DIAGNOZA RODZINY
Treść: Diagnoza rodziny. Test rysowania rodziny L. Cormana. Badanie postaw rodzicielskich wg M. Ziemskiej.
Dla studentów III roku psychologii dziennej i zaocznej SWPS we Wrocławiu, opracowała mgr Mirosława
Niewiarowska.
Przykładowy schemat diagnozy rodziny
Na podstawie: Bogdanowicz, M. (1985). Psychologia kliniczna dziecka w wieku
przedszkolnym. Warszawa: Wyd. Szkolne i Pedagogiczne.
I. Podstawowe dane o rodzinie:
- dane o rodzicach (wiek, wykształcenie, zawód);
- sytuacja materialna (szczególnie krańcowe jej postacie - ubóstwo lub zamo\
ność z
nastawieniem na  robienie pieniędzy );
- sytuacja mieszkaniowa (samodzielność rodziny, mieszkanie z dziadkami lub innymi
rodzinami, liczba pokoi, warunki dziecka do pracy, odpoczynku i zabawy).
II. Formalna struktura rodziny:
- sytuacja rodzinna (dziecko wychowywane w rodzinie, w domu dziecka);
- stan rodziny (rodzina pełna, naturalna, adopcyjna, zastępcza, zrekonstruowana - ponowny
związek jednego z rodziców, rodzina nieformalna);
- skład rodziny (skład najbli\
szej rodziny oraz kto ma na dziecko istotny wpływ, rodzeństwo).
III. Nieformalna struktura rodziny (istotne dla rozwoju osobowości dziecka, bardziej od
struktury formalnej!):
- atmosfera w rodzinie (charakter wzajemnych stosunków miedzy członkami rodziny i ogólny
klimat emocjonalny, np. atmosfera przygnębienia, niepokoju lub niepewności;
wyznacznikami klimatu emocjonalnego są postawy wobec siebie, cechy osobowości
członków rodziny itp.; amplituda wahań nastroju  nagłe zmiany atmosfery w środowisku
rodzinnym są czynnikiem silniej zaburzającym ni\
atmosfera niekorzystna, lecz względnie
stała);
- konstelacja rodziny
" więz
rodzinna:
1. prawidłowa, przywiązanie wśród członków rodziny, unikanie sytuacji krytykowania
rodziny, równowaga miedzy procesami grawitacji ( cią\
enia ku rodzinie ) a ekspansją
( cią\
eniem na zewnątrz ), poczucie wspólnoty nie przeszkadza w samodzielności,
2. przewaga grawitacji nad ekspansją, od członków rodziny \
ąda się wyłącznego oddania
sprawom rodziny bez zrozumienia potrzeby niezale\
ności,
3. brak więzi, ka\
dy \
yje własnym \
yciem, częste są skargi i stawianie \
ądań, przewa\
a
postawa  brania nad  dawaniem ,
4. więz
negatywna, na pierwszym planie niechęć i wrogość wobec siebie, dostrzeganie
jedynie wad u członków rodziny, grawitacja przyjmuje postać uporczywego pozostawania
w tej samej sytuacji stresowej: członkowie rodziny nie potrafią ze sobą \
yć, ale nie
potrafią obyć się bez siebie;
" pozycja dziecka w rodzinie: przesadna koncentracja na dziecku, dziecko na uboczu,
itp.;
- układ stosunków między rodzicami (stan zdrowia i charakterystyka osobowości rodziców,
historia po\
ycia mał\
eńskiego, motywy zawarcia mał\
eństwa, plany i aspiracje rodziców i
rodziny a ich realizacja, stosunki między rodzicami, pełnienie ról mał\
eńskich, podział
kompetencji i obowiązków, częstość, siła, przyczyny i skutki konfliktów);
1
- układ stosunków między rodzicami a dziećmi (stosunki dziecka z matką i ojcem, postawy
rodzicielskie, np. wg modelu postaw rodzicielskich wg M. Ziemskiej, rodzaj autorytetu,
realizacja potrzeb psychofizycznych dziecka, plany wobec dziecka, częstość, przyczyny i
skutki konfliktów);
- układ stosunków między innymi członkami rodziny a dzieckiem (charakterystyka
osobowości rodzeństwa i znaczących krewnych, stosunki między rodzeństwem, częstość,
przyczyny i skutki konfliktów).
Test rysowania rodziny L. Cormana
Praktyczny opis zastosowania testu w podręczniku: Frydrychowicz, A. (1996). Rysunek rodziny. Projekcyjna
metoda badania stosunków rodzinnych. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP  patrz: literatura
obowiązkowa, punkt 4.
Jest to projekcyjna metoda do badania stosunków wewnątrzrodzinnych, przeznaczona dla
dzieci w wieku 6-11 lat.
Warto uzupełnić wiedzę na temat rysowania rodziny sięgając do literatury dodatkowej: Braun-Gałkowska, M.
(2002). Metody poznawania systemu rodzinnego. Lublin: KUL. Mo\
na tam znalez
ć omówienie następujących
zagadnień: symbolika barw, mechanizmy obronne, przedstawienie osób znaczących, osoby dodane, relacje
odległości, zmiany w stosunku do rodziny realnej, identyfikacja w rysunku, konflikty rodzinne wyra\
one w
rysunku (jawne i maskowane, reakcje depresyjne, identyfikacja regresywna, zwrot narcystyczny, nieprawidłowa
identyfikacja z własną płcią), wskaz
niki dezorganizacji osobowości (niepokój w rysunkach dzieci, podwy\
szona
tendencja do agresji, niepokój połączony z agresją, tendencje schizofreniczne).
Kwestionariusz do badania postaw rodzicielskich (wg Marii Ziemskiej)
W przypadku, gdy zachodzi konieczność zbadania stosunków wewnątrzrodzinnych, przydać
się mo\
e ustrukturalizowana skala do badania postaw rodzicielskich.
Omówiona jest w podręczniku: Ziemska, M. (1982). Kwestionariusz dla rodziców do badania postaw
rodzicielskich. Warszawa: Ministerstwo Sprawiedliwości.
Zastąpić ją mo\
e uwa\
na obserwacja rodziców i ich zachowania w gabinecie - wobec
siebie i wobec dziecka. W wielu wypadkach postawa rodziców będzie bardzo wyraz
na, w
innych  trzeba będzie zadać kilka pytań dodatkowych (na podstawie: Kielin, J. (2002). Jak pracować
z rodzicami dziecka upośledzonego. Gdańsk: GWP):
" Jakie wymagania rodzice stawiają swoim dzieciom? Czy odpowiadają one wiekowi i
mo\
liwościom dziecka?
" Jakie są dla dziecka konsekwencje złego zachowania (Jakie kary stosują rodzice)?
" Ile czasu rodzice poświęcają dziecku?
" Co rodzice najbardziej lubią robić ze swoim dzieckiem?
Konieczne będzie równie\
określenie dystansu emocjonalnego, dzielącego rodziców od
dzieci, oraz stopień dominacji rodziców nad dziećmi.
W ka\
dej postawie wyodrębnić mo\
na trzy elementy:
" składnik myślowy, czyli poglądy rodziców na temat wychowywania dzieci,
" składnik uczuciowy, czyli emocje, jakie w rodzicach wyzwala kontakt z dzieckiem,
" składnik zachowania, czyli to, co fizycznie rodzice robią w relacji ze swoim
dzieckiem.
2
Rodzice o postawie unikającej (Kielin, 2002, s. 82-83).
Cechują się du\
ym dystansem uczuciowym w stosunku do swoich dzieci i nie potrafią stawiać
im jakichkolwiek wymagań. Często są to ludzie o miłej powierzchowności, szerokich
zainteresowaniach i wykonujący ciekawe zawody. Nie poświęcają swoim dzieciom
dostatecznej uwagi, często zastępując okazywanie uczuć obdarowywaniem prezentami. Nie
mają poczucia odpowiedzialności za swoje dziecko. Przebywanie z nim bywa dla nich trudne
i męczące. Rodziców tych mo\
e irytować niedojrzałość i brak samodzielności ich dzieci. Nie
okazują agresji wobec swoich dzieci, często podkreślają swoją miłość do nich, jednak rzadko
uzewnętrzniają to uczucie. Zachowują się beztrosko, na przykład zaniedbują leczenie
choroby, nie przestrzegają zasad higieny. Ignorują próby dzieci nawiązania z nimi kontaktu.
Wolą kupić coś dziecku ni\
się z nim pobawić. Nie interesują się problemami dziecka.
Poglądy rodziców reprezentujących postawę unikającą:
" kocham moje dziecko, przecie\
kupiłem/kupiłam mu taka drogą zabawkę na urodziny,
" dzieckiem nie trzeba się zbytnio przejmować,
" dziecko z tego wyrośnie,
" problemy z dzieckiem z czasem same się rozwią\
ą,
" niech dziecko uczy się samo na własnych doświadczeniach,
" dziecko samo wie, czego chce,
" nie jestem odpowiedzialny/odpowiedzialna za to, co robi moje dziecko,
" dziecko powinno mieć du\
o swobody.
Dzieci rodziców o postawie unikającej mają problemy emocjonalne, nie są zdolne do
nawiązywania trwałych więzi z ludz
mi, są niestałe uczuciowo, zmienne w swych planach,
przesadnie się chwalą. Mogą się czuć prześladowane, \
alić się nad swym losem lub się
pocieszać. Mogą równie\
być nieufne, bojaz
liwe lub wchodzić w konflikt z otoczeniem.
Rodzice o postawie nadmiernie wymagającej (Kielin, 2002, s. 88-89).
Poświęcają swojemu dziecku bardzo du\
o czasu i uwagi oraz stawiają mu wymagania
przekraczające jego mo\
liwości. Usiłują dopasować dziecko do swojego wyobra\
enia o nim,
bez liczenia się z jego indywidualnymi cechami i mo\
liwościami. Są bardzo krytyczni wobec
jego osiągnięć. Pragną przyspieszyć rozwój dziecka, a gdy się to nie udaje, są rozczarowani i
z
li. Ograniczają dziecku swobodę i określają sztywne reguły postępowania, narzucają dziecku
liczne propozycje. Niekiedy prezentują zachwyt nad wyimaginowanymi, niemającymi
realnego potwierdzenia, osiągnięciami dziecka. Zwykle uwa\
ają, \
e ich dziecko umie o wiele
więcej, ni\
ma to miejsce w rzeczywistości, co uzasadnia ich nierealistyczne oczekiwania.
Rodzice tacy starają się zdominować specjalistę, mają własną wizję postępowania. Uwa\
nie
obserwują pracę psychologa/terapeuty, starając się znalez
ć jakieś błędy i niedociągnięcia. To
mo\
e bardzo stresować (nie nale\
y im ulegać!).
Poglądy rodziców o postawie nadmiernie wymagającej:
" dzieciom nie mo\
na pobła\
ać,
" nale\
y wykorzystać ka\
dą mo\
liwość, \
eby dziecko się czegoś nauczyło,
" dzieci powinny mieć dobrze zorganizowany czas,
" rodzice powinni stawiać swojemu dziecku wymagania, gdy\
tylko dzięki temu coś
osiągnie,
" z dzieckiem trzeba pracować.
Dzieci rodziców nadmiernie wymagających nie mają wiary we własne siły, są bojaz
liwe,
niepewne, uległe, mają problemy z koncentracją uwagi, czasami są wyjątkowo buntownicze.
3
Bunt dziecka jest reakcją bardzo korzystną i oznacza osłabienie negatywnego wpływu
rodziców na jego postępowanie.
Rodzice o postawie nadmiernie opiekuńczej (Kielin, 2002, s. 94-95).
Bardzo się koncentrują na dziecku i nie stawiają mu \
adnych wymagań. Do tej postawy
rodzice chętnie się przyznają, uwa\
ając, \
e troszczą się o swoje dziecko lepiej ni\
inni.
Niestety z czasem prowadzi to do ubezwłasnowolnienia dziecka. Nadopiekuńczość jest pewną
formą agresji, przekazaną dziecku za pomocą wielu serdecznych i miłych słów. Rodzice
nadopiekuńczy wcią\
odczuwają lęk przed niebezpieczeństwami, jakie mogą spotkać ich
dziecko. Często jest to obawa o zdrowie dziecka. Biorą odpowiedzialność za wszystko, co się
dziecku przydarza. Rozwiązują problemy za dziecko i mają nad nim pełną kontrolę. Izolują
społecznie dziecko, ograniczają mu ruch fizyczny (bo się spoci). Sprzeciwiają się próbom
stawiania dziecku wymagań przez osoby z zewnątrz lub próbom jego oceny. Ulegają dziecku
i realizują wszelkie jego zachcianki i kaprysy. Koncentrują swoje \
ycie (i \
ycie rodziny)
wyłącznie wokół dziecka, ciągle przy nim przebywają. Nie są konsekwentni w wychowaniu.
Poglądy rodziców o postawie nadmiernie opiekuńczej:
" dzieci nie nale\
y spuszczać z oczu,
" dziecko nie powinno czegoś robić, bo się zmęczy (pobrudzi, uderzy, przestraszy),
" dziecko nie powinno za często wychodzić na podwórko, bo jest tam zbyt wiele
zagro\
eń,
" dziecko nie mo\
e przebywać z innymi, bo się czymś od nich zarazi,
" dziecku ciągle trzeba tłumaczyć, jakie gro\
ą mu niebezpieczeństwa.
Postawa nadopiekuńcza opóz
nia rozwój dojrzałości społecznej dziecka, powoduje bierność,
brak inicjatywy i ustępliwość. Wobec własnych rodziców dziecko jest zbyt pewne siebie,
zarozumiałe, wszczyna awantury (tyranizuje matkę lub ojca). Niekiedy ten typ dzieci określa
się mianem rozpieszczonych.
Rodzice o postawie odtrącającej (Kielin, 2002, s. 99-101).
Cechuje ich du\
y dystans uczuciowy w stosunku do dziecka oraz dominacja nad nim.
Dominacja wynika z poglądu, \
e wiedzą, co jest dobre dla dziecka i próbują to egzekwować.
Nie znają prawdziwych potrzeb dziecka. Spędzają z dzieckiem mało czasu, ich wzajemne
kontakty mają charakter formalny i powierzchowny. Przebywanie z dzieckiem nie sprawia
rodzicom przyjemności i satysfakcji. W sferze uczuciowej dominują emocje negatywne do
dziecka, które wyzwala w nich niechęć, złość, agresję i poczucie krzywdy. Rodzice ci mają
wiele pretensji do całego świata, czują się skrzywdzeni. Chcą osiągać sukcesy, a dziecko im
w tym przeszkadza. Nie okazują dziecku pozytywnych uczuć, krytykują jego zachowanie, są
pełni dezaprobaty. Opieką nad dzieckiem obarczają inne osoby i instytucje. Surowo karzą
dziecko i je zastraszają. Nie tolerują niedociągnięć, braku zdolności, niedostatków fizycznej
urody dziecka. Nie akceptują sprzeciwu dziecka i jego negatywnych uczuć. W skrajnej
postaci są osoby o osobowości psychopatycznej, wywodzące się z tzw. marginesu
społecznego, ale zdarza się te\
, \
e są dobrze sytuowani materialnie.
Poglądy rodziców o postawie odtrącającej:
" dziecko nie powinno przeszkadzać mi w \
yciu,
" mam prawo wymagać od mojego dziecka to, co uwa\
am za słuszne,
" mogę karać dziecko za to, \
e nie wykonuje moich pleceń,
" dziecko często specjalnie robi mi na złość,
" moje dziecko jest głupie, pyskate, złośliwe,
4
" dziecko nara\
a mnie na wiele wyrzeczeń, wymaga du\
ego wysiłku i pochłania wiele
czasu,
" dziecko powinno znać swoje miejsce,
" dziecka nie nale\
y wyręczać,
" dziecka nie wolno rozpieszczać.
Dzieci rodziców o postawie odtrącającej bywają nieposłuszne, krnąbrne, kłótliwe i
agresywne. Niekiedy unikają kontaktów z ludz
mi, bo czują się zastraszane, co utrudnia im
zaadaptowanie się do nowych warunków i otoczenia, do nowych osób.
Rodzice o postawie pozytywnej.
Nie są ani zbyt ulegli, ani zbyt dominujący wobec swoich dzieci. Jednocześnie ich dystans
uczuciowy wobec dzieci nie jest ani za mały, ani za du\
y. Stawiają swoim dzieciom właściwe
wymagania i potrafią je wymienić. Rozwijają swoje zainteresowania, na przykład zawodowe,
ale te\
poświęcają dziecku wystarczającą ilość uwagi i gdy spędzają z nim czas, robią to z
przyjemnością. Potrafią zmotywować swoje dzieci do pracy, ale tak\
e beztrosko spędzają z
nimi wiele czasu.
5