3. Kryzys w teorii sztuki wojennej
W potocznym rozumieniu kryzys oznacza na ogół sytuację, która bądz
to
istnieje w danym momencie, bądz
też może wystąpić. Kryzysem jest w tym ujęciu
zarówno wojna, jak i sytuacja stresowa wynikająca z problemów codziennego ży-
cia. Wielowymiarowość znaczenia tego pojęcia nie ułatwia analiz. W pojawiają-
cych się ostatnio publikacjach poświęconych reagowaniu kryzysowemu, czy też
sytuacjom kryzysowym, trudno znalez
ć zdefiniowane pojęcie kryzysu. Można za-
obserwować, że używanie tego terminu to przejaw zapotrzebowania i mody na
nieprecyzyjne przedstawianie różnych sytuacji, pojawiających się w obszarze bez-
pieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego państwa.
Obserwacje społeczeństw prowadzą do wniosku, że mamy do czynienia
z różnymi rodzajami kryzysów oraz ich skutków. Kryzysy różnią się okresem poja-
wiania, trwania  mogą być nagłe i narastające stopniowo, mieć przebieg krótki
i burzliwy, bądz
pełzający i trudny do wygaszenia w krótkim czasie. Mogą obej-
mować swym zasięgiem wiele krajów, pojedyncze państwa, organizacje gospo-
darcze, grupy społeczne lub jednostki. Zawsze niosą za sobą ryzyko, które od-
czuwane jest jako potencjalne zagrożenie, o stopniu zależnym od stawki, tj. co
można zyskać lub stracić, oraz stopniu niepewności, jaki towarzyszy tej swoistej
grze. W zależności od tego, jakie sfery życia ogarnia kryzys i jakie są możliwości
jego zwalczania, może być bardziej lub mniej dotkliwy, tj. w mniejszym lub więk-
szym stopniu odczuwany przez jednostki, grupy, społeczeństwa, jako coś złego1.
Próby uściślenia pojęcia kryzysu związane są z dyscyplinami naukowymi
zajmującymi się kryzysem. Są odzwierciedleniem przyjmowanych przez te nauki
ograniczonych aspektów poznawczych i funkcjonują raczej jako zbiory opisów i
wyjaśnień dotyczących zjawisk, które uznane zostały przez badających jako zjawi-
ska kryzysowe, przy czym w dalszym ciągu przyporządkowanie danego zjawiska
do kategorii kryzysu, dyktowane jest bardziej wolą i intuicją badającego, aniżeli
wcześniej poczynionymi stosownymi ustaleniami teoretycznymi2. Można zadać
wręcz pytanie, czy jest coś takiego, jak teoria kryzysu lub nawet teorie kryzysu3.
1
B. Wawrzyniak, Zarządzanie w kryzysie - Koncepcje, badania, propozycje, Warszawa 1995, s.11.
2
Ibidem, s.18.
3
J.A. Robinson, Crises: An Appraisal of Concepts and Theories [w:] International Crisis Insight, The
Free Press, New York 1972 dostępne 09.08.2009 http://jcr.sagepub.com/cgi/content/abstract /26/3 /423.
57
W rozdziale nie będę się starał przedstawić uniwersalnej teorii definicji kry-
zysu czy kryzysu zbrojnego. Określone luki w istniejącej teorii problemu oraz wy-
raz
na niemożność prostego adaptowania istniejących koncepcji dla potrzeb anali-
zy problemu określonego tematem badań, z konieczności prowadzą do przedsta-
wienia wielu różnych wniosków.
3.1 Pojęcie i ogólny zarys teorii kryzysu
W literaturze przedmiotu spotykamy kryzysy organizacji postrzeganych jako
podmioty gospodarcze, kryzysy polityczne systemu władzy sprawowanej w pań-
stwie, kryzysy różnorakich przedsięwzięć prowadzonych na wszystkich płaszczy-
znach społecznej i państwowej działalności (np.: ekonomicznej, naukowej, organi-
zacyjnej, socjalnej, oświatowej) czy wreszcie kryzysy w stosunkach między pań-
stwami lub blokami państw. Stosunki międzynarodowe są tą właśnie dziedziną, w
której najwyraz
niej chyba widać dowolność, z jaką konflikty społeczne i napięcia o
różnej dynamice i różnej skali określane są mianem kryzysu4.
Należy jednak podkreślić, że chociaż zestawienie pojęcia kryzysu społecz-
nego z pojęciem konfliktu społecznego ma swoje (ograniczone) uzasadnienie, to
trzeba pamiętać, że kryzys (w takim ujęciu) może być postrzegany jako specyficz-
na faza konfliktu  jeden z etapów jego rozwoju, do którego może, ale wcale nie
musi dojść5. A. Kasprzewski na podstawie analizy literatury problemu przedstawia
związki jakie zachodzą między kryzysem a konfliktem w sposób następujący:
- kryzys w dowolnej dziedzinie (dziedzinach) działalności społecznej może
być pierwotną przyczyną i wstępem do rozwoju konfliktu w stosunkach społecz-
nych (jednym z pierwszych etapów konfliktu społecznego, który to konflikt w swej
fazie może przybrać postać konfliktu zbrojnego);
- kryzys może być rozwiązany lub ustać samoistnie, zanim stanie się jed-
nym z etapów lub początkiem konfliktu społecznego6.
4
C. Rutkowski, A. Kasprzewski, Kryzys. Państwo w okresie kryzysu. Wojskowe aspekty
sytuacji kryzysowej, Warszawa 1996, s.26.
5
B. Wawrzyniak, Zarządzanie w kryzysie& , op. cit. s.22.
6
C. Rutkowski, A. Kasprzewski, op. cit., s.27.
58
Zdaniem autora  kryzys to zjawisko, które może, lecz nie musi powstawać
w prostej linii, wyznaczającej continuum pomiędzy pokojowym rozwojem społecz-
nym, a patologią tego rozwoju, czyli wojną. Umieszczenie kryzysu tylko na tym
continuum jest prawdopodobnie zaszłością spowodowaną zbyt jednostronnym
rozpatrywaniem zjawisk towarzyszących rozwojowi społecznemu wyłącznie na
gruncie konfliktowej koncepcji społeczeństwa (K. Marks, R. Dahrendorf, L.A. Co-
ser). W swej jednostronności różne rozwinięcia tej koncepcji nie uwzględniają wy-
starczająco roli państwa, narodu, grup społecznych, ideologiczno-kulturowych w
kształtowaniu struktury społecznej, choć ich bezsprzeczną zaletą jest pokazanie
tej struktury, jako płynnego układu zmieniających się dynamicznie elementów i
relacji pomiędzy nimi.
Według przykładów historycznych kryzys jest zjawiskiem związanym przede
wszystkim z funkcjonowaniem i rozpadem (lub radykalną zmianą) organizmów
narodowych i tworzonych przez nie struktur (państw), a więc podstawowej sfery
ludzkich działań zorganizowanych.
Słowo kryzys jest pochodzenia greckiego i w swym medycznym znaczeniu
używane było początkowo do oznaczenia przełomu (przesilenia) choroby7. Zgod-
nie z cytowaną definicją kryzys, to: nagłe, gwałtowne przesilenie się choroby
z charakterystycznym, szybkim spadkiem gorączki i ustąpieniem innych objawów
chorobowych8. Rdzeń słowa kryzys pochodzi w języku greckim prawdopodobnie
od dwóch podobnych słów: krisis  rozróżnienie lub decyzja oraz krinein  badać
oraz decydować9. Kryzys to moment, okres przełomu, przesilenie, decydujący
zwrot, okres załamania gospodarczego. Póz
nołaciński criterium  miernik10.
W rozpatrywanych definicjach kryzys identyfikowany jest jako zjawisko dość
nieoczekiwane, silne, zmieniające dotychczasowy stan rzeczy i zjawisk w kierunku
nieoczekiwanym i niepożądanym. W pierwotnym zatem i zdecydowanie najbar-
dziej rozpowszechnionym znaczeniu, kryzys jest  momentem (przesileniem, prze-
łomem, punktem zwrotnym) najbardziej zagrażającym człowiekowi w dotyczącej
go sytuacji i jest to sytuacja najmniej korzystna spośród zaistniałych dotychczas11.
7
Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1968, t.VI, s.237.
8
Ibidem, s. 526.
9
M. Dobry, Socjologia kryzysów politycznych, Warszawa 1957, s.268.
10
S. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1975, s. 539.
11
C. Rutkowski, A. Kasprzewski, Siły zbrojne w sytuacjach kryzysowych, Warszawa 1996, s.42.
59
Jeśli chodzi o pojęcie kryzysu bezpośrednio związanego z konkretną sferą
ludzkiej działalności (w tym kryzysu ekonomicznego) interpretuje się je, nie jako
moment, punkt zwrotny, a pewien przedział czasowy o dość płynnych i nieostrych
granicach, mogących charakteryzować się różnym natężeniem oddziaływania
czynników kryzysu i różnymi ich efektami. Kryzys to sformułowany stan napięć i
konfliktów społecznych, który dezorganizuje rozwój (społeczny) i zmusza do ujmo-
wania tego rozwoju w kategoriach skokowych i radykalnych zmian jakościowych12.
Porównanie istniejących haseł encyklopedycznych i słownikowych prowadzi
do generalnych wniosków13:
- kryzys zawsze oznacza przełom między dwiema jakościowo różnymi fa-
zami jakiegoś procesu;
- kryzys może być mniej lub bardziej dotkliwy, mieć różny zakres, czas
trwania, ale zawsze kończy dotychczasowy sposób działania czy rozwoju sytuacji;
- kryzys jednocześnie rozpoczyna nowy etap działania czy rozwoju sytuacji;
- kryzys nie jest zjawiskiem jednoznacznie negatywnym, może on być
szansą rozwoju danego systemu, gdyż nasilając zagrożenia i uciążliwości zmusza
ludzi do wprowadzania zmian14.
C. Rutkowski oraz A. Kasprzewski zwracają uwagę na fakt, że ewolucja
w postrzeganiu istoty kryzysu ma niebagatelne znaczenie. Jeśli kryzys jest nagłym
i nieoczekiwanym zwrotem w historii jakiegoś zjawiska czy zdarzenia, to można co
najwyżej kusić się o określenie prawdopodobieństwa jego występowania (i stwier-
dzić, że prawdopodobieństwo takie istnieje). Jeśli natomiast jest procesem (np.
jedną z faz cyklu koniunkturalnego), albo też skutkiem (stanem) procesu, który ma
swe z
ródła i niezaprzeczalne przyczyny tkwiące choćby w sprzecznościach wy-
stępujących w stosunkach produkcji określonej formacji społeczno-politycznej, to
może być: prognozowany, rozpoznawany, identyfikowany, analizowany i oceniany,
a wedle uzyskanych ocen i prognoz mogą być podejmowane odpowiednie przed-
sięwzięcia zaradcze15. Istotę różnicy obu ujęć autorzy wskazują w:
12
Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1984, t.II, s.630.
13
C. Rutkowski, A. Kasprzewski, Siły zbrojne w sytuacjach kryzysowych & , op. cit., s.47.
14
B. Wawrzyniak, Zarządzanie w kryzysie, op. cit., s.11.
15
Ibidem, s.48.
60
- ujęciu pierwszym kryzysem nie można sterować; nie można mu zaradzić
ani przeciwdziałać; nie można regulować ani organizacji ani jej relacji z otocze-
niem; można go oczekiwać i przetrwać lub nie;
- ujęciu drugim kryzys, jak każdy inny proces zachodzący w organizacji i jej
otoczeniu, może podlegać świadomemu i celowemu przeciwdziałaniu (co potwier-
dza burzliwy rozwój tzw. zarządzania kryzysami).
Autorzy domniemają, że czynniki powodujące powstanie sytuacji kryzyso-
wej należą do kategorii zjawisk mierzalnych, dających się odpowiednio rozpoznać,
zmierzyć i opisać. W teorii kryzysu (w ujęciu ogólnym) rozważanym układem (sys-
temem) jest organizm, instytucja, organizacja, a w tym społeczeństwo (system
polityczny, społeczny, ekonomiczny itp.). W sensie przedmiotowym, kryzys jest
zerwaniem istniejącego układu (systemu), polegającym na zmianie struktury lub
funkcji albo obu elementów łącznie. Zjawisko zerwania układu (systemu) jest roz-
ległe w czasie i realizowane w określonych warunkach funkcjonowania układu
(systemu) od stabilności  przez niestabilność  do stabilności o jakościowo in-
nych własnościach, czyli sytuację kryzysową16.
Przez termin sytuacja kryzysowa rozumie się zespół okoliczności zewnętrz-
nych i wewnętrznych wpływających na dany układ (system) w ten sposób, iż za-
czyna się i jest w nim kontynuowany proces zmiany. Rezultatem tej zmiany może
być jakościowo nowy układ (system) lub nowa struktura i funkcja w układzie (sys-
temie) istniejącym. W tak pojmowanej sytuacji kryzysowej kryzys  zerwanie jest
jedną z jej faz17.
Kryzys jest stanem  stanem rzeczy. W dialektyce heglowskiej kryzys jako
negacja negacji stanowi fazę rozwoju, kulminację zamiany jakości. Kryzys (wg
M. Dobry ego) należy postrzegać jako przekształcenie stanu rzeczy18. W ujęciu
ogólnym  definiuje się jako fazę funkcjonowania danego podmiotu (układu, orga-
nizmu, systemu), którego atrybutową cechą jest niestabilność funkcjonowania.
Istotą kryzysu jest brak stabilności podmiotu, która powoduje zmianę jego funkcji
(a nawet całkowite jej ustanie)19.
16
R. Wróblewski, Zarys teorii kryzysu, Warszawa 1996, s.9.
17
Ibidem, s.10.
18
M. Dobry, Socjologia kryzysów & , op. cit., s.404.
19
R. Wróblewski, Państwo w kryzysie, Warszawa 2001, s.11-19.
61
R. Wróblewski, dokonując podziału kryzysów wg zakresu przedmiotowego,
wyróżnił cztery poziomy znaczenia tego pojęcia, a zatem cztery rodzaje kryzysów:
- najogólniejszy,
- społeczny,
- polityczny,
- polityczno-militarny.
KRYZYS  destabilizacja funkcji każdego układu (systemu)
KRYZYS SPOA
ECZNY  destabilizacja funkcji każdego układu (systemu)
KRYZYS POLITYCZNY  destabilizacja funkcji systemu państwa
KRYZYS POLITYCZNO  MILITARNY  destabilizacja funkcji
systemu politycznego ze względu na konflikt militarny w skali
poniżej progu wojny.
Rys. 3.1. Definiowanie i podział kryzysów.
y
ródło: C. Rutkowski, Przygotowanie i prowadzenie wojny obronnej przez Polskę po 2000
roku, Warszawa 1997, s.8-20.
Przy całej wielości istniejących definicji kryzysu i sytuacji kryzysowych, ist-
nieje potrzeba jasnego i w miarę precyzyjnego określenia tego terminu, oczywiście
w ujęciu bezpieczeństwa, a w tym sztuki wojennej i skoncentrować się na próbie
zarysowania przynajmniej teorii kryzysu jako zjawiska immanentnego w stosun-
kach wewnątrz i międzysystemowych państw  podmiotów sformalizowanych sto-
sunków międzynarodowych (bez względu na pochodzenie, skalę i charakterystykę
potencjalnego kryzysu), opierając się przede wszystkim na współczesnej wiedzy
socjologicznej i najnowszym dorobku teorii stosunków międzynarodowych.
Przydatnym w tej mierze wydaje się być koncepcja kryzysu politycznego
autorstwa M. Dobry ego. Centralnym punktem rozważań tej koncepcji jest pań-
stwo. Państwo jako przedmiot analizy może być ujmowane w różnych kontekstach
sytuacyjnych.
62
A. Kasprzewski proponuje również koncepcję zarządzania strategicznego
autorstwa K. Obłoja. Zgodnie z tą koncepcją państwo pojmowane jest jako specy-
ficzna struktura organizacyjna. Jej specyfika polega głównie na istnieniu pewnej
ilości cech (właściwości) charakterystycznych dla niepowtarzalnego sposobu zor-
ganizowania i kierowania ludzkimi działaniami zbiorowymi a stanowiących o nada-
niu organizacji tego typu miana systemu20. Państwo należy traktować jako organi-
zację szczególnego rodzaju, która stopniem swej złożoności wewnętrznej i stop-
niem złożoności swych relacji z otoczeniem, odzwierciedla rzeczywisty stopień
złożoności społeczeństwa, które powołało tę organizację do życia dla realizacji
swoich celów. Jest zatem odzwierciedleniem systemu społecznego.
Ustaleniem podstawowym z punktu widzenia potrzeby przyjęcia stosow-
nych podstaw teoretycznych badania zjawiska kryzysu w systemie państwowym i
jego szczególnych systemach niższego rzędu (system obrony państwa) jest zatem
fakt, że państwo postrzegane jest jako specyficzna i jedyna organizacja21 (instytu-
cja), obejmująca całe społeczeństwo i reprezentujące je ośrodki władzy rządowej
i samorządowej oraz administracji państwowej na zajmowanym przez nie teryto-
rium (uznanym i respektowanym przez prawo międzynarodowe i otoczenie), słu-
żąca sprawnemu i zorganizowanemu zaspokajaniu wielorakich potrzeb społecz-
nych. Jest z tego powodu rozpatrywane jako pewnego rodzaju systemowa całość
organizująca i kierująca zbiorowym działaniem społecznym, której strukturalną
podstawę stanowią odpowiednio wyróżnione systemy niższego rzędu. Kryzysem
dla systemu nie są sytuacje, w których organizacja napotyka na przeszkody zale-
dwie utrudniające jej funkcjonowanie. Zdaniem C. Rutkowskiego w przypadku
państwa kryzysem jest sytuacja, w której państwo musi troszczyć się o dalsze
przetrwanie22. Nie są to zatem tylko narastające sprzeczności i patologie (zagro-
żenia), które po przekroczeniu określonego progu dają asumpt do powstania kon-
fliktu, które może funkcjonować na poziome zagrażającym całemu państwu. Kry-
zysem są bez wątpienia sytuacje zagrożenia dla istniejącego status quo struktury
systemu, jego otoczenia i wzajemnych między nimi relacji.
20
K. Obłoj, Zarządzanie strategiczne, Warszawa 2007, s.18-26
21
Cecha i miano organizacji przysługuje państwu jako  w szerokim rozumieniu tej katego-
rii  formie politycznej organizacji ogółu członków społeczeństwa (obywateli państwa) zamieszku-
jących określone terytorium, a w wyższym stopniu państwu w wąskim sensie, jako organom władzy
i administracji państwowej, rozpatrywanym wraz z obsługującymi je urzędami, czyli aparatowi pań-
stwowemu (Zob.: L. Krzyżanowski, Podstawy nauk o organizacji i zarządzaniu, Warszawa 1994).
22
C. Rutkowski, A. Kasprzewski, op. cit., s. 69.
63
Kryzys w ujęciu państwa stanowi sytuację, w której muszą zajść trzy nie-
zbędne i zasadnicze warunki wynikające ze zmian, jakie zaszły w jego środowisku
wewnętrznym i zewnętrznym. Wobec tych warunków najwyższe władze państwo-
we muszą podjąć decyzję o sposobie rozwiązania powstałej sytuacji. Do tych wa-
runków można zaliczyć: zagrożenie jednej lub kilku podstawowych wartości, świa-
domość ograniczonego lub braku czasu na reakcję, podwyższone prawdopodo-
bieństwo zaangażowania się w działania wojenne23.
Taką definicję proponują M. Brecher i J. Wilkenfeld24 podkreślając, że opie-
ra się ona na definicji postrzegania kryzysu państwa przedstawionej przez Herma-
na. Jego zdaniem kryzys jest sytuacją, która:
- (1) zagraża celom o wysokim priorytecie grupy podejmującej decyzje;
- (2) występuje ograniczona ilość czasu na reakcję;
- (3) zaskakuje członków grupy podejmującej decyzje w wyniku zjawiska25.
Można zauważyć, że definicja kryzysu prezentowana w pracy A Study of
Crisis różni się od definicji proponowanej przez Hermana w pięciu punktach:
- (1) pominięciem zaskoczenia jako niezbędnego warunku;
- (2) zamiany krótkiego czasu na reakcję na ograniczony czas;
- (3) uznanie, że kryzys może powstać zarówno w warunkach wewnętrzne-
go, jak i zewnętrznego środowiska aktora (państwa);
- (4) zastosowanie koncepcji podstawowych wartości aniżeli celów wyso-
kiego priorytetu, jako celu postrzeganego zagrożenia;
- (5) dodanie wyższego niż normalne prawdopodobieństwa zaangażowania
się we wrogie działania militarne.
23
Jednym z głównych ograniczeń w badaniach nad kryzysem uznaje się brak dobrze opra-
cowanych danych dotyczących zakresu, wartości oraz treści tego zjawiska w określonym okresie
historycznym lub regionie geograficznym. Słabość tę próbuje się pokonać tworząc zestawienia
powiązanych ze sobą zjawisk  konfliktów, starć zbrojnych.
24
B. Brecher, J, Wilkenfeld, A study of Crisis, University of Michigan Press Manufactured
In the United States of America, 2000, s.7.
25
Definicja Hermana powstała na bazie koncepcji Robinsona (1969) dotyczącej kryzysu
międzynarodowego jako sytuacji wymagającej podjęcia decyzji, na którą składają się trzy elemen-
ty: (1) identyfikacja pochodzenia zdarzenia  czy ma charakter wewnętrzny czy zewnętrzny; (2)
czasu dostępnego na podjęcie decyzji  czy jest długi, średni czy krótki; (3)wagi zagrożonych war-
tości w odniesieniu do uczestników  wysoka czy niska. Koncepcja ta została zaadoptowana przez
wielu uczonych z mniejszymi lub większymi modyfikacjami.
64
Wydaje się jednak, że najważniejszej zmiany, autorzy dokonali dodając
termin zwiększonego prawdopodobieństwa wojny, jako nadrzędnego warunku kry-
zysu26. Ich zadaniem prawdopodobieństwo to, może mieć zakres wartości od pra-
wie zerowego do prawie pewnego. Dodają jednak, że aby mówić o wybuchu kry-
zysu, postrzeganie prawdopodobieństwa wojny z kolei nie może być zbyt wysokie.
Przyjmują, że musi być jakościowo podwyższone w stosunku do przyjętych norm
w określonych stosunkach charakteryzujących się wrogością. Dotyczy to zarówno
państw, dla których normalne oczekiwanie wojny jest wysokie i tych, dla których
jest ono niskie. Przyjęto termin podwyższone, gdyż swym zakresem obejmuje
wszystkie typy mogących zajść zmian: z bardzo niskiego do niskiego; z niskiego
do wysokiego; z wysokiego do bardzo wysokiego. Prawdopodobieństwo wojny
jest kluczowym czynnikiem wpływającym na postrzeganie wybuchu kryzysu
polityczno-militarnego.
Rola postrzegania prawdopodobieństwa wojny jest również bardzo widocz-
na w definicjach kryzysu zaproponowanych przez Syndera-Diesinga oraz Breche-
ra i Wilkenfelda. Głównym punktem tych definicji jest postrzeganie przez rządy
państw niebezpiecznie wysokiego prawdopodobieństwa wojny. Brakuje jednak
uściślenia terminu wysokie. Mimo podobnego postrzegania wagi czynnika praw-
dopodobieństwa, można jednocześnie zauważyć dość znaczące różnice w jego
interpretacji. Dla Syndera-Diesinga kryzys jest procesem interakcji. Przy czym
skupiają się na postrzeganiu i zachowaniu wobec kryzysu zarówno w przypadku
jednego państwa, jak też zakłócającej interakcji kryzysów systemów międzynaro-
dowych. Po drugie ignorują czynnik czasu, chociaż można zgodzić się z ich opinią,
że kryzys nie musi trwać krótko (niektóre trwają kilka miesięcy, a nawet lat). Po-
gląd Brechera, co do stopnia gwałtowności jest szerszy i nie ogranicza się tylko do
postrzegania prawdopodobieństwa wojny, ale obejmuje postrzeganie prawdopo-
dobieństwa zaangażowania w działania zbrojne. Dla Syndera-Diesinga termin
prawdopodobieństwo wojny wyklucza wojnę samą w sobie z koncepcji kryzysu.
Autorzy zwracają uwagę na relacje jakie mogą zachodzić między wskaza-
nymi przez nich elementami sytuacji kryzysowej tj. zagrożeniem, czasem i warto-
26
Termin wrogie działania militarne (ang. military hostilities) ma znacznie szersze znacze-
nie aniżeli wojna. Dotyczy każdej wrogiej, międzypaństwowej, fizycznej interakcji zakwalifikowanej
jako mniejsze starcie (ang. minor cash), większe starcie (ang. serious clash) oraz starcie w skali
wojny (ang. full scale war).
65
ściami. Po pierwsze im bardziej aktywne i silniejsze zagrożenie i bardziej podsta-
wowe wartości, które są zagrożone, tym wyższe będzie postrzeganie prawdopo-
dobieństwa wojny. To z kolei będzie prowadziło do bardziej intensywnego nacisku.
Po drugie im bardziej aktywne, silniejsze i bardziej podstawowe wartości, które są
zagrożone tym bardziej ograniczone będzie postrzeganie czasu na reakcję. Po
trzecie im większa presja czasu, tym wyższe będzie postrzeganie zagrożenia.
Występują również powiązania odwrotne: im większe postrzeganie prawdopodo-
bieństwa wojny, tym bardziej podstawowe i intensywne będą postrzegane wartości
i bardziej ograniczone postrzeganie czasu reakcji. Wzajemne powiązania między
elementami sytuacji kryzysowej określają zakres stresu przypisanemu podejmują-
cemu decyzję27. Stres rozpoczyna się większym niż zwykle pojmowaniem warto-
ści zagrożenia (okres przed kryzysem). Nasila się wraz ze wzrostem zagrożenia i
presją czasu oraz przewidywanymi wrogimi działaniami militarnymi (okres kryzy-
su). Kończy się deeskalacją w kierunku normalności, która nie jest kryzysem, po-
strzeganiem zagrożenia, presji czasu i prawdopodobieństwa wojny.
Można wyróżnić dwa (2) warunki definiujące kryzys międzynarodowy; (1)
zmiana w rodzaju i/lub zwrot w intensywności zakłócania spokoju. Zakłócanie spo-
koju może mieć charakter werbalny (głoszenie żądań, pomówień itp.) oraz charak-
ter fizyczny przejawiający się w interakcji między dwoma lub więcej państwami ze
zwiększonym prawdopodobieństwem wrogich działań militarnych; które z kolei (2)
destabilizują wzajemne stosunki i kwestionują strukturę międzynarodowego sys-
temu. Z punktu widzenia logiki są to warunki niezbędne i wystarczające, które
oznaczają, że kryzys następuje kiedykolwiek one występują i kiedykolwiek kryzys
wybucha musi być poprzedzony nimi (x zawsze prowadzi do y) i (y jest zawsze
poprzedzone przez x).
Kryzys międzynarodowy zaczyna się aktem (zdarzeniem) zakłócającym
spokój (punktem zapalnym), który tworzy kryzys. Na przykład wysłanie przez
Egipcjan 4. Dywizji Pancernej na Półwysep Synajski w dniu 17 maja 1967 roku,
połączone z przelotem tego samego dnia samolotów myśliwskich nad izraelskim
Centrum Nuklearnym w Dimona, doprowadziło do wybuchu wojny sześciodniowej.
27
Dla poznania operacyjnej koncepcji poziomów stresu, która łączy typy zagrożeń z warto-
ściami oraz potencjałem adwersarzy (Zob.: M. Brecher, A Study of Crisis ... op. cit.).
66
Kryzys międzynarodowy oraz konflikt międzynarodowy są ze sobą blisko
powiązane, lecz nie są synonimami. Kryzys zwykle koncentruje się na pojedynczej
kwestii: sporów terytorialnych, bojkotu ekonomicznego, zagrożenia dla polityczne-
go reżimu. Natomiast przeciągający się konflikt został zdefiniowany jako wrogie
interakcje, zachodzące w długim okresie czasu, ze sporadycznymi wybuchami
otwartych walk o zmiennej częstotliwości i intensywności. Konflikt nie jest zdarze-
niem jest procesem. Nie wszystkie kryzysy eskalują do poziomu wojny. Niektóre z
nich występują w jej ramach inne wykraczają poza przedłużające się konflikty.
Z przedstawionego poniżej rysunku widać, że przedłużający się konflikt jest szer-
szym zjawiskiem, po którym następuje kryzys i wojna (Rys.3.2).
W rzeczywistości wojna jest składnikiem kryzysu, co znaczy, że wszystkie
wojny wynikają z kryzysów, ale nie wszystkie kryzysy prowadzą do wojny28.
KONFLIKT MI
DZYNARODOWY
PRZEDA
UŻAJ
CY SI
KONFLIKT - PK
WOJNA
Kryzys w ramach PK Kryzys w poza PK
z wojną z wojną
NIE WOJNA
Kryzys w ramach PK Kryzys poza PK
bez wojny bez wojny
Rys.3.2. Konflikt, kryzys, wojna.
y
ródło: M. Brecher, A Study of Crisis & , op. cit.
Wiele z międzynarodowych kryzysów XX wieku wystąpiło w wyniku prze-
ciągających się konfliktów. Inne występowały poza tym przyjętym warunkiem, co
znaczy, że pojawiły się w środowisku bez wcześniejszych warunków przedłużają-
cych się sporów oraz bez rozszerzających się napięć między przeciwnikami.
28
Nawet w przypadku pozornie nie prowokacyjnej inwazji militarnej (na przykład: inwazja
Niemiec na Belgię i Holandię w pierwszej i drugiej wojnie światowej) występował godny uwagi
wzrost intensywności wrogich interakcji o charakterze werbalnym i fizycznym, które zaliczono do
międzynarodowych kryzysów.
67
Aby zakwalifikować konflikt do rangi przedłużającego się, muszą wystąpić
przynajmniej trzy międzynarodowe kryzysy między tą samą parą przeciwników,
dotyczące jednego lub kilku powtarzających się kwestii w okresie co najmniej pię-
ciu lat. Można przyjąć tezę, że zarówno koncepcyjnie, jak i empirycznie kryzys jest
blisko powiązany z wojną. Większość międzynarodowych kryzysów wybuchało w
sytuacji, w której nie istniało niebezpieczeństwo wybuchu wojny. Niektóre z nich
nie rozszerzyły się do wojny (blokada Berlina 1948-49). Inne, które rozpoczęły się
w warunkach nie-wojny rozszerzyły się póz
niej do wojny (I i II wojna światowa).
Wszystkie typy kryzysów międzynarodowych przejawiają się wystąpieniem
niezbędnych warunków, które podkreślają relacje zachodzące miedzy przeciwni-
kami i stanowią zagrożenie dla stabilności systemu. Do warunków tych najczęściej
zalicza się: zmianę w interakcjach wpływającą na zakłócenie porządku, prawdo-
podobieństwo wybuchu wrogich działań militarnych, niekorzystną zmianę w rów-
nowadze sił. Podsumowując  kryzys może powstać, utrzymywać się i zakończyć
bez aktów przemocy, nie prowadząc do wybuchu wojny.
3.2 Kryzys polityczno-militarny
Jak już wspomniano, w sensie ontycznym  kryzys (sytuacja kryzysowa)
jest kulminacją nagromadzonych i skumulowanych konfliktów w różnych dziedzi-
nach życia społecznego. Kryzys jako okres funkcjonowania państwa  oznacza
rozwój wydarzeń wewnętrznych lub zewnętrznych, stanowiących bezpośrednie
zagrożenie żywotnych interesów społeczeństwa (państwa) i następujących tak
szybko, iż wymuszają one na władzach politycznych natychmiastowe podjęcie
przez nie określonych działań (Rys.3.3).
SYTUACJA KRYZYSOWA
POKÓJ KRYZYS WOJNA
Rys.3.3. Sytuacja kryzysowa na tle okresów funkcjonowania państwa.
y
ródło: R. Wróblewski, Zarys teorii kryzysu & , op. cit., s.10.
68
Zagrożenie żywotnych interesów społeczeństwa oznacza zagrożenie bez-
pieczeństwa terytorium, obywateli, instytucji (sił zbrojnych), stanu posiadania
i jego interesów międzynarodowych. Pod pojęciem szczególne działania autor ro-
zumie zarówno całokształt przedsięwzięć ratowniczych, zastosowanych przez
władze polityczne, dla przezwyciężenia skutków katastrofy, jak i środków polityki o
charakterze walki dla rozwiązania kryzysu polityczno-militarnego jako przypadek
kryzysu w ogóle. Biorąc pod uwagę dotychczasowe rozważania, dużą wątpliwość
może budzić zakwalifikowanie przez R. Wróblewskiego katastrofy ekologicznej
jako kategorii kryzysu a nie kategorii klęski żywiołowej.
Władze polityczne stosują środki polityki o charakterze walki, od momentu
ogłoszenia żądań strony przeciwnej, których państwo (władza) nie może lub nie
chce spełnić, aż do zakończenia sporu. Obejmować one mogą cały repertuar
środków polityki, stosowanych w okresie pokoju, ale znacząca ich część służy
bezpośrednio niszczeniu lub wyeliminowaniu przeciwnika jako strony konfliktu.
Według R. Wróblewskiego kryzys polityczno-militarny jest to specyficzna postać
kryzysu politycznego, w którym przyczyną destabilizacji politycznej państwa, sto-
sunków międzynarodowych, jest konflikt zbrojny poniżej progu wojny. Jego istotą
jest zastosowanie przemocy zbrojnej  przemoc zbrojna jako sposób realizacji
celów w formie agresji lub jej groz
by. Kryzys polityczno-militarny wiąże się z ogra-
niczonym użyciem sił zbrojnych jako jednego ze środków polityki. Jakkolwiek w
kryzysach w ogóle, a w kryzysach polityczno-militarnych w szczególności, często
sięga się do przemocy jako metody, to jednak siły zbrojne bardziej asekurują dzia-
łania polityki aniżeli rozstrzygają o osiąganiu jej celów29.
R. Wróblewski wyróżnia sześć (6) typów kryzysów polityczno-militarnych:
rozruchy społeczne, rozruchy zbrojne, pucze wojskowe, operacje antyterrory-
styczne, operacje przeciwko mafii oraz interwencje zbrojne. Kryzys według R.
Wróblewskiego obejmuje następujące klasy wydarzeń:
a) z dominacją czynników wewnętrznych:
- zamieszki lub fale strajków o znaczeniu państwowym, naruszające
podstawy obronności;
- duże klęski żywiołowe (powodzie, zatopienia, pożary);
29
B. Balcerowicz, Siły zbrojne w czasie pokoju, kryzysu, wojny, Wyższe kursy obronne
(materiał studyjny), Warszawa 2007, s.119.
69
 - katastrofy ekologiczne (skażenia promieniotwórcze, skażenia che-
miczne, katastrofy górnicze, katastrofy z udziałem substancji niebezpiecznych);
- kryzys ekonomiczny;
- zbrojne przewroty polityczne;
- niektóre powstania nie przerodzone w wojnę domową;
- kryzysy polityczne.
b) z dominacją czynników zewnętrznych:
- masowe migracje;
- prowokacyjne starcia (incydenty) graniczne nie mające charakteru wojny;
- interwencja zbrojna państwa;
- jawne przygotowania państwa sąsiedniego do inwazji na dane państwo;
- wojna domowa lub między państwami sąsiadującymi z danym państwem;
- konflikt zbrojny pomiędzy państwami z dalszego otoczenia danego
państwa, zagrażający wprost lub pośrednio jego interesom bezpieczeństwa
i angażujący to państwo po jednej z walczących stron.;
- interwencja militarna danego państwa w ramach koalicji, wynikająca
z jego zobowiązań międzynarodowych, realizowana w ramach przywracania lub
wymuszania pokoju;
- sytuacje wewnętrzne innych państw wymuszające uznane prawa
danego państwa do wojskowej interwencji humanitarnej, masowe przypadki po-
gwałcenia praw człowieka, doprowadzenie do klęski głodu.
Analiza literatury przedmiotu prowadzi do wniosku, że zdecydowana więk-
szość sytuacji, w jakich może się znajdować społeczeństwo (państwo) w okresie
kryzysu ma charakter kryzysu polityczno-militarnego. Tak pojęty kryzys nie jest
pokojem i może  ale nie musi  przerodzić się w wojnę. Jednym z podmiotów
(stron) tego kryzysu jest zawsze państwo. Drugą strona może być określona siła
wewnętrzna lub zewnętrzna, prowadząca walkę z państwem.
Z ontologicznego punktu widzenia, kryzysy polityczno-militarne to zjawiska
społeczne odzwierciedlające stany relacji (stosunki) między interesami grupowymi
(wewnątrz państwa lub między państwami), których przejawem są różnorodne
wrogie działania (walka) stron konfliktu z użyciem przemocy zbrojnej w ograniczo-
nej skali. Wrogie działania stron konfliktu w kryzysie przybierają postać skumulo-
wanych działań politycznych, ekonomicznych i innych. Dlatego też kryzys jako ka-
70
tegoria socjologiczna ma takie aspekty, jak: polityczne, ekonomiczne, wojskowe,
prawne i inne.
Kryzys polityczno-militarny jako kategoria strategii obronnej jest ujmowana
z uwzględnieniem wszystkich tych aspektów i z punktu widzenia bezpieczeństwa
militarnego państwa. Rozpatrując zaś kryzys od strony aksjologicznej, można do-
strzec w nim dwie różne wartości: negatywną (tzn. jest on czynnikiem regresu spo-
łecznego) lub pozytywną (kiedy jest on czynnikiem rozwoju).
W rozdziale pominięte zostaną sytuacje kryzysowe nie związane bezpo-
średnio ze stosowaniem przemocy zbrojnej a zajmiemy się szczególnym typem
kryzysu  kryzysem polityczno-militarnym. Obejmuje on kryzys polityczny połą-
czony z konfliktem zbrojnym, realizowanym poniżej progu wojny. W zależności od
skali zaangażowania przez państwo, posiadanych potencjałów: politycznego, eko-
nomicznego i militarnego, mamy do czynienia z kryzysem polityczno-militarnym
lub wojną. Angażowanie całości sił oznacza wojnę, zaś części sił  kryzys poli-
tyczno-militarny (Rys. 3.4).
POKÓJ KRYZYS WOJNA
Część sił Całość lub
gros sił
państwa
państwa
Potencjał państwa
Rys. 3.4. Wpływ kryzysu na funkcjonowanie państwa.
y
ródło: R. Wróblewski, Zarys teorii kryzysu & , op. cit.
Istotą kryzysu polityczno-militarnego jest przemoc, występująca jako spo-
sób realizacji celów politycznych. Zastosowana w odpowiedniej skali, w formie
agresji lub jej groz
by. Kryzys polityczno-militarny jest bezpośrednio powodowany
decyzją kierownictwa organizacji politycznej (państwa) lub rezultatem decyzji
wcześniejszych, dotyczących działań politycznych nie zakładających i nieprzewi-
71
dujących kryzysu. U podłoża decyzji o zastosowaniu przemocy wobec innego spo-
łeczeństwa (państwa) znajdują się:
- system wartości działającego,
- cel działania,
- wiedza o warunkach działania,
- czynniki emocjonalne30.
Rozpatrzmy jeszcze kwestie początku i zakończenia konfliktu społecznego
i kryzysu. Początkiem konfliktu społecznego w skali makro jest moment oficjalnego
wyartykułowania żądań strony przeciwnej, których państwo nie chce lub nie może
spełnić. Początkiem zaś kryzysu jest moment rozpoczęcia działań jawnie wrogich
wobec państwa, niekoniecznie od razu walki zbrojnej. Ta ostatnia jest zwykle od-
powiedzią na reakcje władzy politycznej, w związku z wrogimi działaniami drugiej
strony. Kryzys kończy się: zgodą państwa na żądania drugiej strony; kompromi-
sem (czyli wzajemnymi ustępstwami stron) albo wyeliminowaniem strony przeciw-
nej za pomocą walki (w sytuacji przejścia państwa do wojny, czyli rozszerzenia
przez nie arsenału środków do wymiaru całości lub większych posiadanych sił).
Warto zwrócić uwagę, że z punktu widzenia strategii obronnej w definiowa-
niu kryzysu polityczno-militarnego niezbędna jest kategoria konfliktu społecznego
(w skali makro) oraz informacja, że stroną mającą atrybutowe znaczenie dla anali-
zy zjawiska jest państwo. Uwaga ta jest szczególnie istotna wówczas, gdy między
stronami konfliktu istnieje duża dysproporcja w stosunkach sił. W takim przypadku
jedna ze stron może być w sytuacji nazywanej kryzysem (silniejsza), druga zaś
(słabsza)  w wojnie.
B. Balcerowicz zwraca uwagę na zwiększone prawdopodobieństwo wystą-
pienia poważnych kryzysów  konfliktów zbrojnych nie będących jeszcze wojnami.
Znajduje to zresztą potwierdzenie zarówno w narodowych strategiach obronnych,
strategiach bezpieczeństwa, jak również w strategii bezpieczeństwa NATO i Unii
Europejskiej. Zdaniem autora kryzys zdaje się obecnie przykuwać większą uwagę
strategów aniżeli wojna31. Biorąc pod uwagę stany w jakich może funkcjonować
państwo, B. Balcerowicz proponuje następujący model (Rys.3.5).
30
Zob.: J. Topolski, Wojna jako przedmiot badań historycznych, Poznań 1993.
31
B. Balcerowicz, Pokój i nie-pokój, Warszawa 2001, s.157.
72
POKÓJ ZA-
KA
ÓCONY
WOJNA
- lokalna;
WOJNA POKÓJ KRYZYS POKÓJ
- powszechna
ZAGROŻENIE
WOJN

KONFLIKT ZBROJNY
Poniżej progu wojny
PAUZA
?
PAUZA
Rys.3.5. Stany funkcjonowania państwa.
y
ródło: B. Balcerowicz, Pokój i nie-pokój & , op. cit., s.11.
Autor postrzega klasyczną dialektykę wojny i pokoju w kategoriach pokoju i
nie-pokoju, traktując jako antynomię pokoju nie tylko wojnę, ale wszystkie stany
i zjawiska nie będące pokojem sensu stricte. Zalicza do nich konflikt poniżej progu
wojny; kryzys, pokój zakłócony oraz stan zagrożenia wojną32. Skłania się ku hipo-
tezie pauzy strategicznej, przez który w przeszłości rozumiano okres między woj-
nami; przedział czasu, w którym między państwami i narodami panuje pokój.
3.3 Holistyczny model kryzysu
Proponowany model jest narzędziem heurystycznym próbującym wytłuma-
czyć zjawisko kryzysu międzypaństwowego w sensie ogólnym. Jego autorzy (M.
Brecher i J. Wilkenfeld) zastosowali w tym przypadku teorię kryzysu międzypań-
stwowego, integrując działania na dwóch poziomach tj. państwa (aktora) i systemu
międzynarodowego33. Jeśli spojrzymy na nie oddzielnie, to każdy z nich swym za-
kresem obejmuje część złożonej rzeczywistości. Wzięte razem podkreślają więk-
szą całość, natomiast w szczególe w odniesieniu do poziomu międzynarodowego
32
Ibidem, s.11.
33
M. Brecher, J.Wilkenfeld, A Study of Crisis & , op. cit., s.10.
73
w relacji stosunki  powód  skutek, wymagają analiz zachowań i wizerunku na
poziomie państwa34.
Prezentowany model opracowano na koncepcji czterech wzajemnie powią-
zanych faz (okresów): (1) początek  przed kryzysem, (2) eskalacja  kryzys, (3)
deeskalacja  koniec, (4) wpływ  po kryzysie (Rys.3.6). Nasuwają się jednak py-
tania, które można sformułować następująco. Jakie jest rzeczywiste znaczenie
zdefiniowanych faz i okresów? W jaki sposób różnią się od siebie? Jaki jest cha-
rakter powiązań zachodzących między nimi?
DE- ESKALACJA
POCZ
TEK ESKALACJA WPA
YW
Faza
Rodzące się Szczyt wy- dostosowanie Interakcja
Interakcja
wypaczenie paczenia bez znamion
kryzysu
Przed kryzy- kryzys Koniec kry- Po kryzysie
Okres
sem zysu
Duże zagroże-
nie + ograniczo- Spadek za- Poniżej po-
Wyższy niż
ny czas  presja
grożenia ziomu kry-
zwykle po-
Najwyższe
Presji czasu i zysu
ziom zagro- prawdopodo-
prawdopodo- (brak stresu)
Postrzeganie
bieństwo wojny
żenia
bieństwa woj-
(stres maksy-
(wzrastający
ny
malny)
stres)
(zmniejszony
stres)
Rys.3.6. Fazy i okresy kryzysu  model holistyczny.
y
ródło: M. Brecher, J.Wilkenfeld, A Study of Crisis & op. cit.
34
Zewnętrzne ciągłe linie na rys. 3.6., zarówno pionowe, jak i poziome wskazują, że cztery
fazy i cztery okresy stanowią integralną całość. Przerywane linie pionowe i poziome pomiędzy
czterema fazami i czterema okresami wskazują, że każda faza i każdy okres jest różny, jest powią-
zany z innymi, występuje po kolei.
74
Możność adaptacji do potrzeb pracy wyników badań naukowych o charak-
terze metodologicznym, których celem jest uchwycenie istoty kryzysu polityczno-
militarnego skłania do przedstawienia innego jeszcze modelu (zaproponowanego
przez G. Almanda). Wydaje się nawet prawdopodobnym, że M.Brecher i J. Wil-
kenfeld w pewnym stopniu mogli w swych badaniach opierać się na tej koncepcji.
G. Almond wraz z grupą uczonych starał się opisać występowanie, przebieg i roz-
wiązanie dużej liczby konkretnych kryzysów politycznych. Wyniki tych badań
przedstawił M. Dobry, modernizując odpowiedni schemat, autorstwa S.C Flanaga-
na (współpracownika Almonda), dla potrzeb krytycznego ujęcia istoty kryzysu poli-
tycznego. Przedstawione w modelu różne fazy kryzysów politycznych oraz towa-
rzyszące im różne ujęcia teoretyczne w wysokim stopniu mogą stanowić podstawę
rozważań o wojskowych aspektach sytuacji kryzysowych, szczególnie po przyjęciu
założenia o monitorowaniu i określaniu tych sytuacji przez najwyższe szczeble
władz państwowych (Rys.3.7).
Przebieg kryzysu podzielono na cztery fazy i każdej z nich przypisano
specjalne ujęcie teoretyczne, które lepiej niż inne jest dostosowane do pracy nad
problemami teoretycznymi, występującymi w danej fazie. Fazy I i IV przedstawiają
system polityczny przed i po jego zakończeniu. Opis tych dwóch faz powinien
umożliwić (poprzez porównanie) ocenę wielkości zmian, jakie zaszły w kryzysie.
Stąd też proponuje się do opisu tych faz ujęcie strukturalno-funkcjonalne. Obydwie
fazy dotyczą stabilnych systemów politycznych. Stabilność tą zapewnia synchroni-
zacja między strukturą żądań politycznych pochodzących z otoczenia systemu, a
strukturą przyznawania dóbr, które realizuje struktura polityczna.
Faza II prowadzi do braku synchronizacji między żądaniami a przyznawa-
niem dóbr politycznych. Jest to skutek dużych zamian w rezultatach, jakie osiąga
struktura polityczna. Do opisu i wyjaśniania tej fazy proponuje się teorię mobilizacji
społecznej35. Faza III odpowiada samemu kryzysowi politycznemu, zmianom, któ-
re zachodzą w strukturze politycznej. Jest to faza zerwania nowego systemu ze
starym. Do opisu i wyjaśnienia tej fazy proponuje się teorię koalicji i teorię przy-
wództwa.
35
W teorii mobilizacji społecznej system społeczny jest definiowany jako całość społeczna
w aspekcie politycznym, czyli rozpatrywana jako procesy lub mechanizmy społeczne wywierające
wpływ (pozytywny lub negatywny) na spójność tych całości.
75
FAZY CZ
ŚCI SKA
ADOWE TYPY UJ
Ć
FAZ TEORETYCZNYCH
Funkcjonalizm strukturalny
Faza I
Właściwości otoczenia i rezultaty polityki
System
poprzedni
SYNCHRONIZACJA
Zmiany społeczno-ekonomiczne
Zmiany wyników osiąganych przez rządzących
Zmiany w otoczeniu międzynarodowym
Czynniki mobilizacji żądań
Faza II
Mobilizacja społeczna
Polaryzacja żądań
Zmiany w
otoczeniu
DESYNCHRONIZACJA
lub zmiany
wyników
Przyspieszenie kryzysu
Faza III
Teoria koalicji
KRYZYS
Tworzenie koali-
ZERWANIE
cji i rozwiązy-
wanie kryzysu
( udane lub usiłowanie)
Teoria przywództwa
Koalicje i wynikające z nich orientacje polityczne
Zmiany strukturalne
Faza IV
Zmiany w przyznawaniu zasobów
Dopasowanie i
system końcowy
Funkcjonalizm struktu-
ralny
Zmiany w otoczeniu
RESYNCHRONIZACJA
Rys.3.7. Fazy kryzysów i typy ujęć teoretycznych.
y
ródło: Adaptacja schematu S.C. Flanagana dokonana przez M. Dobry ego [w:] Socjologia & ,
op. cit., s.79.
76
Zarzut metodologiczny wobec przedstawionego wyżej modelu Almanda-
Flanagana sprowadza się do tego, że nie stosuje się w nim jednego podejścia do
analizy wyróżnionych faz, co utrudnia obserwację ewentualnych nieciągłości mię-
dzy nimi36. Wróćmy do modelu opracowanego przez M. Brechera. Widać w nim,
że każda faza kryzysu międzynarodowego ma odpowiednika na poziomie pań-
stwa. Zasadniczymi cechami wcześniejszej interakcji jest wypaczenie, natomiast
kolejnej są postrzeganie i stres. Jeśli chodzi o kolejność to fazy i okresy są ze so-
bą nierozerwalnie powiązane w czasie, co oznacza, że eskalacja musi być po-
przedzona początkiem, okres kryzysu następuje po okresie przed kryzysem itd.
Jednakże fazy i okresy mogą być rozbieżne w innym sensie, a mianowicie odpo-
wiednie fazy i okresy nie muszą koniecznie rozpoczynać się i kończyć w tym sa-
mym czasie. Na przykład zmiana z fazy początkowej do fazy eskalacji ma miej-
sce, kiedy przynajmniej jeden aktor (podmiot) kryzysu doświadczy zmiany w okre-
sie przed kryzysem do okresu kryzysu, lecz nie wszyscy aktorzy (podmioty) przej-
dą przez te zmiany jednocześnie.
W rzeczywistości wyniki badań wskazują, że w większości przypadków kry-
zysów międzynarodowych aktorzy przeskakują z okresu przed kryzysem do okre-
su kryzysu w różnych punktach na osi czasu, w odpowiedzi na różne punkty za-
palne eskalacji. Przykładem obrazującym taką sytuację może być kryzys kubański,
który wiązał się z obecnością radzieckich rakiet. Okres kryzysu, a w nim faza
eskalacji rozpoczął się 16 paz
dziernika 1968 roku, kiedy CIA przedstawiło prezy-
dentowi Kennedyemu fotografie potwierdzające obecność radzieckich rakiet na
Kubie. Jednakże ZSRR i Kuba nie dostrzegały w całej tej sytuacji wielkiego zagro-
żenia i realizowały przyjęte założenia. Nie czuły presji czasu oraz nie zakładały
prawdopodobieństwa wybuchu wojny. Sytuacja uległa zmianie już sześć dni póz
-
niej. Katalizatorem przejścia z okresu przed kryzysem do okresu kryzysu było wy-
danie oficjalnego oświadczenia w sprawie tzw. amerykańskiej kwarantanny, którą
rząd amerykański przyjął w stosunku do wszystkich okrętów płynących na trasie
do Kuby. Okres kryzysu dla obu aktorów tj. USA i ZSRR oraz faza eskalacji kryzy-
su rakietowego zakończyła się podpisaniem porozumienia w dniu 28 paz
dziernika
i tą datę można uznać jako początek fazy deeskalacji. Jednakże Kuba jako trzeci
aktor kryzysu pozostała na wysokim poziomie stresu okresu kryzysu do 20 listo-
36
R. Wróblewski, Zarys teorii kryzysu & , op. cit., s.25-27.
77
pada. W dniu tym ustąpiła pod presją innych państw oraz ONZ i zgodziła się na
usunięcie radzieckich bombowców IA
-28 z obszaru wyspy. Wraz z tym aktem
wskazującym na wyjście Kuby z kryzysu, zakończył się kryzys kubański dla
wszystkich trzech aktorów. To z kolei otworzyło drogę do stabilnej równowagi mię-
dzy dwoma supermocarstwami.
Podejmując próbę wytłumaczenia każdej z czterech faz należy ująć to
w aspekcie dychotomii: dla fazy początkowej  wybuch lub brak wybuchu kryzysu;
dla fazy eskalacji  czy to prowadzi, czy też nie prowadzi do wrogich działań mili-
tarnych; dla fazy deeskalacji  czy to kończy się w formie: dobrowolnego porozu-
mienia, oficjalnego, półoficjalnego lub milczącego; oraz dla fazy wpływu  redukcja
lub wzrost napięcia między przeciwnikami i zmiany lub brak zmian u jednego lub
więcej aktorów (państw lub ich rządów), równowagę sił, konfigurację sojuszu oraz
zasady zachowań w systemie międzynarodowym. Faza początkowa kryzysu mię-
dzynarodowego w myśl koncepcji, rozpoczyna się okresem przed kryzysem, który
dotyczy pierwszego aktora. W tym przypadku aktor nie postrzega żadnej wartości
zagrożenia, co prowadzi do niskiego postrzegania zagrożenia ze strony przeciwni-
ka, a co za tym idzie niskiego poziomu stresu.
Faza początkowa (przed kryzysem) nie odnosi się do jakiejkolwiek interakcji
lub postrzegania zagrożenia konfliktem, a stres jest wszechobecny w globalnym
systemie podzielonej władzy i nierównej dystrybucji sił i surowców. Fazę tę cha-
rakteryzuje raczej zmiana w intensywności zakłóceń między dwoma lub więcej
aktorami (państwami) oraz zagrożenie postrzegane przez przynajmniej jednego
z nich. Na przykład wydanie oświadczenia przez stronę A i zagrożenie atakiem
strony B, jeżeli ta nie wypełni żądań strony A. Operacyjnie początek jest wskazany
wybuchem kryzysu tzn. wybuch wyższej aniżeli normalna interakcja. Wybuch kry-
zysu międzynarodowego wymaga przynajmniej dwóch adwersarzy, z których je-
den lub obaj postrzegają wyższą niż normalna wartość zagrożenia i reagują w
sposób, który generuje podwyższone zakłócenie.
Jako taki kryzys międzynarodowy może wybuchnąć w wyniku jednego lub
trzech rodzajów zdarzeń:
- wrogich aktów ze strony państwa A,
- zdarzeń zakłócających spokój,
- zmiany w środowisku bezpieczeństwa.
78
Katalizatory tych zmian mogą mieć charakter zewnętrzny i wewnętrzny.
Aby państwo B mogło doświadczyć kryzysu, katalizator musi być postrzegany
przez decydentów B, jako z
ródło wyższego niż normalny poziomu zagrożenia.
To postrzeganie z kolei generuje większy stres wskazujący rozpoczęcie przez
państwo B okresu przedkryzysowego. Jednakże ta zmiana nie ma jeszcze zna-
mion kryzysu międzynarodowego. Okres przed kryzysem dla państwa B będzie
wyznaczał kryzys międzynarodowy w zależności od postrzegania i reakcji decy-
dentów B. Jeżeli strona B zignoruje działania o charakterze zapalnym strony A
oraz wszelkiego rodzaju niekorzystne zdarzenia mogące tworzyć krótkotrwałe,
marginalne zagrożenie  i nie podejmie żadnych kroków  uniknie rodzącego się
kryzysu37. Częściej jednak strona B będzie postrzegała powyższe zdarzenia jako
poważne zagrożenie i będzie reagować zgodnie z podyktowanymi i uniwersalnie
działającymi dylematami bezpieczeństwa (Heyer), które są właściwością anarchii
systemu międzypaństwowego (Carr, Morgenthan, Waltz).
Wstępna reakcja strony B może być na poziomie werbalnej, politycznej,
ekonomicznej lub może polegać na zastosowaniu przemocy. Jakakolwiek odpo-
wiedz
strony B inna niż nie robić nic, bądz
podporządkowanie się stronie A, będzie
generowało postrzeganie zagrożenia przez decydentów A, tym samym wejście
strony A w okres przed kryzysem. Jeżeli A odpowie, może dojść do wrogiej inte-
rakcji między stroną A i B. To z kolei może doprowadzić do przemiany okresu
przed kryzysem na początek fazy kryzysu międzynarodowego, charakteryzujące-
go się wypaczeniami. Może upłynąć dużo czasu (tygodnie, miesiące) między
okresem przed kryzysem a wrogą interakcją. Przykładem może być kryzys ku-
wejcki, który rozpoczął się 17 lipca 1990 w wyniku ustnych gróz
b Husseina. Jed-
nakże wroga interakcja  wybuch międzynarodowego kryzysu w Zatoce rozpoczę-
ła się 1 sierpnia iracką inwazją i pobiciem Kuwejtu. Schemat zachowania jest po-
wiązany z fazą początkową. W odpowiedzi na dostrzegane okazje lub postrzega-
ne zagrożenie pochodzące ze z
ródeł zewnętrznych lub wewnętrznych, strona A
rozpoczyna dostrzeganie zagrożenia o niskim poziomie ze strony B, generujące
niski stres. Decydenci B radzą sobie z małym zagrożeniem i stresem poprzez uru-
37
Można wymienić wiele tego rodzaju kryzysów międzypaństwowych, które przebiegały w
XX wieku, np. spór graniczny między Bułgarią a Grecją w 1932 roku, zamieszki uliczne w Hong
Kongu w 1967 roku, porwanie obywateli holenderskich w Indonezji w 1978 roku. Brecher i Wilken-
feld wymieniają ich 65.
79
chomienie mechanizmów zarządzania kryzysowego w szczególności wstępnym
badaniem i oceną wzajemnych intencji, możliwości i testują to co Ellsberg nazwał
użytecznym ryzykiem38. Strony mogą podjąć negocjacje (formalne i nieformalne),
mogą przyjąć mediacje ze strony organizacji międzynarodowych lub państw, któ-
rym wspólnie ufają. Mogą również próbować uzyskać wsparcie jednego lub kilku
mocarstw w postaci pomocy ekonomicznej, nacisków dyplomatycznych lub do-
radztwa bądz
zobowiązania udzielenia pomocy militarnej39. Tam gdzie istnieją zo-
bowiązania sojusznicze z pewnością zostaną one wykorzystane. W przypadku ich
braku, aktor kryzysu może podjąć próbę oszukania koalicji, której członkiem jest
przeciwnik. Może dążyć do uzasadnienia przyjętego przez niego wariantu zacho-
wania, próbując przekonać do niego organizacje globalne lub regionalne. Zwykle
w formie oświadczeń lub rezolucji wspierających jego wniosek.
Przebieg konsultacji oraz procesu decyzyjnego będą przebiegały zgodnie z
normami obowiązującymi w sytuacji bez kryzysu. Ponieważ koszt błędnych decyzji
podejmowanych w początkowej fazie (okresie przed kryzysem) jest stosunkowo
niski, decydenci rzadko będą stosować nowe opcje w reagowaniu na pojawiające
się wyzwania. Czas w tym przypadku nie jest czynnikiem istotnym, a poziom za-
grożenia wrogimi działaniami militarnymi postrzegany jest jako niski. Ogólnie rzecz
biorąc proces podejmowania decyzji będzie w tym przypadku powolny i w większej
części pozbawiony znamion stresu. Te same sposoby i wzory radzenia sobie z
kryzysem charakteryzują państwo A, kiedy odpowiada na działania państwa B.
Kluczowym dla zmiany fazy początkowej na fazę eskalacji jest nowy układ
systemu oraz atrybuty interaktora i aktora, które generowane są przynajmniej
przez jednego z adwersarzy, tworząc wizerunek bardziej wrogiego. Towarzyszy
temu presja czasu oraz możliwość wybuchu wojny, zanim uda się przezwyciężyć
czynniki zakłócające spokój. Na przykład w czasie kryzysu blokady Berlina, ze-
rwanie przez sowieckie dowództwo wszystkich lądowych linii komunikacyjnych
między Berlinem Zachodnim, a trzema zachodnimi strefami okupacyjnymi w dniu
24 czerwca 1948 roku, zmieniło wrogą interakcję między wschodem i zachodem z
niskiej intensywności i wygenerowało wysokie ryzyko użycia siły militarnej.
38
Synder Dresing ... op., cit. s.198-207.
39
Hierarchia potęg światowych obejmuje następujące kategorie: supermocarstwa, wielkie
potęgi, średnie potęgi, małe potęgi. W rozdziale przyjęto: supermocarstwo USA i ZSRR (1945-
1994), duże potęgi Francja, Niemcy, Włochy, Japonia, Wielka Brytania, USA i ZSRR (1919-39).
80
W przypadku tak fundamentalnej zmiany jeden lub więcej aktorów (w przypadku
Berlina wszystkie trzy mocarstwa) doświadczają wyższego poziomu stresu ozna-
czającego zmianę w przejściu z okresu przed kryzysem do kryzysu. W takiej sytu-
acji następuje nagły skok w poziomie kryzysu międzynarodowego od okresu po-
czątkowego do okresu eskalacji.
Faza eskalacji oraz okres kryzysu oznaczają szczyt wypaczenia i związany
z tym odpowiednio maksymalny poziom stresu. Eskalacja może oznaczać zmianę
interakcji od nie stosowania gwałtownej przemocy do okresu, kiedy padnie decyzja
o jej zastosowaniu. Może również wystąpić opcja, w której cały kryzys może nie
mieć znamion przemocy (np. blokada Berlina 1948-49). Tak jak w fazie początko-
wej wroga interakcja nie ma charakteru ciągłej, tak samo może wystąpić interakcja
punktowa w fazie eskalacji. W przypadku przewagi zachowań o braku znamion
przemocy, może się pojawić wzrost intensywności działań sił militarnych (Praga
1968). Krótko mówiąc stres oraz zakłócenie spokoju interakcja o poziomie wyż-
szym niż w okresie przed kryzysem mogą wahać się podobnie, jak w okresie kry-
zysu i fazie eskalacji.
Eskalacja rozpoczyna się procesem przypominającym przejście z okresu
przed kryzysem do fazy początkowej. Katalizatorem zmian może być akt o charak-
terze werbalnym, politycznym, ekonomicznym i militarnym posiadającym znamio-
na przemocy i gwałtowności. Może też być zakłócającym spokój zdarzeniem lub
zmianą w środowisku bezpieczeństwa. Cel (aktor) może stosować się do żądań
inicjatora, w tym przypadku kryzys będzie kończył się nagle zwycięstwem lub po-
biciem. Jest to rzadki przypadek częściej cel (aktor) będzie postrzegał przyczynę
eskalacji jako zmianę poziomu wrogich działań i odpowiednio zareaguje. Powią-
zanie przyczyny (zapalnika) ze strony A i odpowiedzi ze strony B lub wiąże w ca-
łość przejście z okresu przed kryzysem do eskalacji i kryzysu.
* * * * *
W przedstawionym ogólnym modelu kryzysu proponuje się różne sposoby
radzenia sobie z tym zjawiskiem. Liczba podejmowanych ważnych decyzji wydaje
się być większa niż w okresie przed kryzysem, co wynika bezpośrednio z więk-
szego zagrożenia, większej wagi czynnika czasu oraz prawdopodobieństwa woj-
ny. Aktorzy będą kontynuować działania zmierzające do zdobycia informacji doty-
81
czących drugiej strony (na przykład: jej możliwości) i oceniać krytyczne ryzyko.
Nacisk działań zostanie przesunięty na badanie możliwości adwersarza w użyciu
zarówno środków przemocy, jak i dyplomatycznych. Szczególnego znaczenia na-
bierze rozstrzygnięcie kwestii dotyczących relatywnych zdolności militarnych ad-
wersarza oraz odpowiedzi na pytanie czy się przeciwstawi, przyjmie kompromis
lub ulegnie. Co ważniejsze, poszukiwanie opcji będzie znacznie intensywniejsze z
powodu wyższego stresu.
Zarządzanie kryzysowe stanie się bardziej złożone. Aktorzy będą intensyw-
niej poszukiwać informacji, a najważniejsze gremia decydenckie włączą się szyb-
ciej w proces podejmowania decyzji. Rozszerzą zakres konsultacji i włączą w pro-
ces podejmowania decyzji również współdziałające elity w celu zwiększenia jed-
ności narodowej (np.: Izrael w paz
dziernikowym kryzysie Yom Kippur 1973-74).
Ponieważ zagrożone będą podstawowe wartości, rozpocznie się dokładniejsze
poszukiwanie i rozważanie alternatyw w zarządzaniu kryzysem. Czas stanie się
bardzo istotnym czynnikiem, dlatego też decydenci skupiać się będą bardziej na
problemach bieżących aniżeli długoterminowych. Postrzeganie prawdopodobień-
stwa wrogich działań militarnych wzrośnie zdecydowanie, co za tym idzie poziom
stresu będzie bardzo wysoki. Aktorzy kryzysu będą również ubiegać o wsparcie
jednego lub więcej mocarstw, innych krajów oraz organizacji międzynarodowych.
Zgodnie z uogólnionym modelem kryzysu tak długo, jak zachowanie adwer-
sarzy pozostaje na wysokim poziomie nieufności, wrogości, zakłóconej interakcji i
stresu lub tak długo, jak ocena korzyści pozostaje niezmieniona, faza eskalacji
będzie się utrzymywać. Jednakże ostatecznie pojawi się akt lub zdarzenie wska-
zujące próbę porozumienia (np.: zaprzestanie wrogich działań oraz przerwanie
ognia między Egiptem i Izraelem 26 paz
dziernika 1973 roku oznaczało rozpoczę-
cie okresu deeskalacji w kryzysie  wojnie Yom Kippur).
Deeskalacja oznacza słabnięcie kryzysu. Na poziomie makro przejawia się
redukcją wrogich interakcji, prowadząc do ustalenia sytuacji  zakończenia kryzy-
su (na przykład: blokada Berlina zakończyła się podpisaniem zgody przez cztery
mocarstwa 5 maja 1949 roku na zniesienie wszystkich restrykcji nałożonych przez
ZSRR oraz spowodowało dyskusję nad przyszłością Niemiec). Jako taki, poziom
zakończenia kryzysu jest charakteryzowany przez zmniejszenie poziomu stresu u
decydentów.
82
 W kryzysach międzypaństwowych XX wieku odnotowano kilka scenariuszy
deeskalacji. Jak wskazują fakty historyczne, faza ta może rozpocząć się w mo-
mencie, kiedy jeden z aktorów osiągnie decydujące zwycięstwo militarne i narzuci
warunki zakończenia kryzysu (np.: okupacja militarna w czasie wiosny praskiej w
1968 roku przez ZSRR). Z drugiej strony deeskalacja może nastąpić w przypadku
wzajemnych sygnałów dotyczących woli i życzenia zakończenia kryzysu. Tego
rodzaju kalkulacje mogą mieć miejsce przed wybuchem wrogich działań militar-
nych (blokada Berlina 1948-49).
Jeżeli adwersarze dojdą do podobnych wniosków jednocześnie, to zmiana
fazy może nastąpić nagle i z dużym prawdopodobieństwem mieć krótki przebieg.
Świadomość, że zwycięstwo militarne nie jest możliwe lub niesie za sobą zbyt du-
że koszty w stosunku do przewidywanych zysków, może spowodować rozpoczę-
cie procesu negocjacji. Czas trwania tego procesu będzie zależny od założeń i
ocen stron dotyczących równowagi sił militarnych przed i po wojnie.
Istnieją również inne scenariusze dla zmiany faz  eskalacji do deeskalacji.
We wszystkich z nich przynajmniej jeden aktor kryzysu musi postrzegać spadek w
wartości zagrożenia i presji czasu oraz prawdopodobieństwa wojny. Tak postrze-
gana zamiana oznacza początek wygaszania kryzysu w kierunku norm obowiązu-
jących w okresie nie kryzysu. W rezultacie poziom stresu u decydentów będzie się
obniżał i z dużym prawdopodobieństwem zmieni się sposób ich postępowania.
Forum decyzyjne stopniowo będzie wracać do norm obowiązujących w okresie
przed kryzysem, dostosowując się do warunków i poszukując zaangażowania glo-
balnych i regionalnych organizacji ułatwiających osiągnięcie porozumienia.
Koniec kryzysu nie oznacza zakończenia jego oddziaływania na politykę
światową. Kryzysy mają złożony efekt  na aktorów na ich wzajemne relacje oraz
na systemy międzynarodowe. Wiąże się to z koncepcją wpływu. Wpływ oznacza
fazę po zakończonym kryzysie, która jest jego następstwem i identyfikuje jego
konsekwencje. Określa zmiany oraz ich rozmiar, zarówno w relacjach między ad-
wersarzami, jak i kluczowymi elementami systemu. Wpływ różni się od pozosta-
łych trzech faz kilkoma elementami. Jego ramy czasowe są przypadkowe i nie-
określone. Jest trudniejszy do sprecyzowania niż inne fazy, co oznacza, że empi-
ryczne oznaki wpływu są trudniejsze do zdefiniowania aniżeli oznaki samego kry-
zysu. Niemniej jednak jego granice oraz treści mogą być mierzone pod względem
83
rozmiaru i zakresu zmian zachodzących u aktorów, rozdziału sił, konfiguracji soju-
szy. Podsumowując dotychczasowe rozważania, faza wpływu jest integralną czę-
ścią kryzysu w ujęciu holistycznym. Bez fazy wpływu, dynamika ogólnego modelu
kryzysu jest ograniczona do scenariusza: postrzeganie  decyzja  zachowanie 
interakcja od fazy do fazy i od okresu do okresu. Wpływ wskazuje sprzężenie
zwrotne jakie zachodzi między kryzysem a systemem, aktorem oraz atrybutami
środowiska, z którego wyłonił się kryzys. Jako taki łączy kryzys z wachlarzem zda-
rzeń, aktów oraz zmian, które razem wpływają na obraz polityki światowej.
84