zamykała mu drogi do odzyskania rzeczy w procesie petytoryjnym. Dlatego
bez większego ryzyka można było ochroną posesoryjną objąć wszystkich posiadaczy suo
nomine, nawet nieuczciwych. Uważano, że jakikolwiek posiadacz ma więcej praw aniżeli ten
kto nie posiada
- w sytuacjach w których właściciel był zarówno posiadaczem rzeczy, ochrona posesoryjna
była dodatkowym wzmocnieniem ochrony własności
- interdykty uti possidetis, utrubi i unde vi spełniały funkcję porządkową i przygotowawczą
przed ewentualnym póz
niejszym procesem petytoryjnym. Gdyż one umożliwiały
posiadaczowi niewadliwemu utrzymanie się przy posiadaniu rzeczy spornej, a to zapewniało
mu w procesie petytoryjnym korzystnÄ… sytuacjÄ™ pozwanego. Natomiast agresor jako
posiadacz wadliwy, przegrywający spór posesoryjny, musiał wziąć na siebie rolę powoda.
Wobec tej perspektywy często nawet nie próbowano powództwa petytoryjnego
WA
ASNOÅšCI
Prawo własności to jedyne nieograniczone prawo rzeczowe na rzeczy własnej (dominium
proprietas). Mówimy o tym, że jest nieograniczone bo właściciel może swobodnie
dysponować przedmiotem swojej własności.
Geneza:
Przyjmuje się, że najpierw istniała własność kolektywna (zbiorowa), a z czasem z niej
wyłoniła się własność prywatna . Prywatna najpierw powstała na dobrach nieprodukcyjnych
(rzeczy ruchome), a z biegiem czasu na dobrach produkcyjnych (najistotniejsze to
nieruchomości 0 grunty).
Własność stała się podstawą rozbicia społeczeństwa rzymskiego na:
- właścicieli
- posiadaczy
- niewolników
Własność  odrębne władztwo osób nad rzeczami - dominum lub proprietas.
Erus lub herus  tak kiedyś określano właścicieli, póz
niej dominus lub proprietarius, a
własność dominium lub proprietas, a w póz
nej w republice nazywa się właściciela dominus
albo proprietarius.
W dalszym ciągu oddzielało się pojęcia władztwa faktycznego i prawnego, posiadania i
prawa własności. Jednakże czym cenniejszy stawał się niewolnik (który został zepchnięty
do kategorii rzeczy) tym bardziej zależało panu, aby utrata władztwa faktycznego przez
np. ucieczkę niewolnika, nie oznaczała utraty władztwa prawnego. Własność zapewniała
utrzymanie władztwa prawnego, pomimo utraty posiadania.
Następuje również ścisłe odgraniczenie pełnego prawa do rzeczy własnej od ograniczonego
prawa na rzeczy cudzej (iura in re aliena).
Dzięki temu wyodrębniło się prawo własności jako  odrębne władztwo prawne osób nad
rzeczami (dominium, proprietas).
Rodzaje własności: - 4 rodzaje;
1. Własność kwirytarna 
- własność uznana i chroniona wg prawa cywilnego (ius civile),
- przysługiwała pełnoprawnym obywatelom Rzymu, których nazywano Kwirytami.
- Przedmiotem własności były zarówno rzeczy ruchome (szczególnie ważni
niewolnicy) jak i nieruchomości (ale tylko te położone w Italii).
- Własność kwirytarną na res mancipi można było przenieść tylko w drodze
mancipatio lub in iure cessio. Na res nec mancipi wystarczyła nieformalna tradycja.
Jeśli nie zachowano mancypacji lub innych to będzie właścicielem bonitarnym.
- niektóre ważne uprawnienia należały wyłącznie do właściciela kwirytarnego
" np. nadanie niewolnikowi przez wyzwolenie statusu obywatela rzymskiego
" sporządzenie legatu windykacyjnego (częściowe przysporzenie ze spadku bez
odpowiedzialności za długi),
" mógł również skomplikować sytuację właściciela bonitarnego, bo miał większe
uprawnienia do rzeczy niż bonitarny (mógł np. zażądać zwrotu tej rzeczy),
" Właściciel kwirytarny mógł wystąpić przeciwko bonitarnemu o wydanie rzeczy
Exceptio rei benditio et tradite  zarzut rzeczy wydanej i sprzedanej
- cywilne środki ochrony petytoryjnej przysługiwały tylko właścicielowi
kwirytarnemu.
2. Własność bonitarna 
- własność uznana i chroniona wg prawa pretorskiego,
- powstała pod wpływem naglących potrzeb obrotu gospodarczego, którym własność
prawa cywilnego nie mogła sprostać, gdyż formalności przy przenoszeniu własności
kwirytalnej na res mancipi stawały się zbyt uciążliwe. Zdarzało się, że zainteresowani
obrotem gospodarczym pomijali formalności prawa cywilnego i poprzestawali na
prostym wydaniu rzeczy przez zbywcę do rąk nabywcy. Przy res mancipi własność
kwirytarna pozostawała przy zbywcy, na nabywcę przechodziło jedynie possessio
civilis, ale z nadzieją na uzyskanie własności kwirytarnej po upływie dwóch lat lub
nawet jednego roku przez zasiedzenie (usucapio).
- pretorowie owych nieformalnych nabywców, znajdujących się na drodze do
zasiedzenia chronili nie tylko interdykatami posesoryjnymi, tak jak wszystkich
posiadaczy, także poprzez ekscepcje oraz specjalnego powództwa petytoryjnego.
Oznaczało to stworzenie nowej formy własności wg. prawa pretorskiego
- uległa ona rozszerzeniu poza krąg nieformalnych nabywców res mancipi na innych
posiadaczy znajdujÄ…cych siÄ™ na drodze do zasiedzenia np. nabywca majÄ…tku bankruta
w trakcie egzekucji majÄ…tkowej (bonorum emptor) lub dziedzic wg. prawa
pretorskiego (bonorum possessor) i inni
- właściciel bonitarny korzystał z przedmiotu własności i pobierał z niego pożytki, ale
dopóki nie dokonał zasiedzenia i nie stał się właścicielem kwirytarnym na jego rzeczy
ciążyło prawo własności właściciela kwirytarnego
Podwójna własność  duplex dominium  do momentu nabycia własności kwirytarnej przez
zasiedzenie jest dwóch właścicieli (zbywca jest dalej właścicielem kwirytalnym i jest
chroniony przez ius civilis  prawem cywilnym).
Właściciel bonitarny mógł się przed kwirytarnym bronić zarzutem rzeczy sprzedanej i
wydanej  exceptio rei venditae et traditae
Justynian tą podwójną własność zlikwidował, pozostawił tylko traditio.
Quasi własność gruntów prowincjonalnych (poza Italią) [podboje]:
- Właścicielem tych gruntów jest państwo lub cesarz
- i może je wydawać użytkownikom prywatnym - prywatni użytkownicy nie mieli tytułu
właściciela, ich władanie było określane jako posiadanie i użytkowanie (possessio et
ususfructus) w zamian za opłacanie daniny na rzecz narodu lub cesarza (od tej daniny grunty
italskie były wolne).
- Faktycznie  użytkownicy tych gruntów korzystali z nich w pełnym zakresie i to
dziedzicznie, korzystali również z ochrony petytoryjnej.
- W prowincjach zarzÄ…dzanych przez cesarza daniny nazywano tributum,
- a w prowincjach zarzÄ…dzanych przez senat  stipendium.
Nabywanie tych gruntów przez zasiedzenie nie było możliwe, ale zostało stopniowo
wprowadzone przez longi temporis praescriptio.
- Grunty italskie początkowo były wolne od danin, dopiero w III w n.e Dioklecjan zniósł ten
przywilej i obciążył je na równi z gruntami prowincjonalnymi.
Własność peregrynów (cudzoziemców):
- istniała do 212 r. n.e.  początkowo cudzoziemcy mają odrębne prawo własności do
momentu, kiedy to cesarz Karakala nadaje wszystkim mieszkańcom imperium obywatelstwo -
- własność ta była własnością  pojedynczą , chronioną przez prawa lokalne peregrynów, a
także przez rzymskich magistratus (np. jeśli doszło do konfliktu peregryna z obywatelem
rzymskim wtedy pretor peregrynów stosował powództwo, w którym przyjmowali fikcję, że
peregryn jest obywatelem rzymskim.
Własność w prawie wulgarnym  precyzyjne rozgraniczenia terminologiczne z okresu
prawa klasycznego uległy zmieszaniu. Zjawiskiem o decydującym znaczeniu to faktyczne
władanie rzeczami.
Własność w prawie justyniańskim  powrócił do klasycznych pojęć prawa rzeczowego,
ale zlikwidował podwójną własność, potwierdził również zniesienie różnicy pomiędzy
własnością gruntów italskich i prowincjonalnych. Własność stała się instytucją jednolitą.
Współwłasność  w prawie do jednej rzeczy partycypuje kilka osób, w części ułamkowej,
ułamki te nie musiały być równe. Tym ułamkiem każdy dysponował sam, ale decyzje
dotyczące całej rzeczy wymagały zgody wszystkich współwłaścicieli.
Nieruchomość  przedmiotem własności była powierzchnia nieruchomości, powietrze ponad
tą nieruchomością i podziemie pod tą nieruchomością.
Uprawienia właścicieli:
- ius utendi et fruendi  prawo do używania rzeczy i pobierania z niej pożytku
- ius disponendi  prawo do swobodnego dysponowania własnością
- ius posidendi  prawo do posiadania rzeczy, faktycznego władztwa nad rzeczą
- (w skrajnych przypadkach) ius abutendi  prawo do zniszczenia rzeczy
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Pojęcie własności
Dwie nazwy rzymskiej własności: dominium lub proprietas.
Brak w z
ródłach rzymskich definicji prawa własności.
Rzymskie prawo własności było najważniejszym i najpełniejszym co do treści prawem
rzeczowym.
Do jego cech charakterystycznych należały:
- wąski krąg dopuszczalnych podmiotów  właścicieli
- bardzo szeroki krąg dopuszczalnych przedmiotów, dóbr ekonomicznych dostępnych dla
właścicieli,
- daleko idąca swoboda właściciela w korzystaniu ze swojego prawa i rozporządzaniu
nim,
- starannie ukształtowana ochrona stanowiska właściciela.
Przedmioty prawa własności. Współwłasność
W okresie prawa klasycznego własność prywatna występowała przede wszystkim jako
własność indywidualna. Poszczególne rzeczy będące w obrocie należały w zasadzie do
jednostkowych i wyłącznych właścicieli. Podwójna własność nie stanowiła wyjątku, również
była to własność indywidualna, uznawana jednak w dwóch płaszczyznach, bo w świetle
prawa cywilnego właścicielem był właściciel kwirytarny, a w świetle prawa pretorskiego
właściciel bonitarny. Rzymianom obce było pojęcie własności podzielonej (np. odrębnej
własności budynków na cudzych gruntach).
Jedyną możliwą formą współudziału większej liczby osób w prawie własności na jednej
rzeczy była współwłasność (communio pro indiviso). Urządzenie to dotyczyło zwłaszcza
rzeczy z natury niepodzielnych (np. wspólny niewolnik  servus communis).
Współwłasność  communio pro indivisio  do jednej rzeczy partycypuje kilka osób w części
ułamkowej, te ułamki nie musiał być równe, każdy z właścicieli swoją częścią zarządzał sam,
ale jeżeli chodziło o decyzję całej rzeczy wymagało to porozumienia współwłaścicieli.
Każdy ze współwłaścicieli miał swój udział określony w sposób  idealny , w postaci
uÅ‚amka uprawnienia do caÅ‚oÅ›ci (np. ½, ź). ByÅ‚ to podziaÅ‚ prawa do rzeczy, ale nie podziaÅ‚
rzeczy. Tym swoim idealnym udziałem mógł każdy ze współwłaścicieli swobodnie
rozporządzać: sprzedać, zastawić. Mógł z rzeczy korzystać, czerpać pożytki i ponosić ciężary
proporcjonalnie do swego udziału we własności. Natomiast samą rzeczą mogli zadysponować
tylko wspólnie wszyscy wspólnicy.
Przez zgodne porozumienie wszystkich współwłaścicieli można było znieść w każdej chwili
wspólnotę. Jeśli nie było zgody  każdy z uczestników mógł wnieść w tym celu powództwo
działowe.
Własność mogła się rozciągać swobodnie na wszystkie rzeczy dopuszczone do obrotu,
nieruchome i ruchome.
Przedmiotem własności w nieruchomościach była nie tylko powierzchnia nieruchomości, ale i
wnętrze ziemi pod nieruchomością i słup powietrza ponad.
Zakres uprawnień właściciela
Ius utendi et fruendi (prawo do używania rzeczy i pobierania z niej pożytku)  połączenie:
" Ius utendi (prawo do używania rzeczy własnej)  właściciel mógł posługiwać się
rzeczą według swojego upodobania, bezpośrednio lub za pośrednictwem innych osób
" Ius fruendi (prawo pobierania pożytków)  właścicielowi przypadały pożytki z rzeczy,
chyba że ktoś inny był specjalnie uprawniony do ich pobierania (użytkowanie czy
dzierżawa)
Ius disponendi (prawo do rozporządzania rzeczą własną)  prawo do swobodnego
dysponowania rzeczÄ…:
" Inter vias  za życia
" Mordis causa  na wypadek śmierci, po śmierci, w testamencie
Właściciel w każdej chwili rzecz mógł sprzedać, zamienić czy darować.
Niekiedy właściciel dysponował swoją rzeczą w sposób ograniczony np. oddając samo prawo
do używania (usus  najem) lub prawo do używania i pobierania pożytków (ususfructus 
dzierżawa).
Mogło to mieć charakter przejściowy i krótkotrwały jak np. oddanie w zastaw, albo
rozciągnięte w czasie na całe pokolenia np. emfiteuza, superficjes.
Prawo własności w Rzymie było traktowane jako władztwo nieograniczone w czasie, dopiero
Justynian wprowadził koncepcję własności czasowej (proprietas ad tempus).
Ius possidendi (prawo do posiadania rzeczy własnej)  harmonia pomiędzy władztwem
faktycznym a władztwem prawnym (posiadanie rzeczy, faktyczne władztwo nad rzeczą)
W wyjÄ…tkowych przypadkach:
Ius abutendi (prawo zużycia)  był to normalny, gospodarczy sposób korzystania z rzeczy
zużywalnych, właściciel mógł rzecz również zniszczyć lub porzucić
* w Rzymie nie było osobnego prawa połowu ryb i polowania, każdy właściciel mógł
swobodnie wykonywać te uprawnienia na swoim terenie i nabytki z tego z
ródła pozostawiać
dla siebie.
Ograniczenia dysponowania własnością były znane, ale stosowano je rzadko np. ograniczenie
dysponowania gruntami italskimi wchodzącymi w skład majątku posagowego żony.
Ograniczenia prawa własności
Jedyne pełne nieograniczone prawo rzeczowe na rzeczy własnej. Mówimy o tym, że jest
nieograniczone bo właściciel może swobodnie dysponować przedmiotem swojej własności.
Jednakże prawo własności mogło podlegać różnym ograniczeniom. Te ograniczenia
zawężają zakres uprawnień właściciela, bo właściciel nie może już w sposób nieograniczony
korzystać ze swojej własności, ale tylko dopóki dopóty te ograniczenia nie ustaną. Kiedy
te ograniczenia ustaną to prawo własności powraca do swojej pierwotnej postaci  zasada
elastyczności prawa własności.
Np. właściciel sam na mocy umowy z drugą stroną zawęża sobie zakres uprawnień do
wyłącznego dysponowania daną rzeczą.
Ograniczenia mogły powstać na mocy ustawy, umowy lub wyroku sądowego.
Istniały dwie duże grupy ograniczeń prawa własności:
1) Ograniczenia w sferze prawa prywatnego  wynikały przede wszystkim z prawa
sąsiedzkiego, regulującego współżycie pomiędzy właścicielami pobliskich nieruchomości
Przykłady zastosowania tych ograniczeń to m.in.:
- prawo do zbioru owoców, które spadły z własnego drzewa na grunt sąsiedni (ich
właścicielem był właściciel drzewa)
- zakaz wyrządzania szkód przez urządzenia kierujące spływem (chodziło o kierowanie
naturalnym spływem wody przez właścicieli gruntów położonych wyżej)
- zakaz szkodliwego oddziaływania na grunt sąsiedni np. poprzez wyziewy, odłamki z
tłuczonych kamieni
2) Ograniczenia w sferze prawa publicznego:
Możemy wyróżnić ograniczenia o charakterze:
- sanitarnym (np. ograniczenie co do lokalizacji cmentarzy)
- komunikacyjnym (np. ograniczenie co do dostępu do dróg i rzek publicznych)
- budowlanym (np. ograniczenie co do wysokości i rozmieszczenia budynków w miastach)
* Znane było wywłaszczenie dla dobra publicznego  najbardziej radykalna ingerencja
Kolejny rodzaj ograniczeń to:
* Ograniczenia w sferze obyczajowej  wszelkie przejawy niegospodarności spotykały się z
dezaprobatą społeczną i sąd na mocy wyroku mógł taką własność ograniczyć np. zaniedbanie
uprawy roli, rozrzutność w dysponowaniu majątkiem
Cenzorowie  piętnowali notą cenzorską właścicieli odchylających się od przyjętych norm
postępowania
* Ograniczenia przyjęte przez samych właścicieli w drodze czynności prawnych  wszelkie
prawa na rzeczach cudzych, ustanowione na rzecz osób postronnych przez właściciela, a
także stosunki obligacyjne, na mocy których właściciel wyzbywa się przejściowo swoich
uprawnień (np. przez oddanie rzeczy w najem czy w dzierżawę).
Pomimo istnienia ograniczeń, własność w pojęciu rzymskim zawsze była władztwem pełnym.
Ograniczenia były czymś zewnętrznym, skoro więc odpadło jakieś ograniczenie  własność
automatycznie wracała do swej pierwotnej rozciągłości (tzw. elastyczność prawa własności).
Nabycie własności
Właścicielem można było stać się nie tylko przez czynności prawne, ale także przez
upływ czasu, objęcie rzeczy w posiadanie, upływ czasu, objęcie rzeczy w posiadanie, czy
w następstwie naturalnego działania sił przyrody lub technicznych procesów łączenia i
przerabiania rzeczy.
Już Gaius wprowadził rozróżnienie na sposoby nabycia wg. prawa cywilnego, właściwego
tylko dla obywateli rzymskich lub prawa naturalnego. Justynian to podtrzymał i wprowadził
znak równości pomiędzy ius naturale a ius gentium.
Podział nabycia własności (własność można było nabyć w sposób):
- pierwotne (nabywanie własności po raz pierwszy bez udziału poprzedniego właściciela)
- pochodne (nabywanie własności przy udziale poprzedniego właściciela w drodze
przeniesienia prawa własności)