4. Konflikt w teorii sztuki wojennej
Wszystkie formy ludzkiej aktywności w każdej grupie społecznej, kulturowej,
religijnej, ekonomicznej lub politycznej (rodzina, wieś, plemię, kościół, fabryka, zrze-
szenie lub naród), zawierają w sobie konflikt. Konflikt ludzki (społeczny) może doty-
czyć jednej osoby i być wynikiem różnych emocji, pragnień, bądz
stanowić starcie
interesów, zasad różnych osób lub grup. Tego rodzaju uczucia i pragnienia często
zderzają się ze sobą, doprowadzając do powstania rywalizacji lub agresji, która może
przyjąć formę otwartą lub ukrytą, wewnętrzną lub zewnętrzną. Wyższa jakościowo
agresja zaliczana do najbardziej powszechnych, która prowadzi do rzeczywistej
przemocy, może być wywołana kombinacją działań w poszukiwaniu dominacji. Kon-
flikt jest zjawiskiem antagonistycznym, czasami gwałtownym i (poza ograniczeniami
w prawie międzynarodowym lub milczącą zgodą), stosunkowo nie wymuszonym.
Z drugiej strony rywalizacja jest mniej antagonistyczna, mniej gwałtowna i zwykle
zarządzana i regulowana lepiej niż konflikt.
Wszystkie organizmy żywe cechują działania, które w hierarchii potrzeb, zo-
stały zakwalifikowane w różny sposób, zwykle pod względem ich końcowego celu:
pożywienia, seksu, dominacji, przetrwania, terytorium, niepodległości. Konflikt poja-
wia się wtedy, gdy osoby lub grupy podejmują działania w celu osiągnięcia pożąda-
nego stanu końcowego. W większości przypadków możliwość pojawienia się konflik-
tu powoduje częściej uruchomienie mechanizmu ucieczki, aniżeli podjęcie wrogich
działań, ponieważ zagrożenie własnego przetrwania wywołu-
je obawy, które przezwyciężają inne obawy.
Podejmowane próby wyjaśnienia występowania konfliktu społecznego nie dały
odpowiedzi na to, czy konflikt jest wrodzoną właściwością (cechą) człowieka, czy też
wyuczonym zachowaniem. Mimo to można zgodzić się ze stwierdzeniem, że instynkt
ludzki przejawiający się w poszukiwaniu zaspokojenia potrzeb: bogactwa, sławy,
przygody, seksualnych partnerów, ucieczki, władzy oraz kombinacji tych celów, dla
ich zdobycia wykorzystuje konflikt. Grupy ludzi motywowane presją społeczną, psy-
chologią masy, charyzmatycznym przywództwem lub innymi powodami, wykorzystują
konflikt dla osiągnięcia przez grupę określonych celów. Faktem jest również, że po-
jawia się on wśród organizmów biologicznych od tych najmniejszych i najprostszych
do największych i najbardziej złożonych. Konflikt występuje wśród ludzi i grup ludz-
kich stanowiąc zagrożenie użyciem lub użycie przemocy.
85
Pewna część gwałtownego konfliktu obejmuje celowe i zorganizowane działa-
nia uzbrojonych grup. Powyższa forma konfliktu społecznego jest treścią niniejszego
rozdziału.
4.1 Pojecie i zarys teorii konfliktu
T. Kęsoń zauważa, że rozważania nad pojęciem konfliktu pojawiają się już w
dziełach starożytnych filozofów Platona, Arystotelesa w księgach wielkich religii świa-
ta oraz u Ojców Kościoła (& ) 1. Większość uczonych za pierwszą pracę analityczną
w tej dziedzinie przyjmuje dzieło T. Hobbesa z 1652 roku pod tytułem  Lewiatan 2.
Słowo konflikt pochodzi od łacińskiego confliktus  zderzenie. Pejoratywne
pojmowanie tego słowa sprawiło, że jego pierwotne znaczenie uległo znacznemu
rozszerzeniu3. Popularny słownik języka polskiego definiuje konflikt jako zetknięcie
się sprzecznych, wykluczających się nawzajem dążeń, działań poglądów; niezgod-
ność, sprzeczność, spór, zatarg, starcie (także zbrojne)4. Słownik wyrazów obcych
konflikt definiuje jako antagonizm, sprzeczność interesów, poglądów (psych. potrzeb,
motywów); spór zatarg, kolizję5. Z kolei w popularnej encyklopedii powszechnej moż-
na znalez
ć następującą definicję: w znaczeniu najszerszym  każdego rodzaju
sprzeczność interesów i poglądów, spór, sprzeczka, antagonizm. W socjologii poj-
mowany najczęściej jako konflikt społeczny  sprzeczność interesów , zamiarów, po-
glądów i intencji między jednostkami, grupami, klasami lub ruchami społecznymi.
Powstaje najczęściej na tle ograniczeń dostępności różnego rodzaju zasobów bądz

możliwości realizacyjnych planów6.
Według T. Kęsonia analiza przyjętych do naukowych rozważań definicji kon-
fliktu unaocznia zakres, złożoność oraz głębię problemów z jakimi musieli zderzyć się
ich twórcy. Wykazuje również sprzeczności, które zawiera socjologia konfliktu7.
Z kolei autor zauważa, że w pracach socjologów europejskich (m.in. H. Spencer,
W. Ferguson, C. Saint-Simon) konflikt uważany jest za składową mechanizmu rozwo-
ju społeczeństw. R. Dahrendorf obok prawidłowości w przebiegu konfliktu, zwraca
1
M. Milicki, Konflikty społeczne. Pułapki i dylematy działań zbiorowych, Warszawa 1992, s.9.
2
T. Kęsoń, Współczesne konflikty zbrojne w aspekcie prognozowania zagrożeń militarnych Rzeczy-
pospolitej Polskiej  rozprawa doktorska, AON- WARSZAWA 1999, s. 21.
3
Ibidem., s. 22.
4
Popularny słownik języka polskiego, Warszawa 1999, s.236.
5
T. Kęsoń, op. cit, s.22.
6
Popularna Encyklopedia Powszechna, t.6, Kraków 2002, s.361.
7
T. Kęsoń, op. cit, s.22.
86
uwagę na jego wszechobecność w społeczeństwie8. L. Coser z kolei wskazuje na
funkcje i mechanizm konfliktu (gwałtownym niszczącym starciom konfliktowym towa-
rzyszą konflikty pokojowe). Sprzeczność interesów i celów będąca skutkiem ograni-
czonego dostępu do ściśle określonych dóbr jest domeną definicji M. Deutsch a, J.
Szczepańskiego, J. Szumskiego i innych twórców definicji konfliktu zbieżnych z defi-
nicją L. Cosera9.
Strukturalny charakter sprzeczności podkreślają m.in. J. Bernard, Q. Wright,
J. Galtung i T. Pszczółkowski. Natomiast K. Boulding i K. Singer jako przyczynę kon-
fliktów przyjmują istnienie napięć psychicznych i różnic w stanach świadomości pod-
miotów zaangażowanych w konflikt. Biorąc pod uwagę wyżej wymienione definicje
można wskazać zasadnicze własności konfliktu10:
" konflikt wymaga istnienia co najmniej dwóch stron;
" konflikt wyrasta w sytuacji niedostatku dóbr;
" zachowania konfliktowe mają na celu zniszczenie lub co najmniej kon-
trolowanie drugiej strony, a skutki konfliktowe polegają na tym, że zysk
jednej strony jest stratą dla strony drugiej;
" działania stron konfliktu są wzajemnie przeciwstawne;
" ważnym aspektem stosunków konfliktowych jest władza;
" stosunki konfliktowe są podstawowym procesem społecznym i mają
poważne konsekwencje społeczne;
" proces konfliktowy reprezentuje czasową tendencję do rozłamu w sto-
sunkach między stronami;
" stosunki konfliktowe nie rozbijają systemu, lecz powodują przemiany
norm i oczekiwań11.
Zanim przejdziemy do kwestii związanych z zagadnieniem konfliktu zbrojnego,
zasadnym jest przyjrzenie się wybranym treściom z teorii konfliktu.
Pierwsza dychotomia dotyczy charakteru konfliktu. Doughtery i Pfaltgraff zary-
sowują ten problem w sposób następujący  naukowcy zajmujący się naukami socjo-
logicznymi są podzieleni jeśli chodzi o odpowiedz
na pytanie, czy konflikt społeczny
8
R. Dahendorf, The Modern Conflict. An Essay on the Politics of Liberty, University of California
Press, 1989.
9
T. Kęsoń, op. cit., s.22.
10
J. Mucha, Konflikt i społeczeństwo  z problematyki konfliktu społecznego we współczesnych teo-
riach zachodnich, Warszawa 1978, s.12.
11
T. Kęsoń, op. cit., s.23.
87
powinien być uważany jako coś racjonalnego, konstruktywnego i społecznie funkcjo-
nalnego, czy raczej coś irracjonalnego, patologicznego i społecznie dysfunkcyjne-
go 12. Ma to ważne konsekwencje szczególnie w odniesieniu do rozwiązywania kon-
fliktów. Istnieje również znaczna różnica w teoretycznych podejściach do tego pro-
blemu, z których dwa rywalizują ze sobą w sposób szczególny tj.: klasyczny i beha-
wiorystyczny.
Podejście klasyczne skupia się na analizach poziomu makro, w pierwszym
rzędzie analizując interakcję grup, które mogą być podzielone na wiele różnych roz-
łamów: narodowych, instytucjonalnych, etnicznych, klasowych i ideologicznych. Teo-
retycy klasyczni interesują się interakcją grup zachodzącą w sposób świadomy. Be-
hawioryści natomiast skupiają się na poziomie mikro, w którym jednostką pomiaru
jest bardziej osoba niż grupa. Badana przez behawiorystów podświadomość ma na
celu zrozumienie niestabilnych czynników motywacyjnych. Dougherty i Pfaltzgraff
wskazują na zastosowanie różnych metod badań przez te dwie szkoły:
Pierwsi (behawioryści)  preferują odizolowanie kilku zmiennych i analizowanie
dużej ilości przypadków, w celu określenia wzajemnych powiązań między nimi. Tra-
dycjonaliści (klasycy) przeciwnie, często analizują wszystkie zmienne, które co nie
jest wykluczone, mogą mieć wpływ na wynik pojedynczego przypadku 13.
Konflikt powoduje interakcję na poziomie dużo intensywniejszym aniżeli rywa-
lizacja. Jak zauważa Schelling chociaż konflikt, rywalizacja i kooperacja są z natury
współzależne, to konflikt pojawia się, gdy dochodzi do starcia różnych celów, potrzeb
i wartości rywalizujących grup, co w rezultacie wywołuje agresję niekoniecznie w
formie przemocy14.
Wśród najważniejszych założeń przyjętych przez szkołę behawiorystyczną
można wyróżnić wiarę, że z
ródła powodujące wojnę leżą w naturze człowieka
i zachowaniu człowieka i ten ważny wzajemny stosunek istnieje między konfliktem
interpersonalnym oraz konfliktem, który przenika zewnętrzny porządek społeczny.
Szkoła behawiorystyczna wierzy w centralność bodz
ców  hipoteza reakcji. Dąży do
ustalenia, czy ludzkość posiada biologiczne czy psychologiczne cechy, które uspo-
sabiają ją w kierunku agresji i konfliktu. Próbują również odkryć wzajemne zależności
między jednostką, a jej egzystencją w środowisku. Wśród powszechnych teorii mikro
12
J. Dougherty, R. Pfaltzgraff, Contending Theories of International Relations, New York, Harper &
Row Publishers 1981, s. 187.
13
Ibidem., s. 37.
14
T. Schelling, The Strategy of Conflict. Cambridge, MA, Harvard University Press 1960, s.112.
88
można wymienić: zachowanie zwierząt, instynkt lub teorię wrodzonej agresji, frustra-
cji, teorię wiedzy społecznej oraz teorię tożsamości społecznej.
Wśród behawiorystów, biologów i psychologów dla zilustrowania możliwych
następstw na zachowania ludzkie przyjęło się wykorzystywać zachowanie zwierząt.
Wskazują oni, że ludzie często ignorują fakt, że są częścią królestwa zwierząt. Mimo
to należy ostrożnie podchodzić do wyciągania bezpośrednich wniosków dotyczących
ludzkich zachowań na podstawie zachowań zwierząt. Zarówno zachowania ludzi, jak
i zwierząt są złożonym zjawiskiem, obejmującym takie czynniki motywacyjne, jak  te-
rytorialność, dominację, seksualność i przetrwanie 15. W przypadku badań nad za-
chowaniem zwierząt jako zmienną niezależną przyjmuje się agresję. Natomiast
O Connell nakreślając parametry konfliktu ludzkiego (społecznego) sugeruje, że lu-
dzie angażują się zarówno w konflikt o charakterze drapieżnym, ściśle określonym
(celowym). Zachowanie o tak szerokim zakresie agresji nie jest normalne, ale też nie
obce zwierzętom. Cechą, która różni nas od reszty królestwa zwierząt jest więc na-
sza motywacja.
Zorganizowane działania zbrojne (wojenne) były częścią przyrody zanim na
scenie pojawił się człowiek.  Chciwość oraz oczywisty zamiar polityczny, z którym
pewne społeczeństwa owadów dokonują agresji demonstruje, że behawiorystycznie
nie ma nic unikalnego w tym, że człowiek wstępuje do armii lub walczy jako jej
część & . Jednakże główna różnica leży w motywacji. Mrówki prowadzą wojnę po-
nieważ ich geny żądają, aby tę wojnę prowadziły. Człowiek natomiast wymyślił swoją
wersję zjawiska wojny. Jest to instrument kulturowy produkt jego wyobraz
ni 16.
Jak utrzymuje O Connell, człowiek angażuje się w szeroki zakres konfliktu.
Ten szeroki zakres jest uzupełniony różnorodnością czynników motywujących, które
go do tego zmuszają. Innym zdefiniowanym elementem konfliktu ludzkiego (społecz-
nego) jest aspekt materialny. Jak sugeruje O Connell  konflikt zbrojny mógł stać się
prawdziwą częścią doświadczenia ludzkiego tylko dzięki pojawianiu się rolnictwa, a w
póz
niejszych czasach polityki. Następnie mogło pojawić się coś, co można było kraść
i rządy, które organizowały kradzież 17. Chociaż studia nad zachowaniem zwierząt
rzucają pewne światło na zachowanie ludzkie, to udzielają tylko pewnych wskazówek
nie wyjaśniając złożoności konfliktu ludzkiego (społecznego). Stanowią dobry punkt
15
R.L. O'Connell, Of Arms and Men, A History of War, Weapons, and Aggression, New York Oxford
University Press 1989, s. 15.
16
Ibidem., s. 30.
17
Ibidem., s. 26.
89
wyjścia, lecz analizy słabną w przypadku, gdy zachowanie ludzkie staje się bardziej
złożone aniżeli zachowanie zwierząt. Psychologowie często postulowali za tym, że
istnieje wrodzony mechanizm instynktowny lub biologiczny, który może usposabiać
ludzi do agresji.
To doprowadziło do sformułowania instynktowej teorii agresji, która łączy ele-
menty wcześniejszych studiów psychologicznych (na przykład instynkt śmierci) ze
społecznymi teoriami darwinowskimi dotyczącymi walk o przetrwanie. Została ona
póz
niej zdyskredytowana przez biologów, którzy nie wierzyli w istnienie tego rodzaju
mechanizmu. W Hiszpańskiej Sewilli w 1986 roku spotkała się grupa naukowców w
celu zgłębienia z
ródeł agresji ludzkiej. W wyniku spotkania powstało  Oświadczenie
Sewilskie , w którym sygnatariusze będący przedstawicielami psychologów, genety-
ków, neurologów, antropologów i nauk politycznych zadeklarowali, że nie brak pod-
staw naukowych, aby uważać istoty ludzkie za zwierzęta z wrodzonym instynktem
agresywności, nieuchronnie prowadzącym do konfliktu zbrojnego opartego na biolo-
gicznej naturze. Uczeni skłaniają się raczej do tezy, że wojna jest rezultatem uspo-
łecznienia i istniejących warunków, zjawiskiem społecznej organizacji, procesów pla-
nowania i informacyjnych, które grają na potencjale emocjonalnym i motywacyjnym.
Krótko mówiąc  Oświadczenie Sewilskie daje do zrozumienia, że ludzkość ma rze-
czywisty wybór i że możliwy jest nowy rodzaj przyjęcia odpowiedzialności za prowa-
dzenie życia w grupie ludzkiej18.
Teoria makro skupia się na interakcji grup, ściśle na poziomie świadomości.
Dawni teoretycy tacy jak Tukidydes, Sun Tsu, Machiavelli oraz Carl von Clausewitz
skoncentrowali się na jednym wybranym elemencie, a mianowicie na sile. Użycie
oraz wykorzystanie siły jest centralną koncepcją teorii makro dotyczącej konfliktu.
Teoretycy reprezentujący tę koncepcję są zgodni, że siła może mieć różne formy:
ekonomiczną, polityczną, militarną nawet kulturową. Głównym założeniem teorii ma-
kro (klasycznej) jest to, że korzenie konfliktu mają swoje z
ródło w rywalizacji grup
i pościgu za władzą i surowcami. Przyjęte założenia operują na czynnikach świado-
mej motywacji w materialnie zorientowanym środowisku. Klasyczna teoria wykorzy-
stuje obserwacje zjawiska grupy dla pojedynczych zdarzeń, w celu głębszego stu-
diowania problemu i określenia wagi i wzajemnych powiązań wielu zmiennych, aniże-
18
J. Mack, The Enemy System', [w:] Vamik Volkan, The Psychodynamics of International Relation-
ships Volume I: Concepts and Theories. Lexington, MA, Lexington Books, 1990, s. 58.
90
li wykorzystania tylko kilku zmiennych dla wielu przypadków. Dominującą metodą
wykorzystywaną w badaniach jest podejście historyczne i studium przypadków.
W Europie okresu ponapoleońskiego w XIX wieku dużo uwagi poświęcano
koncepcji tzw. balansu sił. Miała ona zabezpieczyć Europę przed wybuchem kolej-
nych niszczycielskich wojen. Koncepcję tę wykorzystał książę Metternich w tzw.
 Systemie Kongresów (ang. Congress System) częściej znanym pod nazwą  Kon-
certu europejskiego (ang. Concert of Europe). Dzięki tej koncepcji starano się
utrzymać równowagę sił w Europie po upadku Napoleona, która ostatecznie zakoń-
czyła się Wojną Krymską19.
Okazało się jednak, że wybuch I wojny światowej w większości obalił tę teorię,
choć niektóre jej założenia zostały wykorzystane w teorii odstraszania w okresie zim-
nej wojny. Teoria odstraszania opierała się na założeniu, że równowaga terroru zwią-
zana z posiadaniem przez supermocarstwa arsenału nuklearnego mogła zapobiec
konfliktowi. Wspomniana teoria dała podstawę bardziej złożonym teoriom takim, jak
teoria podejmowania decyzji (ang. decision making) oraz teoria gier (ang. game the-
ories).
Obie teorie miały swój początek w dwudziestowiecznym modelu racjonalnego
aktora, opracowanym przez ekonomistów dla wytłumaczenia ludzkich zachowań
ekonomicznych. Zakłada ona, że ludzie dokonują wyboru i podejmują decyzje na
podstawie racjonalnych podstaw, bazujących z kolei na uzasadnionych wyborach
i wywarzonych możliwościach20. Teoria gier bazuje na modelu racjonalnego aktora
w związku z tym, polega na przyjęciu założeń racjonalnego procesu podejmowania
decyzji, który jest fundamentalny dla prowadzenia konfliktu społecznego. Thomas
Schelling wykorzystał ten model do dalszego opracowania skomplikowanej teorii gier.
Jego model obejmuje komunikowanie się, negocjacje, informowanie i wskazuje na
wagę irracjonalności w myśleniu strategicznym. Jednym z najważniejszych wkładów
Schellinga jest jego hipoteza o współzależności konfliktu, rywalizacji i współpracy
między aktorami21. W każdym ze zdarzeń konfliktu istnieją elementy współpracy,
gdzie wspólne zaangażowanie często rodzi element konfliktu. Ten pogląd stał się
19
Państwami sygnatariuszami była Wielka Brytania, Austria, Rosja i Prusy, które w serii spotkań, kon-
ferencji planowały rozwiązanie i wzajemne porozumienie w momencie pojawienia się zagrożenia po-
koju między państwami europejskimi. W ich ramach odbywał się między innymi. Kongres Wiedeński
1814-1815. Zob. Encyklopedia Titanica http://www.britanica.com/EBcheched/topic /133435/ conserva-
tizm / Metternich-and-the-Concert-of-Europe, dostępny 12.09.2009.
20
Zob. Anthony Downs, An Economic Theory of Democracy, 1957.
21
Schelling, The Strategy of Conflict, op. cit. s, 127.
91
ważnym elementem w rozumieniu złożoności konfliktu. Schelling wykorzystuje teorię
gier, jako próbę zerwania złożoności wzajemnych powiązań zachodzących między
grupami, używając grę dla zilustrowania analogicznych sytuacji. Dla zilustrowania
następstw zachodzących w stosunkach międzynarodowych o znamionach zarówno
współpracy, jak i konfliktowych, wykorzystuje trzy rodzaje gier: polegające na szczę-
ściu, umiejętnościach i myśleniu strategicznym.
W teorii makro występuje pewien zespół pojęć, które mogą być zastosowane
w studiach nad konfliktem etnicznym. Ma to dość dużą wagę w przypadku konfliktu
na Bałkanach, czy też w Północnej Irlandii, gdyż te same koncepcje mają zastoso-
wanie również w konflikcie religijnym. Przykładowo ktoś może zdefiniować konflikt w
Północnej Irlandii jako etniczny (między Irlandczykami  Galami lub  Celtami a Bry-
tyjczykami  Anglo-Saxonami ) lub jako religijny (między katolikami a protestantami).
Tworzy to małe teoretyczne różnice jako, że obie koncepcje działają w ten sam spo-
sób. Ważne jest to, że wymienione grupy ludzi sklasyfikowały się jako odrębne i po-
strzegają siebie nawzajem jako przeciwnicy, wrogowie22.
Przegląd teorii konfliktu etnicznego otwiera D. Horowitz, który w pracach doty-
czących zjawiska konfliktu etnicznego w rozwijającym się świecie, opisywał ramy, w
których on przebiega:  Ostatecznie, system państwowy, który wyrósł na feudalizmie
europejskim, a teraz w okresie post-kolonialnym obejmuje praktycznie całą Ziemię,
stanowi podstawę powstania konfliktu. Kontrola sprawowana przez państwo oraz
zwolnienie z kontroli przez innych, należą do głównych celów konfliktu etnicznego23.
W rezultacie jednym z kluczowych celów konfliktu etnicznego jest dążenie do
kontrolowania państwa. Grupy dążą do przejęcia kontroli nad państwem, w celu za-
pewnienia swoich potrzeb zwykle ze szkodą dla przeciwstawnych grup. Tego rodzaju
konflikt kończący kontrolę państwa jest często postrzegany jako zerowa suma kon-
fliktu. Znaczy to, że osiągnięcia i korzyści jednej grupy dla drugiej grupy są stratą,
taki konflikt nie jest zwycięstwem dla obu grup. Choć jest to zasadnicza kwestia kon-
fliktu, to w przypadku państw spolaryzowanych mogą występować kwestie inne, które
dodają złożoności sytuacji. Jak to tłumaczy Horowitz:  W poważnie podzielonych
społecznościach, etniczność znajduje swoją drogę dla wielu kwestii: opracowywanie
planów, kontrowersje edukacyjne, sprawy handlowe, polityka ziemi, polityka bizne-
22
W. Cunningham, Theoretical Framework for Conflict Resolution, Political Studies the University of
Auckland, 1998 s.23.
23
Horowitz, op cit., s. 5.
92
sowa, polityka podatkowa. Cechą charakterystyczną jest to, że kwestie które mogły-
by być gdziekolwiek indziej degradowane do kategorii rutyny administracyjnej, tutaj
osiągają centralne miejsce w politycznym porządku dzie-
nym etnicznie podzielonych społeczności 24.
Przedstawione rozważania ledwie dotykają tematu, ze względu na zakres pra-
cy, pominięto bowiem całkowicie: teorię systemu przeciwnika, teorię potrzeb ludz-
kich, teorię rozwiązywania konfliktu25, świadomościową teorię konfliktów zbrojnych
Freuda, metody psychosocjologiczne badań konfliktów zbrojnych, w tym m.in.: teorię
frustracji J. Dollarda26, teorię dysonansu kognitywnego  dotyczącą procesów po-
dejmowania decyzji L. Fedtingera27 oraz teorię obrazu stereotypów narodowych
U. Bronfenbrennera28.
4.2 Konflikt zbrojny
Rozwój cywilizacyjny ludzkości jest przeplatany konfliktami o charakterze spo-
łecznym i militarnym. Badania archeologiczne i antropologiczne wskazują, że zjawi-
sko konfliktu zbrojnego miało miejsce na długo przed tym, zanim zaczęto je opisy-
wać. Konflikt w historii ludzkości był i jest na tyle częstym zjawiskiem, że okresy w
których panował pokój są uważane za godne uwagi wyjątki. Wojna, kampanie, ope-
racje, bitwy, walki, powstania, terroryzm oraz inne formy konfliktów zbrojnych są czę-
sto przywoływane w większości opracowań z obszaru historii, nauk socjologicznych,
ekonomicznych i politycznych będąc przedmiotem niezliczonej ilości opracowań.
Konflikt zbrojny, jak się wydaje, jest przypisany ludzkości i przez tysiące lat był po-
wodem początku lub końca plemion, kultur, imperiów, państw i narodów.
Znamiennym jest również to, że konflikty zbrojne pochłaniają coraz więcej wy-
siłku i środków stron biorących w nich udział, jak również to, że coraz więcej uwagi
poświęca się badaniu i studiowaniu wojny jako zjawiska. Od kiedy walka między
ludz
mi przyjęła formę zorganizowaną bitwy, operacje, wojny stały się przedmiotem
obserwacji, uogólnień, spekulacji, analiz w obszarze strategii, sztuki operacyjnej
i taktyki. Literatura pełna jest anegdot, osobistych ocen, traktatów filozoficznych oraz
24
Ibidem., s. 8
25
T. Kęsoń, op. cit., s.23
26
Zob. J. Dollard i inni, Frustration and Aggression, New Hawen.
27
Zob. L. Festinger, A Theory of Cognitive Dissonance, Standford 1957, oraz L. Festinger, Conflict ,
Decision Dissonance, Standford 1964.
28
K. Boulding, National Image and International Systems, Journal of Conflict Resolution, 1959, s.120-
132.
93
prac naukowych dotyczących konfliktu. Niektóre prace szczególnie te pisane przez
zwycięzców są często zbyt stronnicze, inne są doskonałymi opracowaniami, lecz
niepewnymi receptami na zwycięstwo, jeszcze inne prezentują podejście analityczne,
matematyczne w opisie konfliktu, które często pozostaje w sporze i jest nie do pogo-
dzenia z przebytymi doświadczeniami.
W literaturze przedmiotu można spotkać wiele różnych interpretacji konfliktów
zbrojnych oraz ich przyczyn i zasad. Jednym z powodów występowania tych różnic
jest szczególna trudność zastosowania w tym przypadku naukowych metod analiz.
Wiele naturalnych zjawisk może być obserwowanych i powtarzanych w doświadcze-
niach pomagających ustalić wzajemne relacje przyczynowo-skutkowe. Najważniej-
szym powodem jest jednak to, że zjawisko konfliktu zbrojnego nie może być kopio-
wane dla celów prowadzenia eksperymentów oraz to, że dane są dostępne tylko ze
z
ródeł historycznych, które są często niepełne i mało dokładne.
Według Mitchella struktura konfliktu obejmuje trzy części: postawy, zachowa-
nie i sytuacje, które oddziaływują na siebie wzajemnie, doprowadzając do konfliktów
między aktorami29. Struktura konfliktu stworzona przez Mitchella w zrozumiały spo-
sób jest znacznym uproszczeniem złożonej rzeczywistości (Rys.4.1).
Rys. 4.1 Model Mitchellowskiego modelu konfliktu.
y
ródło: C.R. Mitchell, The Structure of International Conflict& op. cit.
29
C.R. Mitchell, The Structure of International Conflict ,London: Macmillan 1981, s. 55.
94
Mimo, że model został stworzony w odniesieniu do konfliktów politycznych
i militarnych może również mieć zastosowanie w odniesieniu do postrzegania innych
form konfliktów (ekonomiczne, środowiskowe itp.) Jednakże wydaje się nie dostrze-
gać wielorakich i różnorodnych złożoności obszaru wzajemnych stosunków,
w którym powstają konflikty jako wynik zarówno wspólnych celów (kooperacja dodat-
nia) oraz celów przeciwstawnych, konkurencyjnych (kooperacja negatywna)30.
Konkurencyjny element tworzy konflikt, a element wspólny tworzy bodz
ce do
podjęcia negocjacji w celu uzyskania porozumienia31. Istnieją jednakże wyniki badań
potwierdzające tezę, że konflikty występują nawet wtedy, gdy zaangażowane strony
mają bardzo zgodne cele32. Zjawisko to można wytłumaczyć dodając do definicji kon-
fliktu frustracje, przeszkody i ingerencję. Konflikt nie jest sytuacją statyczną, ale dość
dynamiczną w której poziom intensywności zmienia się w trakcie cyklu trwania (ang.
conflict life cycle).
W literaturze przedmiotu można spotkać różne propozycje modeli i wzorów
konfliktów. Wśród nich przeważa model o cykliczności poziomów intensywności
tj. nasilający się od (względnej) stabilizacji i pokoju do kryzysu i wojny i po tym okre-
sie znów zmniejszający intensywność do względnego pokoju. Większość naukowców
zgadza się również co do tego, że cykle się powtarzają. Można również spotkać ter-
min  stały lub  trwały pokój jako dodatkową fazę, w której konflikt uważany jest za
rozwiązany  tj. ponownie pojawiający się cykl konfliktu został powstrzymany. Część
modeli wyróżnia również eskalację i deeskalację. Zwykle model konfliktu przyjmuje
kształt litery U lub odwróconej do góry nogami litery U33.
Na prezentowanym w rozdziale modelu cyklu trwania konfliktu widać jego
przebieg oraz możliwe środki zapobiegania, zarządzania i rozwiązania (Rys.4.2).
Jest to najbardziej uproszczona forma tj. wzrost od okresu stabilnego pokoju do woj-
ny oraz deeskalacja do okresu stabilnego pokoju. Poniższy model jest idealnym mo-
delem cyklu konfliktu i analityczną konstrukcją opracowaną na potrzeby uproszczo-
nych analiz  należy dodać, że nie zawsze przystaje do empirycznej rzeczywistości.
Linia w kształcie łuku przebiega na pięciu poziomach intensywności (stabilny pokój,
30
K. Leung, D. Tjosvold, Conflict Management in the Asia Pacific: Assumptions and Approaches [w:]
Diverse Cultures, Singapore John Wiley & Sons1998, s.87.
31
M. Deutsch, M. Krauss, Studies in interpersonal bargaining, Journal of Conflicr Resolotion, vol 6
1962, s.89.
32
Zob. M. Deutsch, The Resolution of Conflict, New Haven: Yale University Press, 1973.
33
N. Swanstrom, Conflict, conflict prevention, conflict management and beyond: a conceptual explora-
tion, A Joint Transatlantic Research and Policy Center, Washington DC, lato 2006.
95
niestabilny pokój, otwarty konflikt, kryzys i wojna). Pokój stabilny jest sytuacją, w któ-
rej napięcie między stronami jest niskie i występują w nim różne formy powiązań oraz
współpracy (gospodarczej, środowiskowej oraz w innych mniej drażliwych obsza-
rach).
Rys. 4.2 Przykład Modelu konfliktu z cyklami intensywności
y
ródło: N. Swanstrom, Conflict, conflict prevention ..op. cit.
W okresie pokoju niestabilnego wzrasta poziom napięcia. Jest to sytuacja w
której aczkolwiek istnieje pokój, to napięcie między stronami jest na tyle wysokie, że
pokoju nie można już zagwarantować.
Konflikt otwarty jest wtedy, gdy został on jasno zdefiniowany, a strony podjęły
odpowiednie środki działania niekoniecznie militarne. W fazie kryzysu ryzyko wojny
jest nieuchronne i preferowane jest użycie opcji militarnych. Między stronami konfliktu
mogą wystąpić bardziej sporadyczne niż regularne ataki przemocy. W fazie wojny
mamy do czynienia z powszechnym i intensywnym wystąpieniem przemocy. W fazie
deeskalacji wzór jest odwrócony przechodząc z formy wojny do kryzysu poprzez
otwarty konflikt i niestabilny pokój ostatecznie osiągając sytuacje pokoju stabilnego.
Konflikt zbrojny jest ludzką próbą  być może najbardziej złożoną
i wyzywającą próbą  i z tego też powodu nie całkowicie podatną na zastosowanie
96
naukowych metod badawczych34. W związku z trudnościami zastosowania metod
naukowych, pojawił się wachlarz modeli matematycznych i symulacji.
Identyfikują one i analizują ilościowo materialne (fizyczne) aspekty konfliktów zbroj-
nych, lecz nieprecyzyjnie przedstawiają aspekty niematerialne (ludzkie).
Z drugiej strony istnieje cały obszar wiedzy z zakresu historii, nauk socjologicznych,
które opisują konflikt zbrojny w kategoriach ludzkich, lecz mają tendencję do ignoro-
wania lub błędnej interpretacji aspektów fizycznych.
Jak wynika z dotychczasowych rozważań konflikt jest istotną cechą wszystkich
bez wątpienia struktur społecznych, nierozerwalnie związaną z rozwojem
i funkcjonowaniem społeczeństw (Rys.4.3).
Rys. 4.3 Miejsce konfliktu zbrojnego i wojny w zjawiskach konfliktowych.
y
ródło: J. Płonka, Przygraniczny konflikt zbrojny w warunkach Rzeczypospolitej Polskiej, Rozprawa
doktorska AON, Warszawa 1993, s.40.
Każda z dziedzin nauki będzie na swoje potrzeby tworzyła węższe lub szersze
definicje bardziej lub mniej jednoznacznie określające zjawisko konfliktu35.
Ze względu na: cel, rodzaj, typ, formę, miejsce, skalę lub wielkość sprzeczno-
ści występujących w uznawaniu wartości nadrzędnych a zwłaszcza, ze względu na
34
John R. Brinkerhoff, Overview of Military Conflict, The Military Conflict Institute TMCI 1998,
dostępny 12.09.2009 http://www.militaryconflict.org/Overview%20of%20MC.htm.
35
Pojęcie konfliktu i wojny w literaturze. Podejście polemologiczne w badaniach konfliktów zbrojnych.
OBRK, Warszawa 30 czerwca 2008r. Materiał dostępny na stronie internetowej Ośrodka Badania
Rynków Kapitałowych (www.osrodekbadania.waw.pl) w zakładce Publikacje i analizy- Strategia i Bez-
pieczeństwo
97
sposób obrony własnych interesów i użyte środki do ograniczenia następstw lub wy-
egzekwowania swoich racji, konflikty społeczne można podzielić na wewnętrzne oraz
 pokojowe i  zbrojne 36. Istota konfliktu  pokojowego polega na tym, że strony do-
chodzą do swoich racji bez uciekania się do stosowania zorganizowanej, zinstytucjo-
nalizowanej przemocy37. Ta grupa konfliktów charakteryzuje się tym, że prowadzona
walka pełni przede wszystkim pozytywne funkcje społeczne, przyczyniając się do
rozwoju i postępu38.
S. Koziej proponuje, aby działania polityczne o celach konfrontacyjnych (poli-
tyczną kooperację negatywną) osiąganych bez zniszczenia przeciwnika za pomocą
siły zbrojnej nazywać konfliktem niezbrojnym. Wskazuje, że  konflikt wojenny ma
dwa zakresy. W szerokim odnosi się do wszelkich wojen. W wąskim zakresie konflik-
tem wojennym nazywa wojną ograniczoną (o ograniczonych celach, rozmachu oraz
ograniczonym użyciu sił i środków). Według Kozieja wymienione konflikty wojenne
zgodnie z ich istotą należy nazywać konfliktami zbrojnymi. Odwołując się jednocze-
śnie do prac J. Rudniańskiego39 proponuje on, aby konflikt między dwoma i więcej
stronami, który rozgrywa się bez użycia sił zbrojnych nazywać konfliktem niezbroj-
nym40. Można w tym znalez
ć podobieństwa do istoty konfliktu  pokojowego , który
polega na tym, że strony dochodzą swoich racji bez uciekania się do stosowania zor-
ganizowanej i zinstytucjonalizowanej przemocy.
Przejdz
my do pojęcia konfliktu zbrojnego, który podobnie jak konflikt, jest róż-
nie definiowany i interpretowany w literaturze.
W naukach społecznych konflikt zbrojny jest utożsamiany z użyciem przemocy
zbrojnej41. W socjologii konflikty zbrojne są jedną z form konfliktu społecznego. Przy
czym zbrojny konflikt społeczny definiowany jest jako część zjawiska konfliktu spo-
łecznego, w którym pojawiające się sprzeczności nie znalazły skutecznego rozwią-
zania metodami i środkami pokojowymi (bez użycia przemocy). Rozwiązywane są za
pomocą metod siłowych narzucanych bezprawnie i przy użyciu środków przemocy
jako takiej42.
36
J. Płonka, Przygraniczny konflikt zbrojny w warunkach Rzeczypospolitej Polskiej, Rozprawa doktor-
ska AON, Warszawa 1993, s.37-38.
37
Pojęcie konfliktu i wojny w literaturze, op. cit.
38
S. Dworecki, Od konfliktu do wojny, BUWIK 1996, s.105.
39
J. Rudniański, Elementy prakseologicznej teorii walki, Warszawa 1983.
40
S. Koziej, Teoria sztuki wojennej, Bellona 1993, s.10-11.
41
Encyklopedia popularna A-Z, PWN, Warszawa 1966, s.343.
42
J. Wiatr, Socjologia wojska, Wyd. MON, Warszawa 1982.
98
W nauce o stosunkach międzynarodowych pojęcie konfliktu zbrojnego jest
również szersze od pojęcia wojny43. Konflikt zbrojny jest poprzedzony antagonizmem
stron, narastającą sprzecznością interesów, konfliktami o charakterze werbalnym
(protest, sprzeciw, ostrzeżenie, groz
ba) i akcją konfliktową (zerwanie stosunków dy-
plomatycznych, demonstracja siły). Akcje konfliktowe, które doprowadziły do użycia
siły, przekształcają się w konflikty zbrojne. Oba terminy używane są wymiennie przy
określaniu elementu walki. Na ogół mianem wojny określa się konflikt, w którym
uczestniczą co najmniej dwa podmioty wojujące, posługujące się siłami zbrojnymi i
stosujące środki i metody walki zbrojnej przeciwko sobie przy zachowaniu pewnej
ciągłości działań44.
Na potrzeby ukazującego się co roku  Raportu w sprawie konfliktów zbrojnych
przyjęto następującą definicję konfliktu zbrojnego. Konflikt polityczny, w którym walka
zbrojna obejmuje siły zbrojne przynajmniej jednego państwa (lub jedną lub więcej
frakcji dążących do przejęcia kontroli całości lub części państwa), w którym ginie
przynajmniej 1000 ludzi w wyniku walk45. Z kolei naukowcy zajmujący się badaniem
zjawiska pokoju uznają za wojnę konflikt w którym ginie więcej niż tysiąc ludzi, poni-
żej tego progu nazywany jest konfliktem zbrojnym46.
W naukach wojskowych pojęcie konfliktu zbrojnego jest również definiowane
na wiele sposobów.
Konflikt zbrojny  rodzaj przemocy zbrojnej polegającej na dążeniu do osią-
gnięcia celów państwa (koalicji, grupy społecznej) przez wzajemne działania przy
użyciu sił zbrojnych lub zorganizowanych grup. Zastosowanie kryteriów form sposo-
bów wykorzystania konfliktów zbrojnych pozwala wyróżnić wojny i przygraniczne kon-
flikty zbrojne47.
Konflikt zbrojny  termin niejednoznaczny, co do którego nie ma w nauce
zgodnej akceptacji. Wśród różnych typów wojny, wymienia się konflikt o obniżonej
intensywności (low intensity conflict), określając go jako: zbrojne działanie w terenie
między pokojem a otwartą wojną przy użyciu ściśle ograniczonych sił i metod48.
43
T. Kęsoń, Współczesne konflikty, op. cit., s.24.
44
R. Borkowski i inni, Konflikty współczesnego świata, Uczelniane Wydawnictwo Naukowo-
dydaktyczne, Kraków 2001, s.39.
45
The Free Online Library, The 2009 armed conflicts report-preview, http://www.thefreelibrary.com
/The+2009+ armed+conflicts+report-preview, dostępny 14.09.2009.
46
Upsala University, The Military Balance, International Institute of Strategic Studies, dostępne
15.08.2009 http://www.iiss.org/publications/military-balance/the-military-balance-2007/.
47
Słownik podstawowych terminów dotyczących bezpieczeństwa państwa, Warszawa 1994, s.12.
48
N. Travor , International Military and Defense Encyclopedia, tom.6, Washington 1993, s.2006.
99
Konflikt zbrojny - sprzeczność powstała między państwami (koalicjami państw) roz-
wiązana przy wykorzystaniu sił zbrojnych, stosujących przemoc zbrojną z punktu wi-
dzenia form i sposobów stosowanej przemocy zbrojnej. Do konfliktów zbrojnych zali-
cza się: wojnę, interwencję zbrojną, incydent zbrojny, przewrót wojskowy, blokadę
zbrojną, demonstrację sił i inne49.
Wśród uczonych zajmujących się problematyką konfliktu zbrojnego również
trudno o jednomyślność jeśli chodzi o wskazanie jego istoty. L. Mucha podkreśla w
nim działania sił zbrojnych przeciwstawnych państw (narodów, klas, grup społecz-
nych) prowadzone na ograniczoną (co do celu, użytych środków, obszaru, czasu
trwania) skalę50. Wydaje się, że przyjęte w tym przypadku zbyt duża ogólność oraz
ograniczenia sprawiają trudność w klasyfikowaniu toczących się działań zbrojnych
jako konfliktu zbrojnego czy też wojny51.
J. Kaczmarek proponuje definicję, w której kładzie nacisk na ograniczenia w
czterech aspektach: celu, obszaru, czasu i form działania. Zakłada, że konflikt zbroj-
ny ma miejsce wówczas, gdy cele polityczne klasy (która go wywołała) są ograniczo-
ne; walka zbrojna toczy się na niewielkim obszarze, w krótkim czasie, nie angażuje
gospodarki kraju będącego w konflikcie, ani całych sił zbrojnych52. Konflikt zbrojny
nie wymaga wykorzystania sytemu obronnego państwa w całości, lecz jedynie nie-
których jego elementów. Trudno jednak nie zgodzić się z tezą T. Kęsonia, że wielo-
płaszczyznowość konfliktu zbrojnego zmusza nas do przyjmowania szerokich defini-
cji uzupełnianych ograniczeniami w zależności od aspektów badanego zjawiska53.
Przykładem takiego podejścia jest definicja proponowana przez S. Dworeckiego, w
której autor przyjmuje, że konflikt zbrojny jest formą walki (działań zbrojnych) i ma
miejsce wówczas, gdy strony (sformalizowane) broniąc swoich interesów (racji) sto-
sują przymus (przemoc zbrojną) w formie zinstytucjonalizowanej  w sensie prawa
międzynarodowego54.
Podsumowując dotychczasowe rozważania oraz biorąc pod uwagę analizę li-
teratury przedmiotu, można przyjąć, że konflikt zbrojny jest częścią konfliktu społecz-
nego, który zwykle wyraża się w prowadzeniu wspólnych i zamierzonych działań lub
zagrożeniu działaniami przez zorganizowane, uzbrojone i odpowiednio wyposażone
49
Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Warszawa 2002, wyd. IV, s. 58.
50
L. Mucha, Przemoc zbrojna, Warszawa 1991, s.33.
51
T. Kęsoń, Współczesne konflikty zbrojne, op.cit., s.5.
52
J.Kaczmarek, Bitwa o przetrwanie, Wyd. MON, Warszawa 1988, s.26.
53
T. Kęsoń, Współczesne konflikty zbrojne, op.cit., s.5.
54
S.Dworecki, Od konfliktu do wojny, op. cit., s.105.
100
grupy55, lub siły zbrojne56 w celu nawiązania walki lub przyjęcia agresywnej postawy
przeciwko innym grupom lub siłom zbrojnym.
Konflikt zbrojny obejmuje ukryte lub jawne zagrożenie lub rzeczywiste zasto-
sowanie walki między dwoma lub więcej przeciwstawnymi, uzbrojonymi siłami. Nie
obejmuje walk lub aktów przemocy między gangami i grupami przestępczymi działa-
jącymi sprzecznie z prawem. Nie zaliczamy również do niego rozruchów - walk ulicz-
nych czy wybuchających spontanicznie bijatyk. Jednak do miana konfliktu zbrojnego
zaklasyfikujemy rewolty, rewolucje, powstania oraz działania paramilitarne, kiedy
przynajmniej jedna ze stron konfliktu jest zorganizowana i wyposażona przez rząd
lub polityczną organizację.
Kluczowym elementem, który oddziela konflikt zbrojny od innych form gwał-
townych konfliktów jest to, że uczestniczą w nim określone grupy ludzi sformowane,
szkolone i użyte do walki. Członkowie tych grup nazywani są personelem wojskowym
i tworzą jednostki wojskowe, organizacje i siły zbrojne.
Siły zbrojne stanowią zespół sił i środków stworzony i wykorzystywany do
prowadzenia walki zbrojnej. Termin  zbrojne oznacza siły lądowe, powietrzne
i marynarki wojennej. Siły zbrojne57 (militarne) odróżniają się od grup niemilitarnych
(cywilnych) poprzez jasne, publiczne potwierdzenie, że celem ich istnienia jest udział
w walce zbrojnej. Personel wojskowy można odróżnić dzięki noszonym mundurom
oraz zachowaniu, które wskazuje że jego celem jest prowadzenie zorganizowanej
przemocy zbrojnej58. Sprzęt wojskowy jest odpowiednio oznaczony i pomalowany, co
55
Inne niż siły zbrojne strony, zorganizowane uzbrojone grupy  charakter takich formacji (partyzant-
ka, oddziały powstańcze) utrudnia ustalenie stosownych kryteriów i wymogów  odniesienie do regu-
laminu haskiego z 1907 r. (art. 1 uznaje za siły zbrojne inne niż armie, uzbrojone grupy, które mają na
czele osobę odpowiedzialną za swoich podwładnych, wyposażone są w stale widoczne znaki wyróż-
niające, jawnie noszą broń, a także przestrzegają prawa i zwyczajów wojennych. Art. 2  jeśli spełnie-
nie przesłanek organizacyjnych nie jest możliwe, za siłę zbrojną mogą zostać uznane grupy, jeśli jaw-
nie noszą broń oraz zachowują prawa i zwyczaje wojenne.
56
W prawie międzynarodowym przyjmuje się, iż należy temu pojęciu nadać możliwie najszerszy za-
kres zgodnie z definicją zawartą w art. 43 PD I  będzie to więc wszelka siła zbrojna zdolna do fak-
tycznego przeprowadzenia działań zbrojnych, nawet jeśli nie została ona włączona do definicji armii
przez ustawodawstwo wewnętrzne Strony (np. gwardia narodowa, straż graniczna, siły policyjne).
57
Siły zbrojne  wyspecjalizowany organ państwa przeznaczony do ochrony i obrony jego interesów
przez możliwość zastosowania przemocy zbrojnej. Biorąc za punkt wyjścia struktury organizacyjne
można je podzielić na regularne siły zbrojne i nieregularne siły zbrojne, z punktu widzenia charakteru
prowadzonych działań na wojska operacyjne i siły i środki obrony terytorialnej, zaś ze względu na
środowisko, w którym prowadzą działania na wojska lądowe, siły powietrzne i marynarkę wojenną.
Zob. Słownik podstawowych terminów dotyczących bezpieczeństwa państwa, Warszawa 1994, s.24.
58
Przemoc Zbrojna  rodzaj przymusu zewnętrznego; środek działania za pomocą siły zbrojnej, do
którego uciekają się niektóre grupy społeczne i instytucje, w celu między innymi przeforsowania wła-
snych interesów, zdobycie lub zachowanie ekonomicznych lub pozaekonomicznych korzyści. Zob.
Leksykon wiedzy wojskowej 1979, s.341 oraz Rodzaj przemocy realizowanej przy użyciu sił zbrojnych
101
pozwala na jego jasne odróżnienie. Jednostki wojskowe mają wyróżniające je ozna-
czenia, które wskazują ich militarny cel. Siły wojskowe są zwykle, lecz nie zawsze,
rozpoznawalne jako oficjalne narzędzie zbrojne państwa lub innego podmiotu poli-
tycznego.
Jeśli chodzi o klasyfikację konfliktów zbrojnych, to w uproszczeniu można ją
sprowadzić do dwóch podstawowych rodzajów: międzypaństwowych lub wewnątrz-
państwowych. Jeżeli kryteria pierwszych są dość jasne, to do drugich można zaliczyć
rożne formy walki: plemienne, narodowe, narodowowyzwoleńcze, powstania, zorga-
nizowane bunty, walki o władzę, w których każda ze stron dysponuje siłą zbrojną.
Z uwagi na zasięg i stopień zaangażowania sił na: globalne, w których anga-
żują się czynnie siły mocarstw i wywołują globalne napięcie; regionalne toczone przy
udziale największych państw regionu pretendujących do roli regionalnych mocarstw,
przy użyciu sił zbrojnych na dużym obszarze oraz lokalne w których uczestniczą
państwa o niskiej pozycji międzynarodowej, dysponujące siłami zbrojnymi, konflikty
te nie wywołują większych napięć i negatywnych skutków międzynarodowych. Po-
dział konfliktów zbrojnych w zależności od różnych kryteriów można znalez
ć w pra-
cach S. Dworeckiego59. B. Balcerowicz do konfliktów zbrojnych zalicza: wojnę, in-
terwencję zbrojną, incydent zbrojny, przewrót wojskowy, blokadę zbrojną. Dodaje
jednocześnie, że nie każdy konflikt powoduje kryzys, nie ma kryzysów bez konfliktów,
wojnę należy traktować jako szczególną formę konfliktu zbrojnego (konflikt zbrojny
jest pojęciem szerszym)60.
W literaturze zachodniej pojawia się jeszcze inna kategoria konfliktu, nazywa-
nego konfliktem militarnym (ang. military conflict) w odróżnieniu od konfliktu zbrojne-
go (ang. armed conflict). Zgodnie z tymi założeniami konfliktem militarnym określa się
sytuację antagonistyczną miedzy dwoma lub więcej stronami, w której siły zbrojne i
systemy broni każdej ze stron są wykorzystywane lub gotowe do użycia w razie po-
trzeby. Termin siły militarne znaczy nie tylko oficjalnie ustanowione siły zbrojne, ale
każdą grupę osób, która łączy w sobie możliwość prowadzenia lub zagrożenie dzia-
łaniami o charakterze agresywnym lub defensywnym w stosunku do drugiej grupy.
Dlatego jednostki paramilitarne, które mogą być tworzone bez oficjalnych więzi z roz-
lub zorganizowanych i uzbrojonych grup mającej na celu narzucenie przeciwnikowi swojej woli. Zasto-
sowanie kryterium form i sposobów wykorzystania przemocy zbrojnej, pozwala wyróżnić konflikt zbroj-
ny, interwencję zbrojną, przewrót wojskowy, demonstrację siły, incydent zbrojny. Słownik podstawo-
wych terminów dotyczących bezpieczeństwa państwa, Warszawa 1994, s.21.
59
S. Dworecki, Od konfliktu do wojny, op. cit., s.106-108.
60
B. Balcerowicz, Pokój i nie-pokój, Bellona, 2002, s.160.
102
poznawalnym podmiotem politycznym, są również siłami militarnymi, które mogą zo-
stać zaangażowane w konflikt, często, ale nie zawsze zlokalizowany i ograniczony w
zakresie i czasami prowadzony pod przykryciem lub sponsorowaniem przez pań-
stwo. Również działania sił przeciw rebelianckich oraz kontrwywiadowczych, które
angażują się w obronę politycznego podmiotu, należy zaliczyć do sił militarnych w
naszym znaczeniu. W bardziej ogólnym sensie siły militarne reagują na potrzeby
państwa i są formalnie zorganizowane przez to państwo w jednostki wojskowe, wy-
posażone w broń i mundury. W sensie ogólnym siły te mogą się zaangażować w kon-
flikt militarny w formie wojen, kampanii, operacji, bitew, potyczek, oblężeń, blokad
oraz w formie konfliktu o mniejszej intensywności działań wojennych jak pokaz siły,
działania o charakterze policyjnym oraz utrzymanie pokoju.
Widać w tym przypadku duże podobieństwo i analogię między definicjami kon-
flikt zbrojny a ,konflikt militarny oraz siły zbrojne a siły militarne.
Na schemacie przedstawiającym spektrum konfliktu militarnego trudno zdefi-
niować linię biegnącą między pokojem a wojną (Rys.4.4).
103
Rys. 4.4 Spektrum konfliktów militarnych
y
ródło: Opracowanie własne.
Pokazano na nim dwa aspekty: poziomy gwałtowności oraz zasięg geogra-
ficzny. Poziomy gwałtowności mieszają się i zachodzą na siebie wzajemnie
i trudno jest jasno oddzielić jedną formę od drugiej. Terroryzm i sabotaż na przykład
mogą obejmować swym zakresem działania od interakcji miedzy osobami cywilnym
oraz konfliktów między grupami do konfliktów o charakterze międzynarodowym
i etnicznym. Podobnie jest w przypadku zasięgu geograficznego konfliktów, który
może rozciągać się od zlokalizowanych (zdefiniowanych) obszarów regionalnych do
104
zasięgu globalnego. Druga wojna światowa była gwałtownym konfliktem toczonym
nad większą częścią globu przez kilka lat, amerykański atak na Libię w 1986 roku był
gwałtownym konfliktem ograniczonym do małego obszaru geograficznego i krótkiego
czasu61.
Kolejny rysunek (Rys. 4.5) przedstawia miejsce walki zbrojnej w ramach cało-
ści konfliktu ludzkiego. Wojna jest głównym kontekstem w ramach którego ma miej-
sce zjawisko walki (lecz nie tylko kontekstem, gdyż walka może mieć miejsce w
przypadku braku oficjalnych działań wojennych). Wojna w ogólnym ujęciu znaczy
wszystkie działania dwóch (lub więcej) przeciwstawnych wrogich stron w konflikcie
militarnym. Obejmuje działania polityczne, ekonomiczne i dyplomatyczne prowadzo-
ne w czasie konfliktu razem z działaniami prowadzonymi przez siły militarne. W ra-
mach wojen może być prowadzona jedna lub kilka kampanii (operacji) zwykle o krót-
kim okresie trwania i angażujących mniejszą ilość sił, aniżeli zaangażowane w wojnę.
Rys.4.5 Spektrum konfliktów
y
ródło: E. Dubois, A Concise Theory of Combat& op. cit.
Kampania znaczy skoordynowany przerzut (przegrupowanie), rozmieszczenie
i przygotowanie sił dla osiągnięcia określonego celu, który odpowiada szerszemu
celowi wojny. Kampania może obejmować serię etapów (faz) prowadzonych jeden po
drugim lub równolegle i kończy się w momencie osiągnięcia celu lub, gdy uzna się że
61
E. Dubois, A Concise Theory of Combat, The Military Conflict Institute, Institute for Joint Warfare
Analysis, Monterey California, dostępny 17.11. 2008 http://www.militaryconflict.org /Command%
20Function.htm.
105
nie można go osiągnąć. Kampania zwykle prowadzi do i obejmuje jedną lub kilka sy-
tuacji walki lub więcej sytuacji lub zagrożeń.
W ramach określonej walki może wystąpić jedna lub kilka potyczek, które mo-
gą przebiegać jednocześnie lub oddzielnie w czasie. Potyczka jest zlokalizowanym
działaniem w czasie walki, które obejmuje intensywne użycie śmiercionośnej siły
między dwoma przeciwstawnymi stronami. Nie występuje jasna granica która dzieli
potyczkę od innych działań w czasie walki, jedyną różnicą są wzmożone działania w
zlokalizowanej przestrzeni o relatywnie krótkiej rozpiętości czasowej. W ramach po-
tyczek będzie występować zwykle wiele krótszych starć między dwoma podmiotami 
osobami, małymi jednostkami, pojazdami bojowymi, samolotami, okrętami które na-
zwano pojedynkami z powodu braku bardziej ścisłego określenia.
Kombinacja pojedynków, potyczek, walki i kampanii składa się na ciągłość
działań wojennych. W ramach tej ciągłości zdarzenia są raczej epizodyczne niż cią-
głe. Nie występuje nieprzerwany strumień pojedynków jeden po drugim, jak również
potyczek, walk lub kampanii. Termin bitwa jest powszechnie używany w kontekście,
który identyfikuje się z amerykańskim terminem walka czasami ma szerszy zakres i
jest zbliżony do amerykańskiego terminu potyczka.
Konflikt militarny występuje na przecięciu się systemu konfliktu ludzkiego
i globalnego systemu polityczno-ekonomicznego jak pokazano poniżej (Rys.4.6).
Globalny system polityczno-ekonomiczny obejmuje wszystkie zdarzenia
o charakterze politycznym, ekonomicznym, socjalnym, kulturowym, religijnym oraz
społecznym, które miały miejsce, które aktualnie trwają oraz te, które wystąpią w
przyszłości. System ten zawiera wzajemne powiązania miedzy głównymi polityczny-
mi podmiotami oraz w ramach różnych politycznych podmiotów. W starym znaczeniu
znaczy to równowagę sił i warunki przetrwania wśród plemion, miast, królestw i impe-
riów. W odniesieniu do czasów współczesnych oznacza to aspiracje, agresję i rów-
nowagę sił wśród państw-narodów, organizacji międzynarodowych i transnarodo-
wych oraz aktorów pozapaństwowych.
106
Globalny system polityczno-ekonomiczny
Konflikt ludzki
Konflikt militarny
Rys. 4.6 Kontekst konfliktu militarnego
y
ródło: E. Dubois, A Concise Theory of Combat ..op. cit.
Globalny system polityczno-ekonomiczny obejmuje wszystkie zdarzenia o charakte-
rze politycznym, ekonomicznym, socjalnym, kulturowym, religijnym oraz społecznym,
które miały miejsce, które aktualnie trwają oraz te, które wystąpią w przyszłości. Sys-
tem ten zawiera wzajemne powiązania miedzy głównymi politycznymi podmiotami
oraz w ramach różnych politycznych podmiotów. W starym znaczeniu znaczy to rów-
nowagę sił i warunki przetrwania wśród plemion, miast, królestw i imperiów. W odnie-
sieniu do czasów współczesnych oznacza to aspiracje, agresję i równowagę sił
wśród państw-narodów, organizacji międzynarodowych i transnarodowych oraz akto-
rów pozapaństwowych.
Wszystkie konflikty militarne występują wyłącznie w ramach przecięcia się
dwóch większych systemów. Wiele działań realizowanych w ramach globalnego sys-
temu polityczno-ekonomicznego takich jak: rządzenie, finanse, handel, produkcja
przemysłowa oraz oświata, niekoniecznie dotyczy konfliktu militarnego. Niektóre kon-
flikty ludzkie (społeczne), takie jak konflikt interpersonalny czy rodzinny występują
poza globalnym systemem polityczno-ekonomicznym. System konfliktu ludzkiego
(społecznego)  dostarcza psychologiczną skłonność, natomiast globalny system po-
lityczno-ekonomiczny dostarcza motywacji i celów do zaangażowania się w konflikt
militarny.
Naukowcy z Instytutu Konfliktów Militarnych podzielili konflikt militarny na trzy
zazębiające się stany: wojnę, kampanię (operację) i walkę zbrojną (Rys.4.7).
107
konflikt militarny
wojna
Kampania, operacja
Walka zbrojna
Rys. 4.7 Stany konfliktu militarnego
y
ródło: E. Dubois, A Concise Theory of Combat& op. cit.
Przyjęty schemat nie ma zbyt jasnej struktury, gdyż występują w nim wyjątki
a wskazane granice są zbyt płynne. Pokazano na nim, że konflikt militarny ma szer-
sze znaczenie aniżeli wojna. Większość kampanii i operacji prowadzona jest w ra-
mach wojny lecz występują również kampanie, które nie zaliczają się do wojny.
Większość zjawisk walki zbrojnej występuje w ramach wojny, lecz niektóre istnieją
poza nią. Ze schematu można również wywnioskować, że istnieją aspekty wojny,
które nie angażują walki zbrojnej. Aby zrozumieć intencje autorów przy konstruowa-
niu powyższego schematu, musimy rozpatrzyć znaczenie i interpretację użytych w
nim terminów.
Wojna definiowana jest najogólniej jako polityczny, ekonomiczny, handlowy,
ideologiczny konflikt między narodami-państwami lub grupami narodowymi-
państwowymi. Do tej kategorii zaliczono również wojny domowe, rebelie i powstania.
Wojna nie wymaga formalnej deklaracji lub oświadczenia, może być rozpoznana do-
piero po jej pojawieniu. Zwykle nieodłączną jej cechą jest walka zbrojna, a celem
osiągnięcie panowania i dominacji poprzez użycie lub zagrożenie użyciem siły bojo-
wej. W wojnie jednakże wiele działań innych niż walka zbrojna również jest zaanga-
żowanych albo w działaniach militarnych, bądz
we wspieraniu działań militarnych.
Elementy niemilitarne wojny obejmują działania polityczne, dyplomatyczne, ekono-
miczne, psychologiczne oraz mobilizację przemysłową.
108
Konflikt militarny może wystąpić poza wojną w formie działań terrorystycznych,
antyterrorystycznych, pacyfikacji lub represji wobec lokalnej ludności. Zjawiska terro-
ryzmu i przestępczości są zasadniczo z natury różne. Terroryzm wykorzystuje prze-
moc do osiągnięcia celów politycznych. Przestępczość używa przemocy dla osią-
gnięcia korzyści personalnych. Przestępczość nie jest konfliktem militarnym w sytu-
acji, gdy terroryzm może nim być.
Konflikty występują w ogromnej różnorodności. Używając kryterium wielkości
(zasięgu) można wyróżnić konflikty lokalne, regionalne, światowe. Biorąc pod uwagę
kryterium ograniczeń można wyróżnić konflikty ograniczone i totalne. Jeśli przyjmie-
my kryterium formy działań, to można wyróżnić konflikt partyzancki, konwencjonalny,
nuklearny. Ze względu na charakter zaangażowanych stron: konflikt międzypań-
stwowy i konflikt wewnątrzpaństwowy. Często można spotkać podział według kryte-
rium intensywności, w który konflikty dzieli się na niskiej, średniej i wysokiej inten-
sywności. Przyjmując kryterium czasu trwania spotykamy konflikty krótkie i przedłu-
żające się. Niektóre z konfliktów składają się prawie wyłącznie z ciągłych zaciekłych
walk, inne przeplatane są długimi okresami napięcia lub wrogości z krótkimi okresami
walk.
Kampanie (operacje) militarne są znaczącym podejściem organizacyjnym do
prowadzenia wojny i podstawowym sposobem planowania i prowadzenia działań mi-
litarnych w czasie jej trwania. Stanowi je zespół powiązanych wzajemnie działań mili-
tarnych, służących osiągnięciu szerokiego, a zarazem określonego celu. Działania te
są ograniczone co do przestrzeni, poprzez przydział obszaru działań oraz czasu, po-
przez zdefiniowanie czasu rozpoczęcia oraz warunków określających zakończenie.
Kampanie militarne są szczególnymi przypadkami terminu o szerszym znaczeniu
 kampania , który może być stosowany ogólnie dla zespołu powiązanych działań,
które mają na celu osiągnięcie szerszych celów politycznych, ekonomicznych, han-
dlowych, ideologicznych a nawet celów błahych. Kampanie są prowadzone w zdefi-
niowanych geograficznie lub funkcjonalnie obszarach pod jednoosobowym dowódz-
twem. Kampanie w kategorii konfliktu militarnego mogą mieć charakter militarny bądz

niemilitarny. Kampanie niemilitarne są prowadzone w czasie wojny dla podtrzymania
wsparcia społecznego, zwiększenia ekonomicznej aktywności lub uniemożliwienie
przeciwnikowi dojścia do środków materiałowych. Militarne kampanie prowadzone w
okresie nie wojennym, mają na celu ograniczenie handlu narkotykami, realizowanie
zadań w utrzymaniu pokoju lub przeciwdziałania działaniom terrorystycznym i mogą
109
obejmować działania militarne i walkę zbrojną. Kampanie militarne skupiają się na
działaniach sił militarnych, włączając nie tylko działania bojowe, lecz również wysiłki
wspierające i pomocnicze. Wsparcie obejmuje zapewnienie dostaw oraz usługi dla
personelu i obsługę sprzętu. Wysiłki pomocnicze obejmują działania psychologiczne,
sprawy cywilne, jeńców wojennych, budownictwo, transport, produkcyjne i podobne
działania niemilitarne, które mogą być prowadzone przez personel wojskowy lub or-
ganizacje prywatne. Kampanie militarne są wyznaczone do stosowania siły wojsko-
wej w działaniach bojowych lecz nie jest to warunek niezbędny jeżeli misja (zadanie)
może być osiągnięte przy pomocy zagrożenia użyciem sił militarnych.
Walka zbrojna jest celową, kontrolowaną przemocą prowadzoną przy użyciu
bezpośrednich środków śmiercionośnej siły pomiędzy przeciwnikami, z których każdy
próbuje wykonać swoją misję (zadanie), a której osiągnięcie, ma wartość dla strony
i osiągnięcie której stoi w sprzeczności w pewnym stopniu z zadaniem drugiej strony.
Stanowi  produkt sił militarnych, którego zastosowanie lub zagrożenie zastosowa-
niem jest wiodącym czynnikiem w wojnie i kampanii (operacji) militarnej. Chociaż wą-
ska w swym zakresie i krótka w zastosowaniu ma zasadniczy wynik ponadczasowy
i jej rezultaty w przestrzeni mogą być szerokie i długotrwałe.
Pewne walki zbrojne występują poza obszarem wojny (np. przeciwdziałanie
terroryzmowi, wymuszanie pokoju). Niektóre walki zbrojne w wojnie występują poza
kampanią (operacją) jako część oddzielnych bitew, starć lub potyczek. Pomimo dra-
stycznych zmian w systemach broni i taktyce ich wykorzystania walka zbrojna pozo-
staje śmiercionośną interakcją istnień ludzkich.
4.3 Przyczyny konfliktów zbrojnych
Badania nad przyczynami konfliktów zbrojnych jak do tej pory nie przyniosły
spójnej i zgodnej teorii, która byłaby do zaakceptowania przez większość uczonych
zajmujących się tym zjawiskiem. Istnieje zgoda co do tego, że nie można go zredu-
kować do pojedynczego przypadku. Oczywistym jest również fakt, że istnieje  bardzo
niewiele niezbędnych warunków , które muszą być spełnione, aby mogło dojść do
wybuchu wojny i  bardzo dużo wystarczających warunków, z których tylko kilka mo-
że wystąpić w każdym konflikcie. Wojna jest możliwa, gdy tylko dostępna jest broń,
dzięki której można walczyć i tak długo, jak występuje spór między dwoma lub więcej
110
stronami. Co jest powodem wojny pozostaje jednak nadal dużo bardziej skompliko-
wanym pytaniem62.
W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku miało miejsce 118 konfliktów
zbrojnych na całym świecie z udziałem ponad 80 państw, w wyniku których śmierć
poniosło około sześć milionów ludzi.
Na początku XXI wieku wybuchło 40 nowych konfliktów w roku 2007 ich liczba
wynosiła 28, natomiast w 2008 roku 30 konfliktów zbrojnych w 24 państwach. Między
rokiem 1999, a 2008 zakończyło się 30 konfliktów. Przytoczone dane statystyczne
robią wrażenie63.
Decyzja o podjęciu działań zbrojnych jest procesem złożonym, obejmującym
wielu aktorów działających w szerokim zakresie warunków i okoliczności. Z tego też
powodu historia wojen jest zwykle bardzo złożona i historycy muszą dokonywać
ostrożnych wyborów wśród czynników, na które położyć nacisk oraz dowodów, któ-
rym można zaufać. Próba teoretycznego opracowania wyjaśnienia przyczyn wybuchu
konfliktów zbrojnych jako zjawiska, wymaga analizy wielorakich interaktywnych
zmiennych. Większość prowadzonych badań dotyczących przyczyn konfliktów przed
rokiem 1990, koncentrowała się na konfliktach międzynarodowych (Horowitz i Rapa-
port). Jest to o tyle dziwne, że po zakończeniu II wojny światowej konflikty wewnętrz-
ne i wojny domowe wybuchały zdecydowanie częściej aniżeli konflikty międzynaro-
dowe lub międzypaństwowe64. Tylko niektóre z konfliktów wewnętrznych zostały opi-
sane w sposób bardzo ogólny.
W latach 90-tych ubiegłego wieku nastąpił imponujący wzrost badań nauko-
wych poświęconych przyczynom konfliktów zbrojnych między dwoma lub więcej pań-
stwami. Obecnie prowadzone badania skupiają się w szczególności na kwestiach i
czynnikach etnicznych, środowiska, polityki i gospodarki. Dość uboga teoria z tego
obszaru opiera się na kontraście między grupami spodziewającymi się rzeczywistego
dostępu do posiadania dóbr i władzy. Takie podejście jest blisko powiązane z teorią
uprawnienia grup Horowitza, która kładzie wyraz
nie większy nacisk na czynniki et-
niczne, które towarzyszą czynnikom ekonomicznym i politycznym65. Jednakże et-
62
D. Smith, Nation-State, Nationalism and Political Identity, University of Oslo 1995, s.16.
63
Department of Peace and Conflict Research, Uppsala University, Stockholm International Peace
Research Institute dostępne 11.09.2009 http://www.pcr.uu.se/gpdatabase/search.php.
64
D. Singer, Armed Conflict in the Former Colonial Regions: From Classification to Explanation, [w:]
Goor dostępne 23.08.2009 http://www.berghof-handbook.net/articles/smith_handbook.pdf.
65
Zob. T. Gurr, Minorities at risk: a global view of ethno political conflicts, Washington, D.C 1995,
United States Institute of Peace Press.
111
niczna różnorodność sama w sobie nie wydaje się być wystarczającym powodem do
wybuchu konfliktu zbrojnego. Jeśli by była to państwa o największych skłonnościach
do prowadzenia konfliktów musiałyby być różnorodne etnicznie, a w istocie tak nie
jest66. W rzeczywistości może być tak, że istnienie czynników etnicznych i religijnych
nawet redukuje ryzyko wybuchu konfliktu67, gdyż zachęca podzielone grupy do ucze-
nia się życia wspólnie pomimo istniejących różnorodności. W sytuacji gdy proces
uczenia zawiedzie, podział etniczny może obrócić się w zaostrzony konflikt i zwięk-
szyć prawdopodobieństwo poważnej eskalacjii. Pierwszorzędnym przykładem może
być rozpad Jugosławii w latach 90 tych ubiegłego wieku.
Badania powiązań między degradacją środowiska a konfliktem wskazują na
rożne (czasami katastrofalnie niskie) zdolności państw i społeczeństw do adaptacji
na zmieniające się warunki środowiska bez uciekania się do przemocy68. Jednakże
podejście identyfikujące bezpośrednie powiązania konfliktu z degradacją środowiska
jest ostatnio kwestionowane69. Obecnie przeważa opinia, że występuje pewna kate-
goria konfliktów zbrojnych, tak jak te na Haiti i w Filipinach, których przyczyn nie da
się wytłumaczyć bez odniesienia do degradacji środowiska.
Badania powiązań między systemami politycznymi a pokojem prowadzą do
wniosków, że państwa demokratyczne prawie nigdy nie dążą do konfliktu zbrojnego
między sobą70. Levy opisuje istotę tych wniosków jako  tak bliskie czemuś, co przy-
pomina empiryczne stosunki międzynarodowe 71. Twierdzenie to spowodowało kon-
trowersję zarówno z powodu jego słabości empirycznej, jak również niesłuszności
teoretycznej. Macmillan twierdzi, że tego rodzaju wniosek opiera się na błędnym za-
łożeniu badań. Jednakże empiryczne twierdzenie jest szeroko akceptowane nawet
mimo, że wymaga ono dalszych wyjaśnień teoretycznych i pojęciowych72. Gorącym
tematem dzisiaj w aspekcie badań przyczyn konfliktów zbrojnych jest pytanie, czy
demokracje są pokojowo nastawione w ujęciu ogólnym, czy tylko do siebie.
66
D. Smith, The State of War and Peace Atlas, London & New York, NY: Penguin Books 1997, s. 30.
67
P. Collier, Doing Well out of War, materiał przygotowany na konferencję nt. Economic Agendas in
Civil Wars, London, kwiecień 1999 dostępny 07.09.2009 http://siteresources.worldbank.org INT-
KNOWLEDGEFORCHANGE/Resources/491519-1199818447826/28137.pdf.
68
T. Homer-Dixon, Environmental Scarcities and Violent Conflict: Evidence from Cases, International
Security, 1994/1, s. 5 40.
69
N. Gleditsch, Armed Conflict and the Environment: A Critique of the Literature, Journal of Peace
Research, 1998/3, s. 381 400.
70
Zob. B. Russett, Grasping the Democratic Peace, Princeton, NJ: Princeton University Press 1993.
71
J. Levy, The Causes Of War: A Review Of Theories And Evidence, [w:] Philip E. Tetlock, Behavior,
Society, and Nuclear War. Vol. 1, New York 1989: Oxford University Press, s.270
72
S. Harvey, Democracy and Integration: Why Democracies Don t Fight Each Other, [w:] Journal of
Peace Research, 1997/34, s. 53 162.
112
Pytanie czy państwa te są rzeczywiście bardziej pokojowe zostało postawione
przez Rummela73 i poddawane w wątpliwość przez Risse-Kappen74. Herge, Gatek
i Gleditsch wskazują również na pewien niuans w toczącej się dyskusji polegający na
zidentyfikowaniu różnych skłonności do konfliktu wewnętrznego, reprezentowanych
przez różne rodzaje demokracji. Kończą wnioskami, że państwami które mają naj-
większe skłonności do konfliktu zbrojnego są państwa nie całkiem demokratyczne i
nie całkiem autokratyczne. Szczególnie niebezpieczne ich zdaniem jest przejście do
demokracji75. Rozumowanie to rzuca światło na konflikty zbrojne w byłej Jugosławii
oraz Związku Radzieckim, w których społeczeństwa przeżywały zmiany systemowe i
rozpad państwa federalnego, a także akty przemocy w Indonezji od zakończenia re-
żimu Suharto w 1998.
Jednakże to ekonomiczne warunki urastają do najważniejszych czynników
tłumaczących zjawisko konfliktu zbrojnego. Według Hauge i Ellingsena kluczową
kwestią w tym przypadku jest niski poziom rozwoju gospodarczego76. Może to wyni-
kać z niskiego przeciętnego wzrostu krajowego brutto na jednego mieszkańca spo-
wodowanego nieproporcjonalnie dużym udziałem sektora rolnictwa lub słabością
ekonomiczną państwa w obrocie na światowych rynkach towarowych
i finansowych77. Podobnie jak Hauge i Ellingsen również Auvienn jako drugi ważny
czynnik obok słabej kondycji ekonomicznej identyfikuje brak otwarcia ekonomicznego
państw demokratycznych. Powyższe tezy są poparte wnioskami i dowodami przed-
stawionymi przez Colliera mówiącymi, że nawet w biednych społeczeństwach liderzy
zwykle rywalizują ze sobą o kontrolę dostępnych nadwyżek gospodarczych.
W przypadku biednego społeczeństwa, gdy dostępne nadwyżki są małe lub
doszło do katastrofalnego w skutkach kryzysu, rywalizacja może być szczególnie
ostra i doprowadzić do wybuchu konfliktu zbrojnego. Akty przemocy w Liberii
w latach 1989 do 1997, wojna w Sierra Leone od 1991 roku, dziesięciolecia wojny
w Angoli oraz powtarzające się masakry i wybuchy brutalności w Burundi i Ruandzie
73
R. Rummel, Democracies ARE Less Warlike Than Other Regimes, [w:] European Journal of Inter-
national Relations, 1995/4, s. 457 479.
74
T. Risse-Kappen, Democratic Peace  Warlike Democracies? A Social Constructivist Interpretation
of the Liberal Argument [w:] European Journal of International Relations, 1995/1, 4, s. 491 517.
75
R. Keith, R. Gurr ,Tracking Democracy s Third Wave with the Polity III Data [w:] Journal of Peace
Research 1995/ 32, s. 469 482.
76
Wenche, Ellingsen, Beyond Environmental Scarcity: Causal Pathways to Conflict [w:] Journal of
Peace Research, 1998/35, s. 299 317.
77
W. Avery, D. Rapkin, World Markets and Political Instability within Less Developed Countries [w:]
Cooperation and Conflict, 1986/21, s. 99 117.
113
są przykładami podkreślającymi słuszność tej koncepcji. Przyjmując bardzo uogól-
nione wnioski z dotychczasowych rozważań można przyjąć, że :
" najważniejszymi powodami współczesnych konfliktów zbrojnych są słabe wa-
runki ekonomiczne,
" również systemy polityczne o represyjnym charakterze, szczególnie w okre-
sach transformacji ustrojowej prowadzą do wybuchu konfliktów zbrojnych,
" degradacja zasobów surowcowych (erozja gleb, zła gospodarka wodna) mogą
również w znaczny sposób przyczynić się do wybuchu konfliktu, lecz ogólnie
ujmując nie stanowi ona centralnego problemu jak to jest w przypadku deter-
minantów politycznych i ekonomicznych,
" podział etniczny sam w sobie nie jest powodem konfliktu zbrojnego, lecz stro-
ny w konflikcie są często definiowane przez ich tożsamość etniczną.
Teorie socjologiczne dotyczące przyczyn konfliktów zbrojnych w celu wytłuma-
czenia tego zjawiska bazują na uogólnieniach statystycznych, w przypadku których
prawie zawsze mamy do czynienia z wyjątkami. Biedne, niedemokratyczne państwa
na przykład mają szczególną tendencję do konfliktów zbrojnych, lecz istnieje wiele
konfliktów zbrojnych w państwach, które nie należą do grona najbiedniejszych i naj-
bardziej represyjnych na świecie. Podobnie istnieją państwa, które są zarówno eks-
tremalnie biedne i represyjne, a mimo to nie ma w nich wojny.
Problem jaki dotyczy literatury akademickiej polega na tym, że koncentruje ona
swoją uwagę na pytaniu, jaka jest najważniejsza przyczyna wybuchu konfliktu zbroj-
nego. W większości przypadków takie podejście może być mylące. Pytanie powinno
brzmieć nie jaka przyczyna jest ważniejsza od innych, ale jak różne przyczyny od-
działywają na siebie? Szczególne wątpliwości budzi próba wymuszenia wyboru mię-
dzy wytłumaczeniem politycznym a ekonomicznym. Wytłumaczenie ekonomiczne
rozpatruje kwestię w jaki sposób problemy zabezpieczenia podstaw życia mogą pro-
wadzić ludzi do konfliktu zbrojnego. Konflikt może się bardzo łatwo rozwinąć jeżeli
duża liczba ludzi będzie przekonana, że podjęcie broni jest nie tylko uzasadnione i
legalne, ale być może jest jedynym sposobem na zabezpieczenie życia. Innymi słowy
czują oni, że są w niesprawiedliwej sytuacji i dlatego decydują się ją naprawić. Jed-
nakże duża liczba ludzi nie podejmuje tego rodzaju decyzji spontanicznie. Są oni
mobilizowani politycznie przez liderów, którzy zdobywają ich serca i umysły. Ludzie ci
stają się lojalni i zaangażowani, a następnie są przekonywani i nawoływani do rozpo-
częcia konfliktu zbrojnego. Dlatego błędne analizy konfliktów mogą przyczyniać się
114
do ignorowania politycznego wymiaru zjawiska. Jeden z powodów takiej sytuacji leży
w braku kompatybilności między teorią a praktyką polityczną. Teoria dąży do skupie-
nia swej uwagi na warunkach długoterminowych i tworzeniu uogólnień tracąc tym
samym precyzję w dążeniu do uniwersalności78. Z dużej perspektywy szczegóły poli-
tycznych zachowań mogą zostać z dużym prawdopodobieństwem niezauważone.
Chociaż liderzy polityczni mają często skłonność do kładzenia nacisku na wielkie wi-
zje strategiczne, to ostatecznie ich przetrwanie zależy od ich zdolności do radzenia
sobie ze szczegółami. Teorie w naukach socjologicznych podejmują stanowisko wy-
chodzące daleko do przodu, natomiast w polityce przeważa stanowisko bliższe,
obecne. Dlatego też każda próba w zrozumieniu konfliktu jako globalnego zjawiska,
musi opierać się na dużym obrazie siecio-ekonomicznym, podczas gdy wysiłki w
analizowaniu szczególnego przypadku konfliktu zbrojnego będą musiały skupić się
zamiast tego na polityce i na działaniach określonych organizacji i pojedynczych
osób. Zamiast pozwalać tym różnym poziomom  szerokiemu teoretycznemu uogól-
nieniu z jednej strony i szczegółowym analizom z drugiej  istnieć w całkowitej izola-
cji, bardziej owocne będzie poszukanie sposobu na ich powiązanie. Tylko w ten spo-
sób można uzyskać szerokie uogólnienie dostarczając analitykom użytecznych
wskazówek w typowaniu przypadków i poszukiwaniu największych niebezpie-
czeństw. Przy takim podejściu tłumaczenie powodów będzie musiało odzwierciedlać
podłoże socjologiczne, kulturowe, ekonomiczne i środowiskowe ale również rozpa-
trywać pierwszoplanową kwestię polityczną. Inaczej mówiąc, do wyjaśnień o struktu-
ralnym charakterze należy brać pod uwagę również polityczne. Clausewitz definiował
wojnę jako  akt siły zmuszający naszego przeciwnika do realizacji naszej woli  oraz
kontynuację polityki innymi środkami Keegan z kolei argumentuje, że taka definicja
wojny wprowadza w błąd ponieważ ignoruje sposób, który kultura kształtuje zarówno
dlaczego i jak ludzie dążą do wojny. Dessler proponuje dobry punkt odniesienia do
takich wielopoziomowych analiz79. W mnogości potencjalnych przyczyn konfliktów
zbrojnych zauważył nie tyle różnorodność powodów, co różne ich rodzaje i przedsta-
wił ich typologie ujmując je w cztery grupy. Przy niewielkich zmianach w terminologii
78
J. Levy, The Causes Of War: A Review Of Theories And Evidence, [w:] Philip E. Tetlock, Behavior,
Society, and Nuclear War. Vol. 1, New York 1989: Oxford University Press, s 209-333.
79
D. Dessler, How to Sort Causes in the Study of Environmental Change and Violent Conflict, [w:]
Grćger and Smith 1994, s.128.
115
i treści analityczne ramy wywodzące się z jego rozumowania można podsumować w
sposób następujący:
" z
ródło przyczyn (kanały u Desslera) są zasadniczymi liniami  rozłamów poli-
tycznych, społecznych, ekonomicznych lub narodowych & które można zna-
lez
ć bardziej na poziomie grup aniżeli osób . Mogą powstać w wyniku wyklu-
czenia określonych grup od władzy poprzez systematyczne faworyzowanie in-
nych lub w wyniku regionalnych różnic ekonomicznych. Stanowią podstawowe
elementy politycznej struktury. Zbadanie ich oznacza zbadanie pochodzenia i
przyczyn konfliktu oraz ich odizolowanie.
" Strategia mobilizacji (u Desslera cele) składa się zarówno z celów kluczowych
aktorów politycznych i sposobu w jaki oni próbują spełnić swoje cele. Innymi
słowy kiedy analizuje się strategię mobilizacji rozpatruje się cały zakres za-
chowań politycznych  zarówno w jaki sposób tworzone są koncepcje oraz to
jak są przedstawiane. Dlatego też poszukuje się takich powodów, dla których
ludzie walczą i rozważa się jak rozumieją swoje powody.
" Zapalniki są czynnikami, które dotyczą czasu początku konfliktu zbrojnego.
Odniesienie się do tego pomaga wytłumaczyć nie dlaczego konflikt się rozpo-
czął w ogóle, ale dlaczego się rozpoczął właśnie wtedy. Często są w formie
zdarzeń lub działań podejmowanych przez znaczących aktorów, które ograni-
czają wybory graczy powodując podejście pokojowe mniej atrakcyjne od bar-
dziej atrakcyjnych opcji gwałtownych.
" Katalizatory są czynnikami, które dotyczą intensywności i długości konfliktu.
Mogą być wewnętrzne tak jak militarna równowaga między przeciwstawnymi
stronami lub zewnętrzne tak jak interwencja sił ONZ. Mogą dotyczyć taktyki
działań (czy rebelianci unikają ataków na rejony zamieszkane przez ludność
cywilną) lub zjawisk naturalnych takich jak teren, warunki pogodowe, pory ro-
ku. Mogą być czynnikami materialnymi takimi jak dostępności do broni oraz
poglądów na sposób prowadzenia działań.
Przedstawiona typologia przesuwa uwagę z warunków i skupia na aktorach. Nie do-
starcza teorii przyczyn, a jest bardziej sposobem organizowania teorii. Wskazuje
również kwestie, które powinniśmy badać i sugeruje sposoby organizowania analiz
pojedynczych przypadków eskalacji konfliktu.
Nie można pominąć założeń polemologii, która przyczyny wojen i konfliktów przed-
stawia na trzech poziomach:
116
1. przyczyny strukturalne - uzależnione od poziomu rozwoju intelektualnego,
techniki, ekonomicznego, rolniczego i przemysłowego, sytuacji geograficznej,
uwarunkowań historycznych i geograficznych;
2. przyczyny koniunkturalne  polityczne sojusze, koalicje, zachowania opinii pod
wpływem propagandy, indoktrynacji i ideologii;
3. przyczyny okazjonalne  nieprzewidziane incydenty, prowokacje.
Przyczyny koniunkturalne i okazjonalne są tylko skutkiem przyczyn strukturalnych,
gdyż zmiany w tych właśnie sferach powodują zachowania agresywne (indywidualne
i zbiorowe) prowadzące do wybuchu konfliktów zbrojnych.
Poszukując przyczyn konfliktów zbrojnych pracownicy francuskiego Instytutu
Polemologii w latach siedemdziesiątych przeanalizowali 366 konfliktów zbrojnych,
które wybuchły w latach 1740-1974 oraz około 3000 większych i mniejszych konflik-
tów zbrojnych w latach 1968-1973. zebrany materiał badawczy pozwolił wskazać
przyczyny:
" okazjonalne w 46 % badanych konfliktów;
" koniunkturalne w 100 % badanych konfliktów;;
" Strukturalne w 93 % badanych konfliktów.
Naukowcy stwierdzili jednocześnie, że w mikrokonflliktach (starcia graniczne i terro-
ryzm) istotną rolę odgrywają przyczyny ekonomiczne, ale powodują nieznaczne skut-
ki ekonomiczne. W większych konfliktach zbrojnych czynnik ekonomiczny jest jedną
z wielu ich przyczyn, a efekty ekonomiczne są znaczne. Według polemologów współ-
czesne konflikty zbrojne wewnętrzne i międzypaństwowe spełniają cztery (cztery)
funkcje:
1. ekonomiczne (zysk);
2. wzmocnienia i konsolidacji władzy wewnętrznej i pozycji zewnętrznej;
3. zamiany istniejących struktur;
4. destrukcji demograficzno-ekonomicznej.
Uzyskane wyniki w wyjaśnieniu przyczyn konfliktów zbrojnych pozwoliły polemolo-
gom odrzucić monokauzalizm współczesnych konfliktów zbrojnych. Lokalizując w
czasie i przestrzeni 71 większych konfliktów zbrojnych toczących się po II wojnie
światowej polemologowie szukali potwierdzenia geopolitycznej teorii ich powstania.
117
Wynikiem badań było powstanie koncepcji (teorii)  światowych frontów agresywności
i ich ogniskowania się 80.
Wyróżniono dziewięć takich frontów (północnoafrykański, południowoafrykań-
ski, północnoamerykański, południowoamerykański, chiński, wschodnioazjatycki,
afroazjatycki, wschodnioeuropejski, północnoirlandzki). Proces ogniskowania konflik-
tów opiera się na teorii R. Carrere, który twierdzi,  że światowa przemoc polityczna
nie rozkłada się przypadkowo na powierzchni globu, ale ma tendencję do ognisko-
wania się na pewnej liczbie  frontów agresywności i w ich otoczeniu . Stanowi to do-
wód podwójnego dziedzictwa geografii i historii 81.
80
T. Kęsoń, op. cit, s.43
81
R. Carrere, La violance politique mundiale en 1981. Comparison avec la periode 1968  1980., [w :]
A. Gałganek,  Studia Nauk Politycznych 1985, nr 3 4, s. 134..
118