WPROWADZENIE
Na wstępie mojej pracy pragnąłbym wyjaśnić znaczenie pojęć, wydawałoby się
prostych, a przecieŜ jak Ŝe złoŜonych: socjalizacja i rodzina. Jeśli chodzi o pierwsze z nich to
powołując się na wyjaśnienia słownikowe oznacza ono: „uspołecznienie, przysposobienie do
Ŝycia w społeczeństwie”[1].
JednakŜe takie rozumienie pojęcia socjalizacji jest źródłem wielu nieporozumień.
Powołując się na Romana Millera: socjalizacja-wychowanie-psychoterapia, naleŜałoby
skorzystać z jego definicji: Uspołecznienie jest celem wychowania, najściślej powiązanym z
ustrojem i jego ideologią, realizowanym przez odpowiednio dobrane treści ideologiczne,
wykształcenia ogólnego i czynne uczestnictwo w Ŝyciu społecznym. Natomiast socjalizacja,
dokonuje się w róŜnych środowiskach i grupach społecznych, których ideologia, tradycje i
wzory zachowania mogą odbiegać od tych, które propagują państwowe instytucje
wychowawcze, ze szkolnictwem na czele. Wyniki socjalizacji akceptowane w pewnych
grupach społecznych mogą się okazać nieporządne dla innych grup. DąŜenia młodych, którzy
wysuwają jako najbardziej poŜądany cel Ŝycia szczęście w rodzinie i dobrobyt, świadczą o
niepowodzeniu wychowania, które nie zdołało ich naleŜycie uspołecznić, bowiem łodzi
oddziałają Ŝycie prywatne od społecznego, nie chcą się włączać w sposób zaangaŜowany w
rozwój swojego narodu i państwa.
Innego wyjaśnienia czym jest proces socjalizacji dostarczają nam Peter Berger i
Thomas Luckmann w swojej ksiąŜce: Społeczne tworzenie rzeczywistości. Twierdzą oni, iŜ:
jednostka nie rodzi się członkiem społeczeństwa. Rodzi się ona jedynie z predyspozycjami do
uspołecznienia i dopiero wtedy staje się członkiem społeczeństwa. Według nich człowiek staje
się pełnoprawnym członkiem społeczeństwa dopiero po złoŜonym procesie wszechstronnego i
zwartego wprowadzenia jednostki w obiektywny świat społeczeństwa lub inny jego sektor.
Dokonują oni podziału na socjalizację pierwotną i wtórną. Socjalizacja pierwotna jest
pierwszą socjalizacją, która jednostka przechodzi w dzieciństwie i z której pomocą staje się
członkiem społeczeństwa. Socjalizacja wtórną jest kaŜdy następny proces, który wprowadza
jednostkę, mającą juŜ za sobą socjalizację pierwotną, w nowy sektor obiektywnego świata
jego społeczeństwa. WaŜniejsza dla jednostki jest socjalizacja pierwotna, zasadnicza
struktura jakiejkolwiek socjalizacji wtórnej musi przypominać strukturę tej pierwszej. [...]
Socjalizacja pierwotna wiąŜe się nie tylko z uczeniem czysto poznawczym. Dokonuje się ona w
atmosferze o wysokim ładunku emocjonalnym. W gruncie rzeczy wiele przemawia za tym,
Ŝeby z takiego emocjonalnego związku znaczącymi innymi, proces uczenia byłby trudny, jeŜeli
nie całkiem nie moŜliwy. [...] Socjalizacja wtórna jest inernalizacją subświatów
instytucjonalnych czy teŜ wyrastających z instytucji. Dlatego jej zakres i charakter są
zdeterminowane złoŜonością podziału pracy i towarzyszącym mu podziałem wiedzy. [...]
Socjalizacja wtórna polega na nabyciu wiedzy związanej z rolami, które pośrednio lub
bezpośrednio wywodzą się z podziału pracy.
Inny pogląd na pojecie socjalizacji wysuwa D. Parsons w ksiąŜce: Struktura społeczna
i osobowość, określając ją jako: rezultat stopniowej interrealizacji stosunków między rolami w
rodzinie, których zróŜnicowanie ciągle wzrasta. Określa ja jako rozwój zobowiązań i
uzdolnień osobniczych, które są istotnymi przesłankami pełnienia ról społecznych w
przyszłości. ZróŜnicowanie ról jest rozumiane jako przygotowanie w dzieciństwie do
wypełniania obowiązków społecznych, opartych na normach moralnych przekazywanych
przez rodziców. [...] i dalej podkreśla, Ŝe pojęcie socjalizacji jest pojęciem szerszym od
pojęcia wychowania, gdyŜ obejmuje nie zamierzone oddziaływanie urządzeń i instytucji, a
takŜe czynników materialnego aparatu kultury.
Wytłumaczenie, czym jest rodzina jest zadaniem o wiele bardziej skomplikowanym.
Oczywiście kaŜdemu z nas przychodzi na myśl banalna formuła: „podstawowa
komórka społeczna”. Ale czy ta formuła po głębokiej analizie nie okazuje się arcymądrą?
Właśnie udowodnienie tezy: rola rodziny , jako podstawowej komórki społecznej w procesie
socjalizacji dziecka, będzie tematem mojej pracy.
Wróćmy do znaczenia słowa rodzina. Według [1] jest to: „grupa społeczna złoŜona z
małŜonków i ich dzieci, takŜe osoby związane bliskim pokrewieństwem, powinowactwem” .
Stanisław Kowalski w Socjologii wychowania w zarysie „Powszechnie przez rodzinę rozumie
się parę małŜeńska i jej dzieci. Adekwatne zdefiniowanie tej swoistej grupy społecznej nie
jest, wbrew pozorom, sprawa łatwą. ToteŜ podejmowano wiele rozmaitych prób jej
zdefiniowania. Trudności pochodzą stąd, Ŝe adekwatna definicja powinna objąć wszystkie,
bardzo rozmaite, formy Ŝycia rodzinnego, charakterystyczne dla społeczeństw róŜnych kultur,
róŜnych okresów historycznych i róŜnych ustrojów, a wiec rodziny zarówno społeczeństwa
pierwotnego, określone normami społecznymi niesformalizowanymi, jak i społeczeństw
historycznych, w których instytucja rodziny uregulowana jest normami formalno prawnymi
(kodeksami rodzinnymi), ukształtowanymi na podłoŜu tamtych norm tradycyjnych. Definicja
powinna przy tym objąć wszystkie typy rodzin – zróŜnicowane i róŜnicujące się w wyniku
wymiany pierwotnych partnerów w małŜeństwie na nowych, niejednokrotnie posiadających
juŜ dzieci – jak i małŜeństwa z dziećmi adoptowanymi. Wśród licznych definicji
proponowanych w literaturze socjologicznej, dość ogólną, mieszczącą w sobie ogół
wymienionych odmian (typów), zdaje się być definicja, według której rodzina to grupa oparta
w zasadzie na współŜyciu płciowym, dostatecznie ścisła i trwała, aby stwarzając warunki do
prokreacji i wychowania, a wiec grupa złoŜona z osób, które łączy stosunek małŜeński i
rodzicielski – z tym Ŝe chodzi tu o stosunek rodzicielski w szerokim, społeczno-prawnym
rozumieniu tego terminu. Dwa podstawowe stosunki decydują o powstaniu i istnieniu
rodziny: małŜeństwo i pokrewieństwo”. Tyle literatura. Moim zdaniem jest tworem zarówno
biologicznym jak i instytucją społeczną. Rodzina bowiem wykazuje jedność Ŝyciową i
funkcjonalną, której nie da się rozdzielić. W jej skład wchodzą jednostki róŜniące się od
siebie pod względem fizycznym oraz psychicznym, które wzajemnie się uzupełniają. Rodzina
Stanowi ogniwo w łańcuchu: „jednostka (rodzina) społeczeństwo, to jacy jesteśmy, jakie
normy wyznajemy, jakim tradycjom jesteśmy wierni, a takŜe (w zasadzie przede wszystkim)
jak radzimy sobie w kontaktach międzyludzkich i jak funkcjonujemy w większych grupach
jest zaleŜne od rodziny, w której się wychowaliśmy i którą my tworzymy”. Nikt bowiem nie
przeŜywa swego Ŝycia sam. Ci, którzy będą usiłowali tak czynić z punktu widzenia
psychologii, nie będą normalnymi osobnikami. „Rodzina ma swoje charakterystyczne cechy,
które róŜnią ją od róŜnych grup społecznych; ma swój intymny, wewnętrzny świat, nie
powtarzalny i róŜniący jedna rodzinę od drugiej. Jednocześnie jest grupa otwartą, nawiązująca
kontakty z innymi grupami, wchłaniającą treści „wielkiego świata” i dostosowującą się do
zmian. Jest stara jak świat ale zawsze inna. Rodzina jest „kolebką” rozwoju osobowości
kaŜdego członka zwłaszcza dziecka. W niej zdobywa ono mowę, język, kształtuje uczucia i
postawy wobec członków rodziny i otaczającego świata. Rodzina jest waŜna dla dziecka, bo
wprowadza je w świat kultury i przygotowuje do udziału w Ŝyciu dorosłych”1.
Rola rodziny wiąŜe się nierozerwalnie z jej etapami. KaŜda rodzina ma własną
historię, która obejmuje okresy: zarodkowej, narodzin i rozwoju, zdolności do zwiększania
adaptacji, do zmian i ulepszeń, skłonności do kryzysów. Przezywa ona zarówno okresy
nasilenia, jak i osłabienia więzi interpersonalnej i ideowej. Przejawiają się w niej siły
biopsychiczne – stanowiące impuls do jej załoŜenia – jak równieŜ siły zmuszające młodą
1 Józef Rembowski Rodzina w świetle psychologii Warszawa 1986, str.30.
jednostkę do odłączenia się, oddalenia, chociaŜby w celu późniejszego załoŜenia własnej
rodziny o układach ról przez siebie akceptowanych [3].
Tak więc rodzina ulega przemianom wraz z przemianami zachodzącymi u jej
członków. Rodzina ma do spełnienia kilka funkcji. Do tej pory w literaturze przedmiotu jako
nadrzędną opisywano funkcję prokreacyjną rozumiana jako „danie Ŝycia”. Obserwacje jednak
wskazują na to, iŜ spory procent społeczeństwa poprzestał na tej funkcji, nie zastanawiając się
nad moŜliwością zapewnienia realizacji funkcji ekspresji osobowości, zaspokajania potrzeby
wzajemności i bezpieczeństwa, jednym słowem jako funkcji wychowawczo – społecznej.
Takie rozumienie rodziny bez aspektu psychologiczno – pedagogicznego doprowadzało do
tego, Ŝe jednostki wyrastające w takich domach były aspołeczne, ułomne (nie znały pojęć
wyŜszych), popadały w konflikt z prawem, często zagubione – popełniały samobójstwo.
Obecnie widoczna jest rezerwa z jaka młodzi ludzie podchodzą do instytucji rodziny. Nim ją
załoŜą większość z nich zastanawia się czy spełnia warunki nie tylko materialne ale i
emocjonalne, by stać się pomostem między sobą, a społeczeństwem. Przyczyną owych
rozwaŜań jest z jednej strony sytuacja gospodarcza (materialna) potencjalnych rodziców, ale
równieŜ fakt, Ŝe społecznie są bardziej świadomi ról do spełnienia. Zaryzykowałbym
stwierdzenie, iŜ ze wzrostem gospodarczym i moŜliwością zdobycia lepszego wykształcenia,
zwiększ się świadomość, ale zmniejsza się chęć do załoŜenia rodziny przez jednostkę. Tak
więc zmniejsza się ilość rodzin wielodzietnych, a wzrasta niŜ demograficzny.
Czy jedna pomiędzy rodziną wielodzietną, a ubóstwem materialnym i emocjonalnym moŜna
postawić znak równości?
Czy rodzina np. trzyosobowa jest gwarancją na sukces pedagogiczny?
Oczywiście, Ŝe nie. JednakŜe badania dowodzą, Ŝe znaczną część rodzin wielodzietnych nęka
ten problem. Co więc powoduje jakie jest dziecko, gdy wkracza do społeczności? Czy
decyduje o tym model rodziny, zasady jej funkcjonowania, normy przez nią wyznaczane czy
teŜ wyznaczone przez nią priorytety?
KaŜdy wymieniony przeze mnie powyŜej elementów jest nierozerwalnie związany z pojęciem
rodziny. KaŜdy z osobna i wszystkie razem tworzą jej portret.
KaŜda jednostka jest wytworem całego społeczeństwa w którego skład wchodzi
powyŜej opisana rodzina. Jej osobowość podlega wpływom i zmianom przede wszystkim
najbliŜszych ale równieŜ od najmłodszych lat (Ŝłobek, przedszkole) grupy rówieśniczej oraz
wychowawców. W procesie socjalizacji dziecka ogromne znaczenie ma by o osoby mające
duŜy wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka ma system wartości jaki przekazuje mu
osoba sprawująca nad nim opiekę a takŜe to by właściwie ukierunkowywała ona wszystkie
osoby wchodzące w skład całej grupy rówieśniczej. NajwaŜniejszym zadaniem
wychowawczym będzie więc przekazywanie i kultywowanie tradycji, nauka umiejętnego
przestrzegania norm społecznych a takŜe wpojenie dziecku jego własnej i cudzej wartości,
kreatywnego myślenia, wolności opartej o poszanowanie odmienności innych ludzi. W
nowoczesnym społeczeństwie jednostka podlega trzem najwaŜniejszym układom socjalizacji:
rodzina, szkoła i grupa rówieśnicza, ale nie wolno nam zapominać Ŝe wraz z rozwojem
techniki pojawił się czwarty element (nierzadko najwaŜniejszy, chodź nie zawsze
najwłaściwszy), telewizja, prasa, radio instytucje upowszechniające kulturę, a ostatnio
internet. Oprócz rodziny i szkoły wpływ na osobowość dziecka mają rówieśnicy. Ta grupa
pojawia się w Ŝyciu dziecka juŜ we wczesnym dzieciństwie (koledzy i koleŜanki z podwórka).
Najistotniejsza jednak rolę zaczyna ona odgrywać gdy dziecko idzie do szkoły (koleŜanki i
koledzy ze szkoły). W tym momencie rozpoczyna się etap rywalizacji, wymiany doświadczeń
oraz poszukiwania nowych wartości i doznań.
Socjalizacja rozumiana jako uspołecznienie, wprowadzenie jednostki do Ŝycia w
większej grupie ludzi, musi więc polegać na nierozerwalnym współdziałaniu trzech
pierwszych czynników w kontroli nad czwartym. To rodzice powinni kształtować w młodym
człowieku wartości estetyczne i moralne i w początkowej fazie jego rozwoju poddawać
wnikliwej analizie to co dziecko czyta ogląda a takŜe powinni dostarczać mu moŜliwość
korzystania z instytucji kulturalnych takich jak: kino, teatr, opera. Rodzice a w późniejszej
fazie szkoła powinni dostarczać w oparci o dostępne środki masowego przekazu wzorców a
takŜe doznań estetycznych swoim wychowankom. To od nich bowiem zaleŜy w jakim stopniu
dorosły juŜ człowiek będzie funkcjonował w grupie społecznej i jaka hierarchią wartości
będzie się kierował. Jak widać więc proces socjalizacji jest procesem złoŜonym i
długotrwałym
a
takŜe
wymagającym
od
rodziców
i
wychowawców
wielkiej
odpowiedzialności.
2. Modele rodziny
Od momentu narodzin człowiek naśladuje zachowania osób z nim przebywających.
Małe dziecko stara się powielać zachowania osób z nim przebywających początkowo
powtarza pewne miny gest a w okresie rozwoju mowy próbuje odtwarzać wpierw dźwięki a
następnie wyrazy. Bardzo waŜne jest by osoby opiekujące się dzieckiem stwarzały mu
sprzyjające warunki do rozwoju psychofizycznego i rozwoju mowy. Tak wiec powinny one
poświęcać mu jak najwięcej czasu, mówić do niego, udostępniać mu zabawki edukacyjne
odpowiednie dla jego wieku. Starsze dziecko czuje potrzebę identyfikacji z członkami
rodziny. Dla tego bardzo istotną rzeczą jest by członkowie tej rodziny mieli pomiędzy sobą
pozytywne relacje. Według M. Porota postawa Ŝyciowa dziecka kształtuje się według wzoru
rodziców. Mając dobry przykład i miłość rodziców dziecko nauczy się niewątpliwie
akceptowania pozytywnych i trafnego oceniania negatywnych stron Ŝycia. Nauczy się
doświadczać uczucia głębokiej satysfakcji, jaka towarzyszy człowiekowi rozwiązującemu
trudne zadania i będzie potrafiło odczuwać radość płynącą z umiejętności czerpania
własnych potrzeb z potrzebami otoczenia. Zrozumie teŜ, Ŝe człowiek moŜe istnieć tylko we
wspólnocie z innymi jednostkami i zda sobie sprawę z ograniczonej moŜliwości działania w
oderwaniu od innych. 2
Istnieje wiele rzeczy których dziecko moŜe się nauczyć wyłącznie w rodzinie. Będzie to
przede wszystkim umiejętność okazywania uczuć, wyraŜania własnych poglądów, szacunku
dla innych (starszych, odmiennych), przekazywania emocji, umiejętności wyraŜania
poglądów, a takŜe poszanowania tradycji kultywowanych przez jej członów. Tak więc w
obrębie rodziny dziecko uczy się podstawowych praw: miłości, tolerancji, uczciwości i
tradycji. Bardzo waŜne jest by rodzina była spójna wewnętrznie, poniewaŜ zarówno dla
dziecka jak i rodziców jest ona podstawowym modelem społeczeństwa.
KaŜdy z partnerów w chodzi w związek małŜeński z własnym modelem rodziny i
stosunków w niej panujących. KaŜde z nich ma inne wyobraŜenie o własnym modelu rodziny
(chodź zdawało by się Ŝe kaŜde z nich w wyniku wspólnych rozmów poszło na kompromis w
celu uzgodnienia zasad panujących w rodzinie). Pojawienie się dziecka jest zaczątkiem
rozwoju nowych systemów związków w obrębie rodziny: ojciec - dziecko, matka - dziecko
oraz rodzice - dziecko. System związków wewnątrz rodzinnych wpływa na jakość i ilość
ekspresji emocjonalnych, a co za tym idzie na rozwój osobowości wszystkich jej członków a
w szczególności dziecka. KaŜda rodzina to małe państwo o ustalonych stosunkach
wzajemnego współŜycia. Jej członkowie dzielą między siebie zadania, role. Chciałbym
przedstawić kilka charakterystycznych modeli rodzin.
Pierwszy z nich to styl Ŝycia według zasady „dzieci na pierwszym miejscu”.
Najczęściej występuje on w rodzinach wielodzietnych. Jego charakterystyczną cechą jest
ogólny chaos i brak porządku w organizacji i zachowaniu się jej członków. Wbrew
pozornemu prymatowi dzieci schodzą na dalszy plan. Opiekuje się nimi przede wszystkim
2 M. POROT L’ enfant et les relations familiales. Paris Press Universitaires de France 1971r. s.126.
matka poniewaŜ ojciec pracuje zawodowo w celu zapewnienia bytu. Układ taki przyczynia się
do dominacji męŜa i podporządkowania jej sobie przez niego. Doprowadza to do uległości
Ŝony. Dzieci z takiego typu rodziny powielają ten stereotyp - synowie stają się domowymi
dyktatorami, a córki „Ŝonami przy męŜach”. Taki model nie słuŜy rozwojowi poczucia
własnej wartości, nie uczy dziecka indywidualizmu.
Kolejnym jest zwany mianem „dwoje ludzi przeciw światu”. stanowi on formę
związku ludzi o niskiej samoocenie a takŜe takich którzy przejawiają skłonności do
wzajemnych podejrzeń i braku zaufania. Jednocześnie jak na ironię, dochodzą oni do wniosku
Ŝe nie mogą Ŝyć bez siebie co z kolei doprowadza do tego Ŝe postrzegają innych ludzi i
otaczającą ich rzeczywistość jako wrogą. Dzieci w tym związku postrzegane są przez nich
jako czynnik destrukcyjny niemalŜe zagraŜający ich związkowi. Osobowość takiego dziecka
jest z gruntu wypaczona i ono samo postrzega siebie jako „trzecie koło u wozu” - przyczynę
wszelkich sporów i kłótni. Przez całe swoje późniejsze Ŝycie „przeprasza Ŝe Ŝyje” widząc w
sobie jedynie wady - jest „upośledzone” emocjonalnie. Rodzina, w której występuje styl
„bierz udział w podziale ale sam z siebie nie dawaj nic” to najczęściej rodzina patologiczna
gdzie utrzymaniem rodziny zajmuje się matka, a mąŜ nie pracuje, często jest alkoholikiem. W
rodzinie takiej panuje wzajemna wrogość i niechęć; mają do siebie wiecznie pretensje, a
dzieci z takiego związku są zaniedbanie, nielubiane, odtrącone.
Kolejnym przedstawionym modelem rodziny który chciałbym przedstawić jest
związek rządzący się zasadą „kaŜdy dla siebie”. Występuje on w związkach w których oboje
małŜonkowie dąŜą do zaspokojenia swoich dóbr materialnych. Łączy ich ze sobą chęć
zdobycia co raz to nowych rzeczy, a nie głębsze uczucia. Najczęściej nie mają oni czasu na to
by mieć dziecko a takŜe dla tego Ŝe według nich z jego przyjściem na świat wiązało by się
zbyt wiele wyrzeczeń. W tym układzie nie mówi się, albo przemilcza więzi emocjonalne.
Ostatni systemem współŜycia charakteryzuje powiedzenie „do póki śmierć nas nie
rozdzieli”. Partnerzy w tym związku traktują obowiązki rodzinne jak zło konieczne. Oboje nie
próbują się buntować przyjmując postawę zachowawczą kierując się zasadami: ładnie
wyglądaj i bądź miły, nie mów co myślisz i czujesz i nie wspominaj. Postawa taka
prezentowana jest przez członków rodziny na zewnątrz. Nie trzeba dowodzić Ŝe w takich
rodzinach (ze względu na brak akceptacji, moŜliwości wyraŜenia swoich uczuć) zdarzają się
wśród dzieci samobójstwa a takŜe stany depresyjne.
KaŜda rodzina moŜe realizować róŜne elementy z opisanych powyŜej stylów a moŜe
takŜe stworzyć własny. Nie naleŜy wiec tego podziału traktować jako jednoznaczny.
Józef Rebowski w przytaczanej juŜ Rodzina w świetle psychologii porównuje badanie
prawideł Ŝycia rodzinnego do ogarniania wzrokiem łańcucha górskiego: Stojąc u stóp góry
moŜna zobaczyć odległe szczyty i znikające doliny. W miarę zbliŜania się do nich staje się
widoczne, Ŝe jedne szczyty są bliskie, a drugie dalsze. Podchodząc jeszcze bliŜej
spostrzegamy, iŜ góry składają się ze zdumiewającej mozaiki skał i roślin wielu rozmiarów,
kształtów, struktur i składów. Skupienie się na jednej górze lub dolinie odsuwa całość.
Podobnie jest z systemami związków rodzinnych. ZbliŜenie się do jakiejś rodziny pokazuje
bogactwo treści, rozległość i złoŜoność układów wewnątrz rodzinnych, spraw duŜych i
małych, a jednocześnie pojawia się zachwyt dla prostoty zjawiska.
Gdy dziecko jest małe nie ma ono wpływu na zmianę relacji między rodzicami. W
miarę dorastania próbuje ono je zrozumieć. Następnym etapem (bez względu na to czy
rodzina funkcjonowała prawidłowo czy nie) jest okres buntu przeciwko zasadom panującym
w rodzinie. Pojawia się u dzieci chęć odrzucenia autorytetu skłonność do komenderowania,
awantur, kłótliwości oraz dramatycznego i teatralnego zachowania się. Ten ostatni objaw
występuje najczęściej u chłopców. jeśli się pojawia, moŜemy od razu przypuszczać iŜ chłopiec
ma matkę, która roztacza nad nim nadmierną opiekę. Podobnie synowie agresywnych ojców i
nadmiernie troskliwych o dzieci matek, objawiają z reguły skłonności do okrucieństwa w
stosunku do rówieśników. Pojawia się to szczególnie wtedy, gdy w Ŝyciu domowym ma
miejsce rywalizacja rodzeństwa.3
Wpływ postaw rodziców na dzieci jest niezaprzeczalny. Dokonuje się on głównie
dlatego, Ŝe rodzice są osobami stale przebywającymi ze swymi dziećmi, a nie wyłącznie
dzięki działaniu ich postaw na postawy dzieci. Rodzic moŜe się takŜe odznaczać postawą
niechęci do dziecka lub postawą odrzucenia. Wyraźniejszymi wskaźnikami tego są: ostre
karanie, zaniedbywanie, dokuczanie słowem, obojętność, irytacja, pogróŜki wydalenia z
domu, niekonsekwencja w postępowaniu z dzieckiem, skąpienie pieniędzy na konieczne
wydatki na dziecko itp. Skutki takiego traktowania dziecka są dla niego bardzo niekorzystne.
Odrzucone dziecko czuje się Ŝyciowo niepewne.
W normalnie ukształtowanych wewnętrznie rodzinach stosunki uczuciowe i społeczne
koncentruje się na dziecku, na problemie jego rozwoju, w którym uwzględnione są jego
potrzeby, jak i kaprysy. Zaznacza się to szczególnie w rodzinach małych, gdzie ojcowie i
matki prześcigają się w spełnianiu Ŝyczeń dziecka. W tej rywalizacji nie dają mu często nic z
siebie i nie wiąŜą go ze sobą psychicznie, nie dają mu teŜ okazji do zetknięcia się z wieloma -
zarówno przyjemnymi, jak i nieprzyjemnymi - sytuacjami Ŝycia. Tymczasem dla dziecka,
szczególnie starszego, waŜne jest to, co dzieje się w jego otoczeniu, waŜne są wyniki pracy
zawodowej rodziców, ich osiągnięcia i sukcesy, poraŜki i załamania. Postawa Ŝyciowa
dziecka kształtuje się według wzoru rodziców.[6]
3 Wpływ grupy rówieśniczej na kształtowanie się osobowości dziecka
Drugim obok rodziny bardzo waŜnym czynnikiem obok rodziny mającym wpływ na
kształtowanie się osobowości dziecka jest grupa rówieśnicza. Grupy rówieśnicze róŜnią się
swym charakterem, budową, skupiają dzieci w róŜnym wieku. Szczególne znaczenie (nie tylko
ze względu na nasze zainteresowania tym okresem Ŝycia dziecka, ale i ze względu na wpływ,
jaki wywierają one na późniejsze jego Ŝycie w grupach rówieśniczych i poza nimi) mają
grupy, które skupiają dzieci juŜ w pierwszych latach Ŝycia.4 Od momentu wejścia do grupy
rówieśniczej podlega ono róŜnym wpływom w zaleŜności od tego na jakim podłoŜu powstała
dana grupa rówieśnicza. Niektóre grupy dziecko wybiera samo i są to grupy odpowiadające
mu pod względem potrzeb i zainteresowań (sportowych, towarzyskich), a do innych zostaje
przypisane odgórnie nie mając na to wpływu (do nich naleŜą grupa przedszkolna, klasa).
Grupy rówieśnicze moŜna więc podzielić na formalne i nieformalne. NiezaleŜnie jednak od
tego czy powstają one spontanicznie czy teŜ pod wpływem motywacji racjonalnej,
niezaprzeczalnym jest ze maja one niebagatelny wpływ na proces uspołecznienia młodego
człowieka. W procesie socjalizacji dokonuje się w obrębie określonych grup społecznych, w
tym i rówieśniczych, przekazywanie i przyjmowanie ustalonych sposobów zachowania, norm i
modeli oraz pewnego zasobu wiedzy, odnoszącej się do otaczającej rzeczywistości.5 Dziecko
naleŜące do grupy rówieśniczej stara się dorównać lepszym od siebie, uczy się współdziałania
z innymi, próbuje rozwiązywać zaistniały w obrębie grupy problemy. Przebywając z innymi
dziećmi ono samo widzi siebie bardziej obiektywnie, poznaje swoje wady ale równieŜ nabiera
wiary we własne siły. Bardzo istotne jest by w miarę moŜliwości rodziców jak najwcześniej
miało kontakt ze swoimi rówieśnikami. PoniewaŜ: W grupie rówieśniczej dziecko jest
zarówno podmiotem, jak i przedmiotem jej działania. Przyjmując obowiązujące w niej
niesformalizowane zasady zachowań, uczy się Ŝycia społecznego w skali grupy, przewodniczy
3 TamŜe, str.153.
4 Jan Woskowski Socjologia wychowania Warszawa 1983 str.91.
5 Roman Miller Socjalizacja – wychowanie – psychoterapia Warszawa 1981 str 64.
lub podporządkowuje się innym, uczy się zasad postępowania w grupie, pełnienia w niej ról
społecznych, ocen zachowań własnych i swych rówieśników z punktu widzenia przyjętych
przez tę grupę warunków społecznego jej współŜycia, nabywa doświadczeń. W grupie
rówieśniczej dziecko rozbudza zainteresowania i zaspakaja potrzeby, które nie mogą być
zaspokojone w jego kontaktach z osobami dorosłymi. Nabywa wiec pewne cechy i
umiejętności społecznego współŜycia, których powstaniu i rozwojowi nie sprzyjają zazwyczaj
warunki i atmosfera Ŝycia rodzinnego, albowiem dziecko występuje tu w roli
uprzywilejowanej.6 Dzieci wychowujące się w domu pod opieką babci opiekunki lub matki
maja o wiele mniej moŜliwości współuczestniczenia w grupach rówieśniczych. W wielu
wypadkach gdy trafiają juŜ do szkoły jest im bardzo trudno odnaleźć się w nowej sytuacji,
czują się odtrącone, nie potrafią zrozumieć dla czego nie znajdują się w centrum uwagi. Źle
znoszą krytykę odbierając ją jako czynnik destrukcyjny a nie konstruktywny. DłuŜej trwa teŜ
proces akceptacji ich przez grupę.
W miarę dorastania dziecko coraz częściej decyduje z którym z rówieśników chce
przebywać częściej. Pojawia się wówczas niebezpieczeństwo, Ŝe młody człowiek moŜe trafić
do grupy która będzie miała zgubny wpływ na rozwój jego osobowości. Dzieje się tak
najczęściej wtedy gdy rodzice tracą kontakt ze swoim dzieckiem, a ono czuje się odtrącone,
albo przyłącza się do takiej grupy z czystej ciekawości. Widać wiec Ŝe podstawowym
czynnikiem który kreuje wnętrze dziecka jest rodzina.
Nastolatek wciąŜ poszukuje ale jego eksperymenty (chodź naturalne dla jego wieku)
kończą się fatalnie. Chęć zaimponowania innym, strach przed odrzuceniem przez grupę, a
takŜe brak wyobraźni to najczęstsze przyczyny sięgania przez młodych ludzi po: papierosy,
narkotyki, alkohol, a takŜe działanie niezgodne z prawem. Istotą role w przeciwdziałaniu tego
typu zachowaniom ma stworzony przez rodziców system zakazów i nakazów. Rodzic nigdy
nie będzie miał stuprocentowej pewności, Ŝe jego dziecko nie sprzeciwi się systemowi
wartości jaki obowiązuje w jego rodzinie. NajwaŜniejszym dla młodego człowieka jest
akceptacja jego osoby przez rodziców, grupę rówieśniczą oraz wychowawców, poniewaŜ
wtedy ryzyko złamania zakazu znacznie się zmniejsza. Kiedy jednak dziecko nie czuje
zaufania wobec siebie łamie kaŜdy z nakazów z czystej przekory, a czasem po to by zwrócić
na siebie uwagę rodziców, którzy zajęci pracą zawodową zrzucają całą odpowiedzialność za
wychowanie dziecka na szkołę i środki masowego przekazu. Młody człowiek poszukuje
akceptacji samego siebie i chętnie przyłącza się do ludzi którzy wykazują chociaŜ odrobinę
zainteresowania jego osobą. Jest to najczęściej przyczyna dla której dziecko ucieka z domu,
trafia do sekt, lub grup przestępczych. Pierwszym sygnałem który powinien zaniepokoić
rodziców lub wychowawców, jest pogorszenie się wyników w nauce, zamknięcie się w sobie,
częste wychodzenie w domy, przebywanie w towarzystwie koleŜanek i kolegów nie znanych
rodzicom i wychowawcom. Jeśli rodzicom lub wychowawcom nie uda się w porę rozpoznać
tych symptomów najczęściej zdarza się, Ŝe dziecko w wyniku przebywania w takim
środowisku staje się społecznie nie przystosowane.
Opisałem powyŜej zgubny wpływ grupy rówieśniczej na kształtowanie się osobowości
dziecka, ale istnieją przecieŜ takie, w których dziecko się rozwija, nabywa nowych
umiejętności które wpływają na to iŜ w przyszłości młody człowiek będzie stanowił
wartościową cząstkę danej społeczności. Do takich grup zaliczyć moŜemy zespoły sportowe,
muzyczne, koła zainteresowań. Po raz kolejny ogromna rolę w ukierunkowaniu i rozpoznaniu
potencjału drzemiącego w dziecku maja rodzice i wychowawcy. Im wcześniej zauwaŜą oni
predyspozycje dziecka i umiejętnie to wykorzystają zaleŜy jego dalszy rozwój. Osoby z
którymi dziecko przebywa w grupie rówieśniczej mają znaczący wpływ na to jak będzie
funkcjonowało w społeczeństwie w przyszłości. Nie ulega bowiem wątpliwości Ŝe grupa
6 TamŜe str. 92
rówieśnicza ma potęŜny wpływ na kształtowanie się osobowości społecznej jednostki i jest on
w pewnym zakresie niezastąpiony. Wszędzie indziej młodociany osobnik zajmuje stanowisko
podporządkowane i wyrabia w sobie tylko te strony osobowości społecznej, które na tym
stanowisku mogą się czynnie objawiać. W grupie rówieśników występuje on w roli
równouprawnionego członka, z którym inni liczą się nie tylko jako z przedmiotem swego
działania, lecz równieŜ jako z podmiotem społecznym.7 Bez względnie jednak od rodziców
zaleŜy czy ich dziecko dokonywać będzie właściwych wyborów, dotyczących środowiska
poza rodzinnego. Od wiary i zaufania w moŜliwości dziecka zaleŜy powodzenie procesu jego
socjalizacji.
7 TamŜe str.93