PRACA POGL
DOWA ISSN 1643 0956
Beata Dróżdż1, Wiktor Dróżdż2
1
Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna nr 2 w Bydgoszczy
2
Katedra i Klinika Psychiatrii Akademii Medycznej w Bydgoszczy
Problemy emocjonalne osób
ze specyficznymi trudnościami w uczeniu
Emotional problems in individuals suffering from the specific learning disorders
STRESZCZENIE ver, these problems frequently extend difficulties
with academic, social and occupational functioning.
O ile zagadnienia zwiÄ…zane z diagnostykÄ… i terapiÄ…
Therefore, the emotional problems should inevita-
dysleksji są przedmiotem licznych opracowań, o tyle
bly be taken into account in the entire diagnostic
problemy i zaburzenia emocjonalne występujące
and therapeutic process of a dyslexic child. In this
u osób z dysleksją bada się i opisuje stosunkowo
paper therapeutic features of caregivers accomplish-
rzadko. Nie ulega jednak wątpliwości, że w wypad-
ment in the struggle with developmental dyslexia
ku dzieci i osób dorosłych z dysleksją problemy emo-
with in the context of compensational strategies of
cjonalne wiążące się z trudnościami w czytaniu i pi-
dyslexic person were underpinned.
saniu majÄ… charakter urazowy, utrzymujÄ… siÄ™ przez
wiele lat i często pogłębiają trudności w funkcjono-
Key words: emotional problems, dyslexia
waniu szkolnym, społecznym i zawodowym. Powin-
ny zatem być uwzględniane w postępowaniu dia-
gnostycznym i terapeutycznym. W niniejszym arty-
kule podkreślono terapeutyczne znaczenie odpo-
Niewiele jest badań i publikacji poświęconych
wiednich działań opiekunów w zmaganiu się z dys-
leksją w kontekście strategii kompensacyjnych re- przeżyciom emocjonalnym osób, u których w wieku
alizowanych przez osoby z dysleksją rozwojową. dziecięcym postawiono diagnozę dysleksji lub innych
specyficznych trudności w uczeniu. Stosunkowo naj-
SÅ‚owa kluczowe: problemy emocjonalne, dysleksja
więcej uwagi wśród badaczy wzbudziło zagadnie-
nie adaptacji emocjonalnej do trudności wywołanych
dysleksjÄ… rozwojowÄ…. W przeprowadzonych bada-
ABSTRACT
niach wykazano, że rozpoznanie i odpowiednia te-
The problems of diagnosis and therapy of dyslexia
rapia dysleksji powodujÄ… zrozumienie natury trud-
are well defined. However, the emotional problems
ności w uczeniu i ułatwiają uzyskanie lepszych osią-
and disturbances in children with developmental
gnięć szkolnych, a w konsekwencji  zawodowych
dyslexia have been rarely studied and described.
[1 3]. Niemniej jednak w badaniu longitudinalnym
From the perspective of a dyslexic child or an adult
obejmującym niemal 600 abiturientów szkoły dla
person, the emotional problems associated with
chłopców z dysleksją zaobserwowano, że nawet je-
dyslexia are both traumatic and persistent. Moreo-
śli istnieją wyjątkowo sprzyjające warunki edukacyj-
ne oraz społeczne, osiągnięcia życiowe dyslektyków
są gorsze niż ich rodziców i krewnych, żyjących
Adres do korespondencji:
w podobnych warunkach socjoekonomicznych i cha-
Beata Dróżdż
rakteryzujÄ…cych siÄ™ podobnym poziomem inteligen-
Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna nr 2
ul. Hetmańska 33, 85 039 Bydgoszcz
cji [1, 4]. Oznacza to, że dysleksja może negatywnie
tel. [phone]
wpływać na osiągnięcia życiowe, nawet jeśli doty-
e-mail: [e-mail]
czy osób o wysokim poziomie inteligencji, które po-
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003; 3 (4): 169 176
chodzą z modelowych środowisk i szkół. Często jest
© 2003 Via Medica
www.psychiatria.med.pl 169
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003, tom 3, nr 4
również przyczyną istotnych problemów społecznych społecznych. Umiejętności takie stają się szczegól-
i emocjonalnych [4]. nie ważne w okresie adolescencji. Dyslektycy mogą
W wieku przedszkolnym większość dyslektyków mieć problemy ze znalezieniem odpowiedniego sło-
cechuje dobre przystosowanie społeczne. Frustracja wa lub z płynnością wypowiedzi, mogą z opóz
nie-
narasta u nich w początkowych latach nauki, gdy niem udzielać odpowiedzi [4].
rówieśnicy przewyższają ich w sprawności czytania, Dysleksja sprawia, że dziecko potrzebuje znacz-
a nauczyciele zwracają im raz po raz uwagę, że są nie więcej czasu, by uczyć się na podstawie popeł-
błyskotliwi, tylko zbyt leniwi, i dlatego powinni się nianych pomyłek. Ponadto, dyslektycy wykonują za-
bardziej przykładać do nauki i więcej pracować. dania w sposób bardzo nieregularny, to znaczy jed-
W istocie, dyslektycy zwykle na tym etapie nauki szkol- nego dnia czytanie stosunkowo skomplikowanych
nej starają się bardzo, jednak ich styl nauki jest zupeł- tekstów może im przychodzić ze względnie dużą
nie odmienny od reszty dzieci. Rzutuje to negatywnie łatwością, jednak już po chwili lub też następnego
na ich obraz samych siebie i poziom samoakceptacji. dnia nie są niemal w stanie przeczytać czy napisać
Utrudnia też funkcjonowanie społeczne [4]. najprostszego zdania. Stwarza to ogromne proble-
W pierwszych latach nauki szkolnej dziecko my diagnostyczne, ale także wywołuje poważny dy-
z dysleksją bardzo często przeżywa niepowodzenia sonans poznawczy u samego dyslektyka. Powoduje
i frustracje. Uważa, że jest  gorsze od innych, a po- też niemożność zaplanowania, jakie obciążenia i ja-
nadto utwierdza się w przekonaniu, że nawet usilne kie ćwiczenia można przewidzieć na dany dzień lub
starania nie przynoszą oczekiwanych rezultatów. tydzień nauki [4].
Często występuje u niego poczucie bezsilności i nie- Uznanymi metodami interwencji w przypadku
kompetencji. Już około 10 rż. u dziecka utrwala się dysleksji są terapie ukierunkowane na poprawę sa-
poczucie niższości, które w póz
niejszych latach nie- mooceny, połączone z terapią pedagogiczną oraz
zwykle trudno jest skorygować. W ten sposób istot- psychoterapią indywidualną i rodzinną [1]. Takie in-
nie zwiększa się ryzyko depresji, jednak jej objawy terwencje poprawiają zdolności adaptacyjne i poma-
mogą nie być typowe: mają raczej charakter  depre- gają w radzeniu sobie z trudnościami. U osób z dys-
sji maskowanej przez nadmierną aktywność i zabu- leksją, które osiągnęły życiowe sukcesy, czynnikami,
rzenia zachowania, jednak ewidentnymi objawami są jakie miały kluczowe znaczenie, okazały się: wcze-
 pesymistyczny obraz przyszłości i anhedonia (nie- sne rozpoznanie zaburzenia i szybka interwencja, roz-
możność cieszenia się i odczuwania satysfakcji) [4]. wijanie talentów i hobby, pozytywne wsparcie ze
Dysleksja często powoduje istotne zakłócenia strony rodziny oraz poszukiwanie możliwości dowar-
w funkcjonowaniu rodziny: rodzeństwo dziecka z dys- tościowania siebie [3, 4].
leksją jest zazdrosne o to, że rodzice poświęcają mu Ogromną rolę terapeutyczną u dzieci z dysleksją
znacznie więcej czasu i uwagi i rywalizuje z nim. spełniają opiekunowie  zarówno rodzice, jak i na-
Ponieważ dysleksja często ma podłoże dziedziczne, uczyciele. Podstawowe znaczenie dla udzielenia od-
to z rodziców, które w dzieciństwie samo doświad- powiedniej pomocy związanej z funkcjonowaniem
czało problemów związanych z tym zaburzeniem, w szkole i w innych istotnych sferach życia ma przede
może ponownie przeżywać wiele negatywnych emo- wszystkim świadomość występowania trudności
cji, opiekując się dzieckiem z dysleksją [4]. w uczeniu u podopiecznego. Świadomość, wrażliwość
Niektóre cechy osobowości mogą negatywnie i odpowiednia pomoc opiekunów dziecka przyspie-
interferować z dysleksją. Z badań nad cechami oso- szają proces kompensowania problemów zarówno
bowości wynika, że ogólnie osoby z dysleksją mają psychologicznych, jak i funkcjonalnych, związanych
obniżoną samoocenę i charakteryzują się niepewno- z trudnościami w uczeniu. Terapia w zakresie pro-
ścią, ponadto częściej stwierdza się u nich większą blemów funkcjonalnych obejmuje udzielenie dziec-
zależność od otoczenia [5, 6]. U osób z dysleksją ku pomocy w uformowaniu strategii poznawczych,
częściej stwierdza się obecność zaburzeń lękowych służących uniknięciu wpływu deficytów albo wzmoc-
i depresji [7]. Z drugiej strony trudności w czytaniu nieniu funkcjonowania w tych sferach, w których
nie wiążą się z istotnie większym ryzykiem występo- dziecko odnosi sukcesy, tak aby mogło ono prze-
wania jakichkolwiek objawów psychopatologicznych. zwyciężyć wpływ ograniczeń w zakresie funkcji po-
Oznacza to, że specyficzne trudności w czytaniu nie znawczych. Z kolei terapia w zakresie problemów
są konsekwencją zaburzeń emocjonalnych, ale mogą psychologicznych polega na udzieleniu pomocy
do nich prowadzić [8]. w zakresie zmagania się ze stygmatyzacją oraz z prze-
Z występowaniem dysleksji wiążą się zwykle życiami, które są konsekwencją trudności oraz nie-
problemy z wysławianiem się, zwłaszcza w sytuacjach powodzeń w uczeniu i negatywnie wpływają na sa-
170 www.psychiatria.med.pl
Beata Dróżdż, Wiktor Dróżdż, Problemy emocjonalne osób ze specyficznymi trudnościami w uczeniu
moocenę dziecka. Stałe trudności w funkcjonowa- by te charakteryzują się wysokim poziomem świado-
niu powodują znaczące obniżenie samooceny, co mości utrzymywania się trudności związanych z wy-
stanowi najbardziej powszechny problem psycholo- stępującymi u nich dysfunkcjami. Badani najczęściej
giczny u dzieci z dysleksją. Takie trudności w istotny określali siebie jako osoby  odpowiedzialne oraz
sposób rzutują na rozwój osobowości dziecka i na  uporczywie się starające . Osoby te zgłaszały także
jego poczucie godności [4, 9]. utrzymywanie się problemów emocjonalnych oraz
Trudności w uczeniu kształtują w dziecku spe- problemów w kontaktach społecznych. Większość
cyficzny rodzaj samoświadomości i specyficzny kli- z nich miała poczucie odmienności od innych ludzi
mat emocjonalny. Dziecko wyjaśnia sobie w pewien i wrażenie trudności w porozumiewaniu się z nimi,
sposób, co oznaczają dla niego własne trudności ponieważ inni nie byli w stanie wyobrazić sobie ich
w nauce, a także jaki klimat emocjonalny wiąże się przeżyć i doświadczeń. Skarżyli się na poczucie nie-
z nimi. Na ogół jest to niska samoocena, z różnymi pewności, na ogół mieli niewielu przyjaciół, byli spo-
stopniami akceptacji lub odrzucenia istnienia trud- łecznie niedostosowani. Pozytywne doświadczenia ze
ności w uczeniu. Opiekunowie mogą wywierać po- szkoły podstawowej miały znaczenie dla wyższego
zytywny wpływ, korygując tę samoświadomość i we- poziomu akceptacji własnej niesprawności [10].
wnętrzny klimat emocjonalny dziecka z dysleksją, Najpowszechniejszym problemem emocjonalnym
poprzez zaangażowanie i poświęcanie odpowiedniej u osób dorosłych z rozpoznaną w dzieciństwie dys-
uwagi istniejącym trudnościom funkcjonalnym [9]. leksją okazał się lęk. Był on wywoływany, a następ-
Niewystarczający poziom uwagi i zaangażowania ze nie utrwalany, przez wysoki poziom nieprzewidywal-
strony opiekunów dziecka z dysleksją może być przy- ności nasilenia dysfunkcji poznawczych, zwłaszcza
czyną niesprzyjającego wewnętrznego klimatu emo- w nowych sytuacjach. Dlatego każda taka sytuacja
cjonalnego, niewłaściwej adaptacji, niskiej samooce- powodowała eskalację lęku, również w wieku doro-
ny. W takich warunkach u dziecka mogą się rozwi- słym. Z powodu lęku osoby z dysleksją mają skłon-
jać mechanizmy obronne w postaci wyparcia lub ność do unikania sytuacji i zadań stanowiących pew-
zaprzeczenia istnienia trudności w uczeniu. W ten ne wyzwanie. Nauczyciele, a póz
niej przełożeni, in-
sposób młody człowiek może bronić swojego po- terpretują to jako wyraz wygodnictwa, lenistwa,
czucia godności i wartości, a także bronić się przed kunktatorstwa [4].
określaniem go jako  leniwego ,  głupiego czy na- Lęk łatwo przeradza się w agresję wobec sta-
wet  upośledzonego umysłowo [1]. Oczywiście wiających wymagania nauczycieli lub rodziców.
obecność takich mechanizmów obronnych jest czyn- W bezpiecznych warunkach rodzinnego domu za-
nikiem utrudniającym udzielenie dziecku skutecznej zwyczaj następuje przemieszczenie i agresja dziecka
pomocy terapeutycznej. zwraca siÄ™ w kierunku matki. Zwykle pogarsza to
Należy podkreślić, że opiekunowie dziecka wzajemne relacje i możliwość udzielenia dziecku sku-
z dysleksją powinni nagradzać nie efekty przez nie tecznej pomocy, zwłaszcza w wieku adolescencji.
osiągane, ale jego starania. Stopnie powinny mieć Nastolatek z dysleksją wciąż potrzebuje szczególnej
mniejsze znaczenie niż postępy w nauce. Należy de- pomocy od opiekunów, jednak z drugiej strony na
finiować cele realne do osiągnięcia przez dyslektyka tym etapie rozwoju naturalne jest pragnienie usa-
i nie porównywać tych osiągnięć z postępami rówie- modzielnienia, co stwarza dodatkowe napięcia [4].
śników. Należy dostrzegać drobne sukcesy dyslekty- Szczególnie interesujące i warte szerszego
ka i chwalić go za nie. Wielu dyslektyków uzyskuje omówienia jest badanie przeżyć emocjonalnych zwią-
znakomite rezultaty w sporcie, sztuce, elektronice zanych z dysleksjÄ…, przeprowadzone przez McNul-
czy mechanice  wskazane jest stymulowanie dys- ty ego i opublikowane niedawno [1]. Autor wykonał
lektyka do poszukiwań swoich szczególnych talen- jakościową ocenę historii życia osób, u których
tów i zainteresowań. Wiele osób z dysleksją odnaj- w dzieciństwie  przed 14 rż.  rozpoznano w spo-
duje możliwość samorealizacji, pomagając innym sób formalny dysleksję. Nie stosował kwestionariu-
ludziom, na przykład w działalności charytatywnej szy. W badaniu wzięło udział 12 osób (8 mężczyzn
czy w grupach religijnych. Szczególnie konstruktywną i 4 kobiety), w wieku 25 45 lat. Dziesięć osób wy-
wartość dla osoby z dysleksją ma możliwość udzie- wodziło się z rodzin o przeciętnych dochodach,
lania pomocy innym uczniom, na przykład w zakre- 2 osoby  z rodzin o dochodach bardzo wysokich.
sie matematyki lub innych przedmiotów, a zwłasz- Większość badanych uczęszczała do szkół publicz-
cza pomoc młodszemu dziecku z dysleksją [4]. nych, jednak 3 osoby kształciły się w specjalnych szko-
W badaniu osób dorosłych, u których w dzie- łach średnich, przeznaczonych dla uczniów z dys-
ciństwie rozpoznano dysleksję, stwierdzono, że oso- leksją. Wszyscy ukończyli szkołę średnią, 8 osób uzy-
www.psychiatria.med.pl 171
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003, tom 3, nr 4
skało licencjat, a 2 z nich ukończyły studia magister- innym audytorium wywołuje intensywne poczucie
skie. Trzech uczestników z powodzeniem prowadzi- wstydu i poniżenia; doznania te dziecko szczegółowo
ło własne przedsiębiorstwa, 3 osoby wykonywały zapamiętuje. Tego typu przeżycia często podważają
zawód zgodny z uzyskanym wykształceniem, 6 osób fundamenty osobowości, mają trudne do oszacowa-
pracowało na stanowisku nieodpowiadającym po- nia długofalowe, negatywne następstwa. W konse-
ziomowi czy charakterowi wykształcenia. kwencji dziecko jest przekonane, że inni myślą, że
W pierwszej fazie badania zarejestrowano ob- jest ono  leniwe albo  głupie , jest pełne wątpliwo-
szerne (1,5 2,5 h) ustne wypowiedzi uczestników. ści i trapią je niepokojące dylematy różnego rodzaju.
Następnie przedstawiono dokument zawierający pi-
semnÄ… wersjÄ™ wypowiedzi do autoryzacji i rejestro-
wano dodatkowe komentarze (kolejne 1,5 2,5 h). Szczególne wydarzenie
Opracowano kompletne wypowiedzi i na ich pod-  proces diagnostyczny
stawie sformułowano model czterech możliwych sce- i postawienie rozpoznania
nariuszy emocjonalnych związanych z dysleksją. Wy- W zależności od okoliczności wydarzenie takie
niki przedstawiono podczas specjalnej sesji na kon- lokowano na kontinuum między kolejnym przeżyciem
ferencji poświęconej dysleksji i tam uzyskano dodat- urazowym a doświadczeniem afirmacji. Konieczność
kowe opinie od osób z dysleksją, rodziców takich osób poddania się testom, diagnozie często odczuwano
oraz profesjonalistów; żadna z tych osób nie uczest- jako urazową, ponieważ w pewien sposób potwier-
niczyła we wcześniejszych fazach badania. dzała ona lęk dziecka:  coś jest ze mną nie w porząd-
Autor wyraża przekonanie, że w przypadku ku . Poczucie afirmacji wywołały rzetelne i trafne
badanych przez niego osób można mówić o kolek- ustalenia, które w odpowiedni sposób tłumaczyły ist-
tywnej historii emocjonalnej, ponieważ uczestnicy niejące trudności  w połączeniu z pozytywnymi
doświadczali podobnych przeżyć i dylematów w cią- wyjaśnieniami, uwypuklającymi mocne strony dziec-
gu kolejnych faz życia. ka  a ponadto były pomocne w adaptacji. Kolejny
uraz emocjonalny powodowało takie wykonanie dia-
gnozy, które nie dawało użytecznych informacji albo
Wczesne dzieciństwo też fakt, że informacji nie podano w pozytywny spo-
 okres prodromalny sób. Przeżycie procesu diagnostycznego ustalało wa-
Wielu rodziców i profesjonalistów jest prze- runki, w jakich w następnych latach dzieciństwa i ado-
świadczonych, że trudności związane z dysleksją lescencji odbywał się dalszy proces pozytywnej lub
pojawiają się w szkole, kiedy ujawniają się problemy negatywnej kompensacji istniejących trudności. Pro-
z nauką. Wydaje się jednak, że często już we wcze- ces diagnostyczny na ogół wywierał głęboki wpływ
snym dzieciństwie osoby z dysleksją mają świado- na dalsze życie dzieci z dysleksją.
mość swojej odmienności od innych dzieci lub trud-
ności z językiem mówionym, uwagą czy koordynacją
niektórych funkcji. Otrzymują wiele informacji od Okres zmagania się z dysleksją
otoczenia, od rodziców lub krewnych, którzy dostrze- Według autora po postawieniu rozpoznania
gają te trudności i wywołują u dziecka następujące dysleksji możliwe były cztery scenariusze walki z trud-
poczucie: że  coś jest ze mną nie tak ,  jestem jakiś/ nościami, powodowanymi przez dysleksję.
/jakaÅ› inny/inna . 1. Afirmacja
Doświadczenia i działania (ćwiczenia, terapia)
z osobami znaczÄ…cymi (rodzicami, nauczycielami),
Okres wczesnoszkolny  niepowodzenia, które ułatwiały adaptację w sferach, gdzie występo-
nieporozumienia, urazy wały problemy, a także wzmacniały pozytywną sa-
W tym okresie dziecko przeżywa niewyjaśnione moocenę dziecka. Tego typu doświadczenia ogólnie
trudności i niepowodzenia, które poddają w wątpli- odbywały się kosztem dużego poświęcenia i zaan-
wość jego poczucie inteligencji i motywacji do nauki. gażowania. Konieczne były wytrwałość i tolerancja
Często spotyka się z niezrozumieniem ze strony in- na frustrację.
nych osób. Takie przeżycia najczęściej wywołują utrwa- 2. Konfrontacja
lenie poczucia:  coś jest ze mną nie tak . W niektó- Chroniczne negatywne doświadczenia z osoba-
rych wypadkach przeżycia te mają charakter urazo- mi znaczącymi, które nie rozumiały charakteru istnie-
wy, są doświadczane jako  koszmar . Na przykład jących trudności i dlatego uporczywie podkopywały
polecenie czytania na głos tekstu w klasie lub przed przekonanie dziecka o jego inteligencji i jego moty-
172 www.psychiatria.med.pl
Beata Dróżdż, Wiktor Dróżdż, Problemy emocjonalne osób ze specyficznymi trudnościami w uczeniu
wację do pracy. Konfrontacja z takimi trudnościami i w życiu osobistym, podobne do tych, które miały
niekiedy motywowała dzieci lub nastolatki do pracy miejsce w szkole. Takie problemy negatywnie rzu-
i do udowodnienia, że osoby znaczące są w błędzie. tują na samoocenę i powodują utrzymywanie się po-
W takich przypadkach dzieci demonstrują postawę: czucia niepewności w dorosłym życiu. Często nauka
 ja wam jeszcze pokażę . Oznacza to życie z ciężarem wciąż sprawia duże trudności, jest czasochłonna,
poważnych wątpliwości związanych z naturą wła- a wykonywanie w pracy zadań wymagających kom-
snej inteligencji i filozofii pracy (uczenia). W dodatku petencji leksykalnych nastręcza wiele problemów
postawa taka sprzyja mechanizmowi zaprzeczania, i wymaga szczególnej mobilizacji. Rodzi to napięcia,
a także powoduje silną niezależność, co może brak elastyczności, kreatywności, niekiedy koniecz-
w dalszej perspektywie odsuwać dziecko od poten- ne stają się częste zmiany miejsc pracy. Praca jest
cjalnych z
ródeł wsparcia i pomocy. mało satysfakcjonująca.
3. Alternatywa
Odnalezienie alternatywnych działań i sfer nie- B. Kompensacja alternatywna
naruszonych przez zaburzenia, które podtrzymują Wykorzystywanie zdolności i umiejętności zwią-
i wzmacniają pozytywną samoocenę. Takie działa- zanych ze szczególną predyspozycją lub talentem
nia mogą albo intensyfikować wysiłki zwrócone niedotkniętymi zaburzeniami uczenia. Osoby postę-
w kierunku walki z trudnościami w uczeniu, albo od pujące w ten sposób czują się dość pewnie w obsza-
nich odciągać. rze szczególnej predyspozycji lub talentu, lecz znacz-
4. Alienacja nie mniej pewnie, jeśli chodzi o ogólne poczucie wła-
Brak w otoczeniu dziecka osób rozumiejących snej inteligencji. Ma to związek z minionymi trudno-
lub akceptujących charakter występujących trudno- ściami w nauce w szkole. Osoby stosujące kompen-
ści w uczeniu i związanych z nimi wysiłków. Powo- sację alternatywną czują się niedowartościowane
duje to poczucie osamotnienia, izolacji lub pogłę- w odniesieniu do posiadanych potencjałów.
bienie uczucia wstydu. Niemożność przezwyciężenia
problemów skłania dziecko do uznania, że ci, którzy C. Nadkompensacja
mówią, iż jest ono leniwe czy mniej inteligentne, Polega na odkryciu i wykorzystywaniu szczegól-
zapewne mają rację. nych talentów lub zdolności. Występuje skłonność do
nadkompensacji przeżytych niepowodzeń przez ak-
tualne, ponadprzeciętne osiągnięcia życiowe. Ten styl
Odkrycie szczególnej predyspozycji postępowania w dużym stopniu jest konsekwencją
lub talentu utrzymujących się obaw przed porażką i niepewności
Odkrycie szczególnej predyspozycji lub talentu związanej z uczeniem i szkołą. Osoby wykorzystujące
(zwykle w okresie adolescencji lub wczesnej młodo- nadkompensację pragną udowodnić sobie i otocze-
ści) daje możliwość zbudowania programu własne- niu, że nie są wcale leniwe, upośledzone bądz
też
go rozwoju edukacyjnego lub zawodowego, może niezainteresowane osiągnięciem sukcesu itp.
poprawić zdolności adaptacyjne i samoocenę, a tak-
że radykalnie zmienić życie osoby z dysleksją. Z dru- D. Kompensacja
giej strony, niemożność odkrycia szczególnej predys- Polega na stopniowym osiąganiu coraz lepszych
pozycji lub talentu oznacza dalsze zmaganie się rezultatów w zakresie adaptacji do występujących
z dysleksją. trudności w nauce i pracy. Osoby wykorzystujące ten
styl z dużym powodzeniem radzą sobie z zadaniami
szkolnymi lub akademickimi, ich osiągnięcia są znacz-
Cztery sposoby kompensacji dysleksji nie bardziej zbliżone do posiadanego poziomu inte-
Na podstawie analizy historii osób z dysleksją ligencji niż w przypadku innych osób z dysleksją. Uzy-
McNulty wyróżnia cztery możliwe drogi kompensa- skiwane sukcesy dają tym osobom większe poczucie
cji problemów wynikających ze specyficznych trud- siły, umożliwiają bardziej pozytywne nastawienie do
ności w uczeniu w dorosłym życiu. pracy i bardziej ugruntowane poczucie własnej war-
tości. Mimo to takie osoby nadal zgłaszają problemy
A. Kompensacja pozorna z samooceną, związane z wieloletnimi doświadcze-
Utrzymujące się trudności z ukończeniem tych niami zmagania się z trudnościami w uczeniu. Zma-
zadań, których wykonanie utrudnia dysleksja. Wy- gania te, co oczywiste, wiążą się z ogromną mobili-
stępują problemy z funkcjonowaniem w pracy zacją, trwającą przez wiele lat, każdego niemal dnia.
www.psychiatria.med.pl 173
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003, tom 3, nr 4
Integracja przeżyć emocjonalnych Wnioski
w wieku dorosłym Osoby z dysleksją w ciągu życia są na ogół
Osoby z dysleksją po osiągnięciu wieku doro- zmuszone kompensować swoje trudności w ucze-
słego przyznają na ogół, że trudności w uczeniu po- niu na poziomach funkcjonalnym i emocjonalnym.
zostawiły ślad w postaci trwałego poczucia niepew- Występuje u nich zwiększone ryzyko poczucia niż-
ności, braku bezpieczeństwa i poczucia stabilności. szości wobec rówieśników z powodu konieczności
Poczucie niepewności wiąże się z poczuciem pod- przezwyciężania problemów z uczeniem. Niepowo-
wyższonej samoświadomości lub z obniżoną samo- dzenia szkolne i dotyczące innych ważnych sfer
oceną, zwłaszcza w odniesieniu do pracy czy kariery życia wywołują u osób z dysleksją przeświadcze-
zawodowej. Dotyczy również związków interperso- nie, że inni sądzą, że z nimi jest coś nie w porząd-
nalnych i innych sfer ważnych dla danej osoby. Fakt ku. To przeświadczenie powoduje poczucie niższo-
obecności takich uczuć zazwyczaj był zaskoczeniem ści. W bardziej dramatycznych okolicznościach są
dla bliskich i przyjaciół osoby z dysleksją (szczegól- to przeżycia urazowe (traumatyczne). Ważnym
nie tych, którzy nie byli świadomi obecności zabu- wnioskiem opisywanego badania jest stwierdzenie,
rzenia). Takie obciążające emocje mogą kontrasto- że wskazane jest wzmacnianie kompensacji funk-
wać z wysokim poziomem kompetencji, jaki osiągnę- cjonalnej i emocjonalnej u osób z dysleksją, ponie-
ły osoby z dysleksją w dorosłym życiu. Nawet ci spo- waż stwarza to szansę zmniejszenia u nich stygma-
śród nich, którzy odnieśli spektakularne sukcesy tyzacji i urazów psychicznych, a także poprawia ich
życiowe, podkreślają, że uporczywie utrzymuje się samoocenę.
u nich poczucie niepewności.
Wszystkie osoby uczestniczÄ…ce w badaniu opi- Wczesna interwencja
sywały sposoby, dzięki którym starały się podtrzymać Już we wczesnych fazach rozwoju dziecka
dobrą samoocenę, a także radzić sobie z obciążenia- (0 5 rż.) mogą się pojawiać oznaki i trudności, bę-
mi emocjonalnymi związanymi z przeżyciami powo- dące potencjalnymi prekursorami dysleksji [11]. Na
dowanymi przez dysleksję. Wysiłki takie były zróżni- przykład trudności w zdobywaniu kolejnych ważnych
cowane i raczej niesystematyczne, jednak uczestnicy umiejętności językowych, koordynacji ruchowej czy
identyfikowali się z podanymi poniżej opisami. uwagi nieuchronnie wzbudzają niepokój bliskich,
 Omawianie przeżyć z bliskimi lub przyjaciółmi co odczuwa dziecko. Takie przeżycie może rzuto-
 jako rodzaj katharsis. Mogło to poprawiać sa- wać negatywnie na poczucie tożsamości dziecka
moocenę i stanowić przeciwwagę dla trudnych i jego samoocenę. U dziecka często powstaje wra-
i urazowych przeżyć. żenie:  coś jest ze mną nie w porządku ,  jestem
 Umiejscawianie trudnych przeżyć w kontekście jakiś/jakaś inny/inna . Może to prowadzić do więk-
osiągnięć. Pozwalało to osobom z dysleksją unik- szego niż u innych dzieci uwikłania we własną psy-
nąć zgorzknienia i poprawiało ich samoocenę. chikę i w kwestię poczucia tożsamości. Może to
 Interpretowanie trudności w uczeniu jako od- też, przynajmniej częściowo, wyjaśniać większą
mienności a nie deficytów. Umożliwiało to od- nadwrażliwość na krytykę u dzieci z trudnościami
krycie swoich mocnych punktów, docenienie w nauce, na co zwracają uwagę rodzice i opieku-
znaczenia różnorodności; przyspieszało adapta- nowie tych dzieci. Potomstwo osób z dysleksją cha-
cję i poprawiało samoocenę. rakteryzuje się większym prawdopodobieństwem
 Myśli lub fantazje na temat konfrontacji z  wro- obciążenia podobnymi problemami [12]. Dlatego
gami lub składania hołdu sprzymierzeńcom. rodzice powinni być świadomi tego i zwracać uwa-
Miało to znaczenie dla afirmowania pozytywnych gę na wczesne oznaki trudności, a także skutecz-
emocji oraz dekompozycji emocji negatywnych, nie poszukiwać pomocy dla swoich dzieci. Z dru-
związanych z doświadczeniami niezrozumienia giej strony specjaliści zajmujący się dziećmi (psy-
lub urazów z wieku dziecięcego. cholodzy, pedagodzy, pediatrzy, opiekunowie
 Opieka nad dzieckiem z trudnościami w nauce. w przedszkolu) powinni być wystarczająco dobrze
W pozytywny sposób wpływało to na korektę wykształceni w zakresie tych wczesnych oznak
poczucia tożsamości w ramach procesu udziela- i problemów, powinni także umiejętnie interwe-
nia dziecku z dysleksją pomocy w adaptacji. Zwy- niować lub włączać się w profesjonalne działania.
kle rozumienie i odpowiadanie na potrzeby dziec- Wszyscy ci specjaliści powinni interpretować wy-
ka, które ma trudności w uczeniu, było przeży- stępujące trudności jako odmienności procesów
ciem bolesnym, lecz z czasem prowadziło to do uczenia i dowartościowywać je już na wczesnych
lepszego rozumienia siebie. etapach rozwoju dziecka, tak aby ułatwić mu ada-
174 www.psychiatria.med.pl
Beata Dróżdż, Wiktor Dróżdż, Problemy emocjonalne osób ze specyficznymi trudnościami w uczeniu
ptację do nich i osłabić jego niepokój ( coś chyba Intensywne przeżycia wstydu zwykle prowadzą
jest ze mną nie tak ). do zaprzeczania lub wyparcia z pola świadomości
faktu istnienia trudności w uczeniu, po to aby umoż-
Wczesne trudności szkolne liwić dotkniętemu nimi dziecku zachowanie poczu-
W tym okresie trudności w nauce stają się wi- cia tożsamości i godności. Można uznać, że urazy
doczne. Proces ustalenia właściwej interpretacji ist- psychiczne, związane z problemami z uczeniem,
niejących problemów może być czasochłonny, wy- biorą się głównie stąd, że otoczenie  które tworzą
maga odpowiedniej wiedzy ze strony opiekunów wszyscy opiekunowie dziecka  nie spełnia wobec
dziecka. Dopiero po pewnym czasie obserwacji moż- niego roli ochronnej i nie odpowiada na jego potrze-
na uruchomić formalny tryb diagnozowania tych by. Urazy w takich warunkach w nieunikniony spo-
trudności. Niezbędne jest zatem poświęcanie życzli- sób się kumulują, zakłócają formowanie zdrowej oso-
wej uwagi i udzielanie wsparcia dziecku z trudno- bowości i poczucia tożsamości. Opiekunowie dziec-
ściami w uczeniu. Podstawowe znaczenie ma atmos- ka najczęściej nie potrafią uświadomić sobie proce-
fera przychylności i odpowiadania na potrzeby dziec- sów poznawczych zachodzących u dziecka z dysleksją
ka ze strony jego opiekunów. Tylko w takich warun- ani wyobrazić sobie emocjonalnych konsekwencji do-
kach istnieje możliwość redukowania stygmatyzacji, świadczanych przez dziecko trudności. Badanie
wiążącej się z trudnościami w uczeniu. Lepsze rozu- McNulty ego wskazuje na trudną do przecenienia
mienie dzieci z trudnościami w uczeniu i uznanie pozytywną rolę tych opiekunów, którzy potrafili
odmienności procesu zdobywania wiedzy i umiejęt- ochronić dzieci przed niezrozumieniem ze strony ró-
ności przez dzieci można osiągnąć jedynie poprzez wieśników i innych opiekunów. W ten sposób mogli
edukację rodziców i specjalistów zajmujących się uchronić te dzieci przed urazami emocjonalnymi,
dziećmi w zakresie rozpoznania i właściwego postę- a więc  osłabić u nich wpływ stygmatyzacji, wzmoc-
powania. W takich warunkach realne staje się osła- nić ich pozytywną samoocenę, poprawić poziom sa-
bienie urazowych przeżyć poprzez tworzenie bardziej moakceptacji. Dzięki temu możliwa była funkcjonal-
wspierającej, zróżncowanej i reagującej na potrzeby na kompensacja deficytów. Biorąc pod uwagę fakt,
dzieci kultury uczenia w domach, na placach zabaw że negatywne emocje związane z przeżyciami urazo-
i w klasach szkolnych. wymi, a także niektóre aspekty trudności w nauce
utrzymują się także w wieku dorosłym, zrozumienie
Urazy psychiczne związane i ochrona ze strony opiekunów mają ogromne znacze-
z trudnościami w uczeniu nie dla całego życia osoby z trudnościami w uczeniu.
Potrzeba prewencji. Zdaniem uczestników Potrzeba dostępu do wysokiej jakości diagno-
badania niezrozumienie ich trudności w szkole było zy trudności szkolnych nie wymaga szerszego komen-
podłożem urazów emocjonalnych. Urazy te nie mogą tarza. Natomiast potrzeba właściwego wyjaśnienia
być interpretowane w kategoriach rozpoznania psy- dziecku i jego opiekunom rezultatów postępowania
chopatologicznego, ponieważ nigdy nie wiązały się diagnostycznego ma podstawowe znaczenie dla zbu-
z osobistym narażeniem na śmierć lub na poważne dowania pozytywnych sposobów kompensacji funk-
obrażenia cielesne albo z byciem świadkiem takiego cjonalnej i emocjonalnej. Równie istotne są wyjaśnie-
zdarzenia [13]. Jednak uczestnicy badania Mc Nul- nia, które pomagają dziecku utrzymać poczucie wła-
ty ego [1] i innych (np. [14]) konsekwentnie używali snej wartości i godności. Wskazane jest formułowa-
określenia  traumatyczne dla opisania swoich do- nie diagnozy dotyczącej trudności w uczeniu w po-
świadczeń związanych z trudnościami w nauce. Ura- zytywny sposób, a także wielokrotne powtarzanie
zy te polegają na doświadczeniu całkowitego nie- tych informacji dziecku. Nieuzyskanie takich komu-
zrozumienia problemu permanentnej, ukrytej walki nikatów przez dziecko i jego opiekunów po prze-
z istniejącymi deficytami i wewnętrznymi przeszko- prowadzonym postępowaniu diagnostycznym czę-
dami, które stanowią istotę dysleksji. Urazy te, zwłasz- sto jest powodem kolejnego urazu emocjonalnego
cza związane z publicznymi wystąpieniami w klasie, i prowadzi do uruchomienia negatywnych wzorców
podważają fundamenty osobowości, takie jak zdol- kompensacji.
ność do pracy i zdobywania osiągnięć, poziom inte-
ligencji czy spójność emocjonalna. Mogą prowadzić Potrzeba poświęcania uwagi kompensacji
do intensywnego przeżywania poczucia wstydu poznawczej i emocjonalnej
i poniżenia. Tego typu powtarzające się doświadcze- Ogromne znaczenie ma zaangażowanie opie-
nia zwykle powodują stan emocjonalnej niestabilno- kunów dziecka w procesy kompensacji poznawczej
ści, braku bezpieczeństwa i zwątpienia w siebie. i emocjonalnej istniejących trudności w uczeniu. Dzie-
www.psychiatria.med.pl 175
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003, tom 3, nr 4
ci z takimi problemami charakteryzuje nadwrażliwość ne, co najczęściej prowadzi do przeżycia intensyw-
na negatywne informacje zwrotne. Niezwykle po- nego wstydu. Dlatego uważa się, że tego typu prze-
mocne w przezwyciężaniu ich trudności w nauce są życia mają charakter urazowy i są z reguły na długo
alternatywne talenty i uzdolnienia, których wykorzy- zapamiętywane lub wypierane. Należy chronić oso-
stanie umożliwia stymulowanie u dziecka pozytyw- by z trudnościami szkolnymi przed takimi trauma-
nych procesów adaptacyjnych i pozytywnej samo- tycznymi przeżyciami; należy również uczyć dzieci,
oceny. Z powodu ukrytego charakteru trudności w jaki sposób same mogą się bronić.
w uczeniu oraz problemów emocjonalnych przez nie Proces diagnozowania trudności w uczeniu oraz
wywoływanych, nieuniknione są związane z nimi informowania o ustaleniach wynikających z diagnozy
negatywne przeżycia emocjonalne. Niemniej jednak ustalają ramy pozytywnej lub negatywnej kompensacji
wsparcie ze strony rodziców i wychowawców zmniej- obecnych trudności. W przypadku osób, u których wy-
sza częstość i nasilenie tych przeżyć. stępują trudności w uczeniu, konieczna jest odpowied-
nia diagnoza. Duże znaczenie ma także wielokrotne
Znaczenie szczególnej predyspozycji powtarzanie dziecku wyjaśnień, które wzmacniają jego
lub talentu pozytywne strony oraz pozytywne style radzenia sobie.
Odkrycie szczególnej predyspozycji lub talentu Wsparcie opiekunów buduje procesy kompensacji funk-
w okresie dorastania lub we wczesnym wieku doro- cjonalnej i psychologicznej, które trwają aż do wieku
słym umożliwia lepszą kompensację trudności dorosłego i stymulują pozytywny osobowy rozwój,
w uczeniu, a także poprawia samoocenę i jakość a także poprawiają jakość życia osób z dysleksją [1, 4].
życia. Zarówno osoby, które mają trudności w ucze-
niu, jak i ich wychowawcy, rodzice i opiekunowie
powinni być świadomi istnienia takiej możliwości.
PIÅšMIENNICTWO
1. McNulty M.A. Dyslexia and the life course. J. Learn. Disabil.
Potrzeba stałego wsparcia w wieku dorosłym
2003; 36, 4: 363 381.
Osoby z trudnościami w uczeniu w wieku do-
2. Rawson M.B. Dyslexics as adults: The possibilities and the chal-
rosłym zazwyczaj są świadome, że wysiłki i proble-
lenge. Bulletin of the Orton Society 1997; 27: 193 197.
my związane z dysleksją mają trwały charakter. Na- 3. Scott M.E., Scherman A., Philips H. Helping individuals with dys-
lexia succeed in adulthood: Emerging keys for effective paren-
wet w optymalnych warunkach rozwoju osoby
ting, education and development for positive self-image con-
z dysleksją mają również w wieku dorosłym proble-
cept. Journal of Instructional Psychology 1992; 19: 197 204.
my z samoocenÄ… oraz towarzyszy im poczucie braku
4. Ryan M. The social and emotional effects of dyslexia. Educa-
tion Digest 1992; 57, 5: 68 71.
bezpieczeństwa. Osoby takie są mało odporne na
5. Casey R., Levy S.E., Brown K., Brooks Gunn J. Impaired emo-
zmiany życiowe, które mogą naruszać ich ograni-
tional health in children with mild reading disability. J. Dev.
czone zdolności radzenia sobie.
Behav. Pediatr. 1992; 13: 256 260.
6. Kosmos K.A., Kidd A.H. Personality characteristics of dyslexic
and nondyslexic adults. Psychol. Rep. 1991; 69: 231 234.
7. Feldman E., Levin B.E., Lubs H., i wsp. Adult familial dyslexia:
Podsumowanie
a retrospective developmental and psychological profile. J. Neu-
Dzieci z trudnościami w nauce już we wcze- ropsychiatry Clin. Neurosci. 1993; 5: 195 199.
8. Lamm O., Epstein R. Specific reading impairments  are they
snym dzieciństwie mogą być świadome zwiastuno-
be to be associated with emotional difficulties? J. Learn. Disa-
wych oznak problemów z uczeniem. Mogą czuć się
bil. 1992; 25: 605 615.
 inne dużo wcześniej, niż to się zwykle uważa, co
9. Palombo J. Learning disorders and disorders of the self in chil-
dren and adolescents. Norton, New York 2001.
może wpływać na kształtowanie ich osobowości
10. Hellendoorn J., Ruijssenaars W. Personal experiences and ad-
i życia emocjonalnego. Potrzebna jest wczesna iden-
justment of Dutch adults with dyslexia. Remedial and Special
tyfikacja takich dzieci i podejmowanie adekwatnych
Education 2000; 21: 227 239.
interwencji, wzmacniajÄ…cych kompensacjÄ™ poznawczÄ… 11. Pennington B.F. Diagnosing learning disorders: a neuropsy-
chological framework. Guilford Press, New York 1991.
i emocjonalnÄ….
12. Rumsey J. The biology of developmental dyslexia. JAMA 1992;
W wieku szkolnym trudności w nauce powo-
268: 912 915.
dujÄ… wyraz
ne problemy szkolne i zwiÄ…zane z nimi
13. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania
problemy emocjonalne. Ugruntowuje się poczucie w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Uniwer-
syteckie Wydawnictwo Medyczne  Vesalius , Instytut Psychia-
odmienności w stosunku do innych dzieci oraz niż-
trii i Neurologii, Kraków Warszawa 1997.
sza samoocena. Urazowy charakter mają zwłaszcza
14. Orenstein M. Smart but stuck: what every therapist need to
przeżycia związane z publicznymi wystąpieniami, gdy
know about learning disabilities and imprisoned intelligence.
Haworth, New York 2000.
trudności w czytaniu są niewłaściwie interpretowa-
176 www.psychiatria.med.pl