Państwo i Rynek  numer 1 / 2003
www.pir.org.pl
W kierunku teorii przedsiębiorstwa publicznego
William Baumol
Tylko niewielu autorów zajmujących się tą wytworzenia dobra publicznego. Z teorii dóbr publicznych
problematyką twierdziło, że nie istnieje absolutnie żadna w żaden sposób nie wynika jednak, że rząd powinien być
działalność gospodarcza, która powinna być wykonywana właścicielem lub zarządzać firmami, które dostarczają dóbr
przez rząd. W najgorszym razie przyjmuje się zazwyczaj, publicznych.
przynajmniej milcząco, że obrona państwa i pewne
zadania infrastrukturalne powinny być prowadzone przez Jednakże państwowe przedsiębiorstwa istnieją i
przedsiębiorstwa publiczne. Na całym świecie, nawet w mają wielu obrońców. Ponadto, wszyscy, za wyjątkiem
gospodarkach o najmniejszej roli rządu, widzimy, że ekstremalnych zwolenników prywatnej przedsiębiorczości,
koleje, dostawy elektryczności i inne przedsięwzięcia wydają się akceptować fakt, iż przynajmniej pewne rodzaje
wykonywane są przez firmy państwowe. Problem, który działalności takie jak zarządzanie siłami zbrojnymi, sądami
będę badał to to, w jakich okolicznościach, jeśli w ogóle, i poborem podatków jest uzasadnionym polem dla istnienia
poszczególne dobra lub usługi powinny być dostarczane przedsiębiorstw państwowych. Jeśli to przekonanie nie ma
społeczeństwu przez firmy będące własnością państwa i być poczytane za kaprys, to muszą istnieć kryteria, które
zarządzane przez państwo, a nie przez przedsiębiorstwa określą czy bardziej właściwe jest, aby te przedsiębiorstwa
prywatne. zarządzane były przez państwo czy też przez rynek oraz
wskażą, który sektor jest najbardziej pożądanym dostawcą
Prace ekonomistów wydają się nie dostarczać takich dóbr jak elektryczność, usługi pocztowe lub
żadnego modelu, który wskazywałby warunki, w których telekomunikacyjne, które są przypadkami granicznymi
przedsiębiorstwo państwowe przynosi większą korzyść dóbr publicznych.
społeczną niż przedsiębiorstwo prywatne. Może wydawać
się, że analiza dóbr publicznych i przypadków W artykule tym chciałbym przedstawić kilka
niepowodzeń rynku stanowi taką teorię. Tak jednak nie uwag w tej sprawie i zarysować podstawy podejścia to
jest. Analizy te wskazują gdzie finansowanie przez tego tematu, które, jak mam nadzieję, okażą się pomocne
państwo może być uzasadnione. Jednakże, nie dają one w tego typu analizie.
podstaw dla decyzji o zastępowaniu prywatnych
przedsiębiorstw przez przedsiębiorstwa zarządzane przez Zarzut nieefektywności rządu, a cel istnienia
państwo. przedsiębiorstwa publicznego
I tak jeśli przykładem czystego dobra Powszechnie twierdzi się, że ogólną cechą
publicznego będzie latarnia morska, gdyż może ona służyć przedsiębiorstwa publicznego jest jego nieefektywność.
dodatkowym statkom bez wzrostu kosztów, a w tym Uznaje się, że nieobecność motywu zysku lub innych
przypadku nie można wykluczyć nikogo z korzystania ze bezpośrednich bodz
ców finansowych, brak udziałowców,
znaku jaki daje, to prawdą jest, że optymalna ilość światła którzy mogą wywierać nacisk na zarządzających w celu
latarni nie może być zapewniona bez interwencji rządu. maksymalizacji dochodów oraz brak konkurencji i groz
by
Jednakże interwencja ta może po prostu przybrać formę przejęcia zachęcają zarządzane przez rząd firmy do
finansowania przez rząd, podczas gdy faktyczna praca tolerowania nieefektywności i nieudolności.
zostanie wykonana przez przedsiębiorstwa prywatne.
Podobnie, sprzęt wojskowy jest tradycyjnie dostarczany Empiryczne dowody dotyczące tej kwestii mają
przez firmy prywatne, choć nikt nie wątpi w to, że obrona raczej mieszany charakter. Wskutek działania czynników
narodowa jest dobrem publicznym. Najkrócej rzecz biorąc takich jak oddzielenie własności od zarządzania i
powoływanie się na koncepcję dóbr publicznych nie biurokratyzacji wielkich przedsiębiorstw nie jest wcale tak
oznacza nic więcej niż wskazanie, że rząd może oczywiste, że wszystkie gigantyczne, prywatne firmy są
dostarczyć funduszy niezbędnych do pokrycia kosztów przykładami efektywności. Co więcej, gdy procesy
Państwo i Rynek  numer 1 / 2003
www.pir.org.pl
regulacyjne zakłócają czasami w osobliwy sposób decyzje właściciela polisy staje się opłacalnym zmniejszenie
firmy i zachęcają do zastępowania wśród kadry wydatków na prewencję włamań. W kategoriach własnego
zarządzającej inżynierów prawnikami, a priori porównanie interesu właścicielowi polisy opłaca się mniej wydać na
wyników firm prywatnych i państwowych nie prowadzi do zamki, sejfy i alarmy antywłamaniowe. Istotnie, jeśli
oczywistych wniosków. Chociaż efektywność jest trudna własność jest ubezpieczona w pełnej wysokości, dla
do zdefiniowania i jeszcze bardziej trudna do zmierzenia, właściciela polisy jest irracjonalne robić cokolwiek, aby
szczególnie wtedy, gdy produkty mają zróżnicowany przeszkodzić włamywaczowi. Jednakże takie  racjonalne
charakter, a dostępna próba porównywalnych firm jest zachowania podnoszą koszty ubezpieczenia i mogą nawet
mała, istniejące dane empiryczne takie, jakie są nie sprawić, że z finansowego punktu widzenia rynek nie
pokazują jednoznacznie, że prywatne firmy osiągają będzie w stanie zaoferować polis ubezpieczeniowych,
lepsze wyniki od firm państwowych. Przykłady firmy choć ich dostępność jest pożyteczna ze społecznego
wytwarzających i przekazujących elektryczność punktu widzenia. W takich warunkach staje się jasne, że
dostarczają danych sugerujących przeciwne wnioski [zob. dobrobyt może wzrosnąć, jeśli właściciele polis zostaliby
np. Pescatrice & Trapani, 1980]. skłonieni do zachowań  irracjonalnych takich jak
podejmowanie odpowiednich środków ostrożności
Jest to jednak dla nas uboczna kwestia. przeciwko włamaniom, pomimo posiadania
Przynajmniej część naszej analizy dotyczącej roli ubezpieczeniowego zabezpieczenia.
przedsiębiorstwa publicznego możemy prowadzić
wychodząc z założenia, że wyróżniającą się cechą Hazard moralny, to sytuacja, w której działania
przedsiębiorstwa będącego własnością rządu i mające na celu ochronę jednostki lub społeczeństwa przed
zarządzanego przezeń jest brak bodz
ców niekorzystnymi zdarzeniami (bycia okradzionym lub
efektywnościowych. Jego pracownicy nie muszą być zaatakowanym przez agresywne i wrogie państwo)
wynagradzani ze względu na wyniki, jego menedżerowie wywołują reakcje, które z kolei zmieniają charakter lub
oceniani z punktu widzenia osiąganych zysków, a prawdopodobieństwo takich niepożądanych zdarzeń w
subsydia mogą sprawiać, że nie jest konieczne, aby sposób szkodliwy dla powszechnego dobra. W
przedsiębiorstwo to pokrywało całość ponoszonych tradycyjnym modelu to konsument (np. nabywca polisy
kosztów. Założenie, że przedsiębiorstwo publiczne jest w antywłamaniowej) reaguje w taki niepożądany sposób.
sposób konieczny mniej efektywne jest użytecznym Jednakże, jak zobaczymy, podobne problemy mogą
punktem wyjścia dla analizy, gdyż pozwala na ostre pojawić się wskutek działalności producentów i właśnie z
postawienie problemu. Jeśli przedsiębiorstwa publiczne tego powodu przedsiębiorstwo publiczne może się okazać
zawsze obciążone są wadą mniejszej efektywności, to lepsze od przedsiębiorstwa prywatnego.
dlaczego nie pozostawić prywatnemu sektorowi wszystkich
typów działalności gospodarczej? W dalszej analizie, pokażę jak rodzi się to
zjawisko i spróbuję przekonać czytelnika, że jeśli nie
Pierwsza ze wstępnych odpowiedzi może być wszystkie, to przynajmniej zdecydowana większość
sformułowana poprzez wskazanie na problem hazardu powszechnie akceptowanych zadań wykonywanych przez
moralnego lub inaczej poprzez wskazanie na kwestie sektor publiczny łączy ta cecha - przynajmniej do pewnego
związane z funkcjonowaniem relacji pryncypał - agent.1 stopnia.
Argument ten zwraca uwagę na to, iż w pewnych
okolicznościach, gdy motyw zysku skłania firmy do działań Trzeba podkreślić, że zachęta do studiowania
przeciwnych interesowi społecznemu, nieefektywność i właściwej roli dla przedsiębiorstwa publicznego nie
nieudolność mogą stać się zaletami - rodzajem drugiego powinna być zrozumiana jako atak na mechanizm rynkowy
najlepszego (second best) rozwiązania. lub, przeciwnie, jako próba udowodnienia szkodliwości
jakiejkolwiek działalności gospodarczej prowadzonej przez
Standardowy przykład hazardu moralnego w sektor publiczny. W artykule tym interesuje mnie analiza
ubezpieczeniach pomoże nam lepiej zrozumieć nasz zasad ogólnych, nie zaś polityczna perswazja.
argument. Ubezpieczenie od włamań sprawia, że dla
1
Niektóre z pozycji dotyczących analizy typu pryncypał-agent
znalez
ć można w bibliografii. Dziękuję Michaelowi Porterowi z
Cenetr for Policy Studies of Monash University za sugestie, które
doprowadziły mnie do zastosowania tego podejścia.
Państwo i Rynek  numer 1 / 2003
www.pir.org.pl
Adam Smith a hazard moralny producenta wynagradzani w zależności od liczby studentów, których
są w stanie przyciągnąć, a nie otrzymywać stałą pensję. W
Krótkie nawiązanie do Bogactwa narodów przeciwny razie, powiada Smith,  interes własny
pomoże nam zrozumieć, że nasza analiza roli hazardu profesorów pozostaje w opozycji do ich obowiązków. Żyć
moralnego w produkcji jest do pogodzenia z najbardziej najłatwiej jak można leży w interesie każdego człowieka, a
klasyczną pracą wyrażającą stanowisko lesseferystyczne. jeśli jego wynagrodzenie pozostaje takie samo niezależnie
Po pierwsze, należy podkreślić, że Smith nie był od tego czy wykonuje on, czy też nie pracochłonne
zwolennikiem całkowitej kastracji rządu. Dla Smitha obowiązki, to jest z pewnością w jego interesie ich
ideałem społeczeństwa nie był stan, który całkowite zaniedbanie lub wykonywanie w niestaranny i
scharakteryzować można jako:  anarchia plus policjant . niechlujny sposób, jeśli władze na to pozwalają... Z tego
Przypisał on rządowi trzy główne zadania. Trzeba powodu właśnie w Uniwersytecie Oxfordzkim od wielu lat
zauważyć, że Smith implicite uznał rolę dóbr publicznych i znaczna część profesorów poniechała nawet wysiłków by
ewentualność, że może być właściwe, aby państwo pozorować nauczanie [Bogactwo narodów, s. 718].
interweniowało w celu zapewnienia ich produkcji.2 Zgodnie ze Smithem także inne zajęcia są najlepiej
wykonywane, gdy wynagrodzenie ma charakter płacy za
Smith idzie nawet jeszcze dalej i explicite bierze wyniki. Zauważa on jednak pewien możliwy i ważny
pod uwagę argument wpływu efektów zewnętrznych na wyjątek - kler. Tutaj wszakże, miast mówić we własnym
rzecz interwencji na wolnym rynku (sferze wolności imieniu, Smith cytuje swojego przyjaciela, Davida Huma
naturalnej). Tak więc, przyznaje on, że ograniczanie tych (który, co zrozumiałe, nie był bardzo podziwiany przez
działań banków, które mają szkodliwe konsekwencje współczesną mu kościelną hierarchię):  W pierwszej chwili
społeczne jest interferencją z naturalną wolnością. może się wydawać naturalne, że [bodz
ce dla kleru] mogą
Jednakże mówi nam, że takie interferencje powinny być i w bezpieczny sposób zależeć od popytu konsumentów ich
zawsze były uważane za pełnoprawne zadania rządu i pod usług. Bez wątpienia duchowieństwo ostrzyłoby sobie
tym względem nie są mniej prawomocne niż ograniczenia apetyt na taką perspektywę... .
naturalnej wolności wynikające z przyjęcia prawa  Jeśli jednakże rozważymy sprawę głębiej, to
wymagającego budowy murów ognioodpornych w celu zrozumiemy, że ten egoistyczny motyw duchowieństwa
zapobieżenia przenoszeniu się ognia.  Nie ulega jest tym czemu prawodawcy powinni starać się zapobiec;
wątpliwości, że takie regulacje mogą być uznane za ponieważ ... [motyw ten] posiada moc wykoślawienia
pogwałcenie naturalnej wolności. Jednakże takie [nawet] prawdziwej religii poprzez dodanie do niej silnej
korzystanie przez jednostki z naturalnej wolności, które mieszanki przesądów, głupstw i oszustw. Ażeby uczynić
może zagrażać bezpieczeństwu całego społeczeństwa, siebie bardziej cennym i uświęconym w oczach swych
jest i powinno być ograniczane przez prawo [Bogactwo wyznawców, każdy nawiedzony wizjoner przekazywałyby
narodów, s. 308]. im najbardziej przerażające praktyki innych sekt... Nie
zważano by na prawdę, moralność lub normy
Ewentualność, że w pewnych okolicznościach przyzwoitości we wpajanych doktrynach... W końcu
może być pożądane wyeliminowanie oferowanych przez wreszcie, władza świecka [rząd] zrozumiałaby, że drogo
rynek bodz
ców i zastąpienie rynkowej produkcji danych zapłaciła za swoje skąpstwo, oszczędzające na stałym
dóbr przez produkcję państwową nie jest jednak wynagrodzeniu dla księży i pojęłaby, że w rzeczywistości
najważniejszą kwestią. Rzeczywiście Smith idzie dość najbardziej pożądane i korzystne jest dlań przekupienie
daleko w przeciwnym kierunku argumentując, że nawet skłonności do lenistwa duchowieństwa poprzez przyznanie
profesorowie uniwersyteccy powinni być raczej im stałego wynagrodzenia i tym samym sprawienie, że
zbędna staje się dla nich dodatkowa aktywność ...
[Bogactwo narodów, s.742-43].
2
Gdzie indziej, w swych wcześniejszych Wykładach Smith
zajmował się w sposób bardziej bezpośredni kwestią dóbr
publicznych. I tak pisał on w Lectures on Jurisprudence (Report of
Dla naszej analizy może okazać się pomocne
1862-63, Meek, Raphael and Stein (eds.) s.25-6)).  istnieje wiele
spraw, które trzeba uznać za wspólne nam wszystkim, gdyż nie
przeformułowanie argumentu Hume a. Zadaniem
mogą one być osłabione lub uszkodzone w użytkowaniu, ani też
nikt nie może być poszkodowany ich użyciem. Tak na przykład duchownego jest zaspokajanie potrzeb duchowych tych,
powietrze jest konieczne do oddychania dla nas wszystkich, a jego
którzy doń dobrowolnie przychodzą. Liczba tych samo-
użycie nie czyni go przeto mniej zdatnym i gorszym do użycia
przez innych... . Ponieważ te wykłady zostały zapisane raczej
wybranych zwolenników odpowiada temu, co literatura
przez (nieznanych) słuchaczy, niż przez samego Smitha, do
wypowiedzi takich należy oczywiście podchodzić z pewną
poświęcona problemowi hazardu moralnego nazywa
ostrożnością.
Państwo i Rynek  numer 1 / 2003
www.pir.org.pl
 stanem natury . Jednakże gdy duchowny jest cywilny rząd ma nadzieję, że armia użyje siły, gdy jest
wynagradzany według wyników, nie oprze się on zachęcie wezwana przez dany stan natury.
do zmiany stanu natury -  rozkręcania biznesu być może
poprzez próbę przerażenia potencjalnych parafian, których Jednakże jest nieprawdopodobne, aby armia
stan spokoju duszy mógłby, przy braku działań, działająca na zasadach rynkowych była opłacana za
podminować popyt na jego służbę. Mamy tutaj do bezczynność. Bezczynna armia wydaje się zbyt często
czynienia z czystym przypadkiem hazardu moralnego w szukać sobie zajęcia. Przykłady wojowniczych
przypadku dostarczania usług przy wykorzystaniu średniowiecznych baronów, grasujących band, które
mechanizmu rynkowego. Wynagrodzenie według wyników, nękały francuską wieś w czasie wojny stuletniej i chińskich
które może być pomocne w skłonieniu do lepszej służby watażków [wardlords] z trzeciej i czwartej dekady
przychodzącym do kościoła, którzy sami decydują się dwudziestego wieku dają się interpretować jako sytuacje
szukać tam psychologicznego ukojenia, pobudza do próby poszukiwania zastosowania dla prywatnych grup
zmiany stanu natury. Potencjalne konsekwencje są, zbrojnych. Tragiczne skutki dla ludności cywilnej są
zdaniem Hume a, tak niepożądane, że społeczeństwo powszechnie znane. Tutaj hazard moralny po stronie
może, przynajmniej w tym przypadku, żałować zdania się podaży przybiera najbardziej dramatyczną formę i staje się
na bodziec zysku. Jest więc lepiej, według Hume a, ażeby z
ródłem korzyści, jakie daje osłabienie bodz
ców istniejące
duchowieństwo było opłacane przez  magistrat (państwo) w sektorze publicznym.
z tego właśnie powodu, że ten sposób wynagradzania
usuwa nieszczęsny bodziec do efektywności w Drugą ilustrację działalności, która wydaje się
poszukiwaniu konsumentów duchowego przewodnictwa. być  naturalną domeną rządu jest pobór podatków. W
przeszłości także ta usługa była dostarczana przez
Tak więc zaletą zarządzanego przez państwo prywatne przedsiębiorstwa i, sądząc po jej niesławie,
przedsiębiorstwa w tych okolicznościach jest jego rezultaty były katastrofalne. Działania zmierzające do
skłonność do  przekupienia lenistwa pracowników. poboru podatków prowadzone przez tak zwanych
Pierwszym krokiem w naszej analizie jest więc określenie  farmerów podatkowych są często wymieniane jako
okoliczności, w których pojawia się hazard moralny i z pierwszorzędne z
ródło niepokojów społecznych, które
którymi najefektywniej jest się uporać poprzez usunięcie zostały zwieńczone Francuską Rewolucją. Jest to więc
bodz
ców finansowych - co właśnie zdaje się być inny przykład pokazujący, że bodz
ce stymulujące do
umiejętnością najlepiej opanowaną przez przedsiębiorstwa osiągnięć mogą wytwarzać rezultaty, które ogół
państwowe. Rozpocznę więc od analizy najbardziej społeczeństwa przyjmuje z niechęcią.
oczywistych takich przypadków.
Jeszcze innym przykładem działalności, która
Niektóre  naturalne dziedziny działalności publicznej zwykle jest przypisywana rządowi jest funkcjonowanie
Dalszą wskazówkę w naszej analizie może być systemu prawnego, w tym policji i sądów. Prywatni
przyjrzenie się kilku przykładom. Obrona narodowa jest sędziowie i prywatne siły policyjne pokazują, że ta
być może najbardziej oczywistym przykładem właściwego działalność nie musi być wykonywana przez sektor
dla państwa typu działalności gospodarczej. Nawet Adam publiczny [patrz, np. Landes i Posner, 1975, którzy
Smith, jak widzieliśmy, nie ma w stosunku do niej żadnych analizują ten problem]. W dalszej części artykułu powrócę
zastrzeżeń. Jednakże, jest jasne, że prywatne zarządzanie do problemu organizacji działań publicznych - materii, w
armiami nie jest ani niewykonalne, ani też nieznane stosunku do której pożyteczne może okazać się
historii. Dlaczego z punktu widzenia państwa nie ma sensu zastosowanie podejścia matematycznego znanego z
zwracać się do wolnego rynku dla zapewnienia sobie literatury dotyczącej hazardu moralnego.
wojskowej obrony? Odpowiedzią jak się zdaje jest
wskazanie na przypadek hazardu moralnego. Rząd Funkcjonowanie sądownictwa, z drugiej strony,
najprawdopodobniej ma zamiar użyć swych sił zbrojnych wskazuje, że czasami rozwiązanie kompromisowe, które
tylko wtedy, gdy grozi obcy atak lub, gdy sam zdecyduje do pewnego stopnia, pozwala uniknąć zarówno hazardu
podjąć agresywne działania. Dla sił zbrojnych w obu moralnego jak nieefektywności może zostać osiągnięte z
przypadkach  stan natury jest egzogenicznie pomocą niepieniężnych nagród takich jak honorowy status
zdefiniowanym stanem rzeczy. W obu przypadkach także i zinstytucjonalizowana uczciwość. System sądowniczy
wydaje się opierać na tych mechanizmach osiągając
Państwo i Rynek  numer 1 / 2003
www.pir.org.pl
efektywność i potrzebny mu stopień społecznego Naiwnym byłoby założenie, że urzędnik publiczny
zaufania.3 kontrolujący przedsiębiorstwo publiczne będzie z powodu
przejęcia się dobrem ogółu przykładał należną wagę do
Przypadki graniczne sprawy czystości powietrza i wody. Problemy z
Teoria przedsiębiorstwa publicznego nie byłaby zanieczyszczeniem środowiska występowały w Związku
bardzo pożyteczna, gdyby potwierdzała tylko stosowność Radzieckim na dużą skalę i menedżerowie radzieccy
dostarczania przez rząd obrony, wymiaru sprawiedliwości i dążąc do wypełnienia planu znani byli ze swej skłonności
innych oczywistych dziedzin przynależących do sektora do lekceważenia norm ochrony środowiska [patrz, np.
publicznego. Znacznie ważniejsze jest wyjaśnienie Goldman, 1972]. W Stanach Zjednoczonych the
stosowności lub niestosowności działań takich jak Tennessee Valley Authority - jedyny federalny dostawca
nacjonalizacja przedsiębiorstw użyteczności publicznej elektryczności był uznawany przez długi czas za
(public utilities) i innych przedsiębiorstw, które z dużym największego truciciela w tej gałęzi przemysłu. Jest jasne,
prawdopodobieństwem osiągną pozycję monopolistyczną, że ani słabość bodz
ców finansowych, ani oddanie
oraz, na bardziej ogólnym poziomie, zastosowanie urzędników państwowych nie wystarcza do
produkcji sektora publicznego tam, gdzie rynek zawodzi wyeliminowania problemu niepowodzenia rynku [market
(market failure). To właśnie jest przedmiotem debat na failure] lub zredukowania go do możliwej do tolerowania
temat polityki gospodarczej państwa. Zbiór rozważanych wielkości.
możliwości jest zazwyczaj dość wąski i zawiera na
przykład wybór pomiędzy nieograniczonym monopolem, Opłaty od ilości wypuszczanych ścieków lub inne
bezpośrednią regulacją i własnością publiczną, a każda z mające zastąpić nacjonalizację bodz
ce proponowane w
tych opcji prawdopodobnie wpłynie niekorzystnie na tym celu przez ekonomistów mogą być zinterpretowane w
efektywność ekonomiczną. kategoriach analizy teorii pryncypał - agent jako taka
zmiana w sposobach wynagradzania agenta, która ma
W rozwiązaniu tych kwestii może być wywołać działania lepiej dostosowane do realizacji celów
pożyteczna analiza teorii pryncypał - agent. Podejście to pryncypała. W tym właśnie przypadku, jak i w innych
dostarcza dodatkowego zbioru opcji dla zmniejszenia skali przypadkach problemu pryncypał - agent, kluczową rolę
 niepowodzenia rynku . Podkreśla ono wagę warunków odgrywa ilość informacji dostępnej pryncypałowi. Tak więc,
zawartych w umowie (explicite lub implicite) pomiędzy jak zostało to wykorzystane w literaturze dotyczącej
pryncypałem a agentem, sposobu wynagradzania ochrony środowiska, trudności w monitorowaniu są, w
ustanowionego w celu zachęcenia agenta do realizacji wielu przypadkach, najważniejszą przeszkodą do
interesów pryncypała w najbardziej efektywny sposób i zastosowania opłat od ilości wypuszczonych ścieków jako
ilości dostępnej informacji na temat sposobu, w jaki działa metody kontroli zanieczyszczeń.
agent, to znaczy łatwości z jaką te działania mogą być
monitorowane. Oczywiście, problemy ochrony środowiska nie
odgrywają zasadniczej roli w debacie na temat
Emisja zanieczyszczeń jest przykładem przedsiębiorstw publicznych i prywatnych.
niepowodzenia rynku i chociaż nie wiąże się bezpośrednio Zanieczyszczenie środowiska zostało tutaj wzmiankowane
z dyskusją problemu przedsiębiorstwa publicznego, to jest jako pomoc w ilustracji związków pomiędzy rozważaną
pomocna w wyjaśnieniu kluczowych kwestii. W przypadku przez nas kwestią a teorią pryncypał - agent.
emisji zanieczyszczeń mamy do czynienia z prywatną
firmą, która działając jako agent wytwarzający produkt w Przeprowadzona dyskusja wskazuje również, że
imieniu ogółu społeczeństwa (pryncypała) jest zachęcana w analizie polityk wobec naturalnych monopolistów
przez strukturę bodz
ców rynkowych do emisji stawianie problemu wyboru pomiędzy własnością
niepożądanej ilości zanieczyszczeń. prywatną a publiczną może prowadzić do mylnych
wniosków. Jakiegokolwiek wyboru się bowiem nie
Z pewnością nacjonalizacja nie jest dokonuje może okazać się konieczna analiza sposobu w
automatycznym sposobem rozwiązania tego problemu. jaki sformułowana została umowa pomiędzy pryncypałem
a agentem i jak mogłaby ona być zmodyfikowana, ażeby
wywołać pożądane działania agenta.
3
Systematyczną dyskusję takich mechanizmów, a w szczególności
dobrowolnego krwiodawstwa, znalez
ć można w pracy Titmussa
[1971].
Państwo i Rynek  numer 1 / 2003
www.pir.org.pl
Przykład takiej analizy zostanie przedstawiony w agencji, byłoby to oczywistym zagrożeniem dla swobód
następnej części artykułu i choć jest on być może obywatelskich. Jednakże zachęta do bezczynności, jaką
niepraktyczny z politycznego punktu widzenia, może stanowi wynagradzanie policji według stałej pensji może
okazać się pożyteczny ze względów poznawczych. prowadzić do przesady w przeciwną stronę. Względna
niekaralność, jaką się cieszą pozbawieni skrupułów
Wspólne ubezpieczenie i bodz
ce dla funkcjonowania kierowcy przejeżdżając w wielu miastach USA
policji skrzyżowania na czerwonym świetle po części
Prace poświęcone problemowi hazardu odzwierciedla brak bodz
ców finansowych dla policji do
moralnego sugerują co najmniej jeszcze jeden rodzaj ścigania wykroczeń. Chociaż może się to wydać
zastosowania tych analiz do działalności sektora szokujące, rozwiązanie typu wspólne ubezpieczenie
publicznego. Istnieje analogia pomiędzy kwestiami sugeruje, że optymalne rozwiązanie może dostarczać
związanymi z wynagradzaniem policji i dylematem jakąś finansową stawkę dla policji zachęcającą do
pojawiającym się przy konstruowaniu polis efektywnego ścigania niebezpiecznych naruszeń
ubezpieczeniowych. Prace teoretyczne na ten temat przepisów drogowych. I tak na przykład właściwy podział
przyniosły bardzo rozsądny wniosek, że osiągnięcie wpływów z mandatów za wykroczenia drogowe pomiędzy
optymalności wymaga, ażeby polisy ubezpieczeniowe policję a władze miejskie mógłby być może przynieść
zawierały gwarancje tylko częściowego pokrywania strat pożądany stopień ochrony porządku publicznego.
(wspólne ubezpieczenie - coinsurance).4 W ten sposób
jest zapewniona pewna ochrona przed stratami Rozwiązanie typu wspólnego ubezpieczenia
wynikającymi z kradzieży, a jednocześnie zachowane może więc znalez
ć zastosowanie w wielu sytuacjach
zostają bodz
ce dla zapobiegania włamaniom. związanych z istnieniem hazardu moralnego, w tym także
działalności produkcyjnej przedsiębiorstw państwowych.
Matematyczne analizy, które prowadzą do tego
wniosku mogą dać także pewne wskazówki dotyczące Uwagi końcowe
działalności przedsiębiorstwa publicznego. Istnieje bowiem W artykule tym pokazałem, że hazard moralny w
bezpośrednia analogia pomiędzy dylematem konstrukcji produkcji może być kluczowym elementem
polisy ubezpieczeniowej a problemami, które napotyka uzasadniającym istnienie przedsiębiorstwa publicznego.
konstruowanie odpowiedniej struktury bodz
ców dla Być może istnieją inne argumenty na rzecz własności
przedsiębiorstw państwowych. Jak to już podkreślaliśmy, publicznej i zarządzania przedsiębiorstwami przez
najważniejszym uzasadnieniem dla własności publicznej w państwo. Tak na przykład można argumentować, że
działalności gospodarczej, która wiąże się z istnieniem społeczeństwo może z
le znosić koszty efektywności
problemu hazardu moralnego w produkcji jest brak silnych narzucane przez monopole, nie ograniczane ani przez
bodz
ców. Z drugiej strony jednak, chociaż ten brak regulację rządową, ani przez groz
bę wejścia innego
bodz
ców zmniejsza hazard moralny, prowadzi on jednak producenta (the contestability of the market). W takim
do spadku efektywności i skuteczności w wykonywaniu przypadku istnieje wybór pomiędzy ścisłą regulacją i
obowiązków agencji publiczne. Zatem, także i tutaj, istnieje własnością publiczną. Jednakże tam, gdzie regulacja
wymiana (trade off) pomiędzy pozostającymi w konflikcie prowadzi do ogromnej nieefektywności, nacjonalizacja
celami i można oczekiwać, że tak jak w przypadku może rzeczywiście przyczynić się do wzrostu dobrobytu
ubezpieczeń rozwiązanie optymalne będzie, przynajmniej gospodarczego.
w pewnych przypadkach, kompromisem pomiędzy
hazardem moralnym i efektywnością. Konkluzje tego artykułu nie mają ani
zdecydowanego, ani pospiesznego charakteru. Sugerują
Konkretny przypadek wskaże formę, jaką ta jedynie, że podniesiona przeze mnie kwestia jest ważna, a
kwestia może przybrać i zilustruje rodzaj kompromisu, jaki nie poświęcono jej dotąd należnej uwagi. Z zaskoczeniem
można zaproponować. Przypatrzmy się roli, jaką odgrywa mogę stwierdzić, że nie istnieje żadne teoretyczne
policja w zapobieganiu niebezpiecznej jez
dzie opracowanie poświęcone tej tak istotnej kwestii.
samochodowej. Gdyby policja nakładała i pobierała Próbowałem zarysować podejście, które może posłużyć
mandaty działając na zasadach maksymalizującej zysk jako początek takiej analizy. Zachęcam innych, ażeby
przyłączyli się do próby analizy roli przedsiębiorstwa
4
Patrz, np., Pauley [1968], [1974], Spence i Zeckhauser [1971] i
publicznego.
Shavell [1979].
Państwo i Rynek  numer 1 / 2003
www.pir.org.pl
Bibliografia
Marshall Goldman,The Spoils of Progress: Environmental
Pollution in the Soviet Union, Cambridge, Massachusetts:
MIT Press 1972.
Bengt Holmstrom, Moral Hazard and Observability , Bell
Journal of Economics, vol.10, n.1, Spring 1979, s. 74-91.
William M. Landes i Richard A. Posner, The Private
Enforcement of Law , Journal of Legal Studies, vo. 4(1),
January 1975, s.1-45.
M. Pauly, The Economic of Moral Hazard: Comment ,
American Economic Review, vo. 57, June 1968, s.531-
536.
M. Pauly, Overinsurance and Public Provision of
Insurance , Quarterly Journal of Economics, vo. 87, 1974,
s.44-62.
D.R. Pescatrice i J.M. Trapani, The Performance and
Objectives of Public and Private Utilities Operating in the
United States , Journal of Public Economics, 13, 1980,
s.259-276.
A. Mitchell Polinsky, Private versus Public Enforcement of
Fines , Journal of Legal Studies, vo. 9, January 1980, s.
105-127.
Stephen A. Ross, The Economic Theory of Agency: the
Principal s Problems , American Economic Review, vol.
63, n2. May 1973, s. 134-139.
S. Shavell, Risk Sharing and Incentives in the Principal
and Agent Relationship , Bell Journal of Economics, vo.
10, Spring 1979, s.55-73.
S, Shavell, On Moral Hazard and Insurance , Quarterly
Journal of Economics, November 1979, s. 541-562.
Adam Smith,The Wealth of Nations, 1776, The Modern
Library, New York, 1937.
A. M. Spence i R. Zeckhauser, Insurance, Information and
Individual Action , American Economic Review, 61, 1971,
s. 380-387.
J.E. Stiglitz, Incentives and Risk Sharing in
Sharecropping , Review of Economic Studies, 61, 1974, s.
219-256.
R. M. Titmuss,The Gift Relationship: From Human Blood to
Social Policy, New York: Pantheon Books, 1971.
Artykuł po raz pierwszy był opublikowany w Atlantic
Economic Journal, 1984 vol. /part12/1/ strony 13-20,
tłumaczył Aleksander Surdej.
.