Istota i struktura stosunku zobowiązaniowego

Stosunek zobowiązaniowy, czyli zobowiązanie (zwane również stosunkiem obligacyjnym) jest rodzajem

stosunku prawa cywilnego, czyli więzi prawnej (relacji, powiązania, zależności) łączącej przynajmniej dwa

podmioty, w ramach której mają one względem siebie określone uprawnienia i obowiązki. Ustawowa

definicja zobowiązania zawarta jest w art. 353 § 1 k.c. Zgodnie z tym przepisem, „zobowiązanie polega na

tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić” . Defi-

nicja ta nie wyjaśnia nam jednak do końca istoty stosunku obligacyjnego. Wywnioskować z niej można jed-

nak, że w ramach interesującego nas powiązania występują dwa podmioty: podmiot, który może żądać

świadczenia ( wierzyciel) oraz podmiot, który winien świadczenie spełnić (dłużnik).

Definicję z art. 353 § 1 k.c. trzeba teraz rozwinąć. Na uwagę zasługuje przede wszystkim fakt, że defini-

cja ta dotyczy tylko jednej postaci stosunku zobowiązaniowego, a mianowicie tzw. prostego modelu zobo-

wiązania, tj. takiego, w którym jedna strona (wierzyciel) jest wyłącznie uprawniona, zaś druga (dłuż-

nik) wyłącznie zobowiązana. Nie uwzględnia ona zatem złożonego modelu zobowiązania, który charakte-

ryzuje się tym, że w ramach jednego i tego samego zobowiązania obie strony są wzajemnie i uprawnio-

ne i zobowiązane (każda z nich jest i wierzycielem i dłużnikiem zarazem). Tymczasem w stosunkach mię-

dzy przedsiębiorcam oraz nimi i ich klientelą właśnie model złożony ma dominujące znaczenie, gdyż umoż-

liwia w granicach jednego stosunku obligacyjnego na wymianę dwóch świadczeń (coś za coś). Model ten

wynika z umów dwustronnie zobowiązujących, w tym zwłaszcza z umów wzajemnych.

Przykład: gdy dwie osoby zawrą umowę sprzedaży, to umowa ta zrodzi między nimi właśnie zobowiązanie o charak-

terze złożonym. Sprzedawca jako wierzyciel kupującego będzie mógł domagać się od niego zapłacenia ceny oraz ode-

brania rzeczy. Z kolei kupujący - jako wierzyciel - może żądać od sprzedawcy, aby ten przeniósł na niego własność

sprzedanej rzeczy i tę rzecz mu wydał. Oczywiście, obie strony są tu również dłużnikami.

Powyższa uwaga nie oznacza jeszcze, aby model prosty był pozbawiony znaczenia praktycznego. Bę-

dziemy z nim mieli do czynienia zwłaszcza na gruncie odpowiedzialności odszkodowawczej czy też na

gruncie bezpodstawnego wzbogacenia.

Przykład: Jeżeli ktoś pobije drugiego i wyrządzi mu szkodę, to z mocy prawa między sprawcą i poszkodowanym

powstanie stosunek zobowiązaniowy (wyniknie on z art. 415, który głosi: „Kto z winy swej wyrządził drugiemu szko-

dę, obowiązany jest do jej naprawienia“). W tym wykreowanym przez same przepisy (a nie umowę) zobowiązaniu

poszkodowany będzie wyłącznie wierzycielem, mogącym żądać naprawienia szkody, zaś sprawca wyłącznie dłużni-

kiem (osobą zobowiązaną do naprawienia szkody). Dlatego stosunek obligacyjny między tymi dwiema osobami będzie

przedstawiał prosty model zobowiązania.

Jak każdy stosunek prawny, również zobowiązanie ma swoją wewnętrzną strukturę (budowę). W jej

ramach można wyróżnić trzy elementy:

a) strony zobowiązania,

b) przedmiot zobowiązania oraz c) treść zobowiązania.

Każdy z tych elementów wymaga odrębnego omówienia, przy czym - dla uproszczenia - analiza będzie

prowadzona na gruncie prostego stosunku zobowiązaniowego.

Ad. a. W zasadzie stosunek zobowiązaniowy ma dwie strony: stronę wierzycielską i stronę dłużniczą.

Tylko w rzadkich przypadkach spotykamy się ze stosunkiem wielostronnym. I tak np. z umowy spółki cy-

wilnej (art. 860 k.c.) wynika zobowiązanie o tylu stronach, ile osób zawrze tę umowę (ilu jest wspólni-

ków). Tak samo będzie wyglądała sytuacja w różnego rodzaju porozumieniach, w których chodzi o wzajem-

ną współpracę więcej niż dwóch osób.

W ujęciu teoretycznym od pojęcia „strona zobowiązania” należy odróżniać pojęcie „podmiot zobowią-

zania”. Zazwyczaj po każdej ze stron stosunku obligacyjnego występuje tylko jeden podmiot; w takim

przypadku oba wspomniane pojęcia pokrywają się ze sobą. Reguła ta doznaje wyjątków w tych przy-

padkach, gdy po jednej ze stron zobowiązania występuje więcej niż jedna osoba. Jako przykład można

tu wskazać sytuację, gdy małżonkowie kupują wspólnie od trzeciej osoby jakąś rzecz, gdyż wtedy dwa

osobne podmioty (małżonkowie) będą tworzyć stronę kupującego, zaś osoba sprzedająca rzecz - stronę

sprzedawcy. Cecha wielopodmiotowości stron jest nieodzowna dla tzw. zobowiązań solidarnych, które

zawsze charakteryzują się wielością dłużników bądź wierzycieli.

Dodać należy, że w roli podmiotu zobowiązania wystąpić może tylko ten, kto dysponuje zdolnością

prawną, a więc osoba fizyczna, osoba prawna, względnie tzw. ułomna osoba prawna (np. spółka jawna).

Aby zostać stroną zobowiązania nie trzeba natomiast dysponować zdolnością do czynności prawnych,

skoro zobowiązanie w imieniu pozbawionego tej zdolności może zaciągnąć jego przedstawiciel ustawowy.

Podobnie może być w przypadku odziedziczenia przez małe dziecko (nie mające zdolności do czynności

prawnych) spadku po swych rodzicach; na dziecko te przejdą wówczas długi i wierzytelności jego rodzi-

ców. Dlatego zarówno wierzycielem jak i dłużnikiem może być nawet taka osoba, która nie ukończyła

13-tego roku życia oraz osoba całkowicie ubezwłasnowolniona.

Od podmiotów zobowiązania trzeba odróżniać osoby, ktorymi zarówno wierzyciel jak i dłużnik mogą

posługiwać się przy wykonaniu zobowiązania. Osoby takie określa się zazwyczaj jako osoby pomocni-

cze. Nie są one podmiotami zobowiązania (nie uczestniczą w zobowiązaniu). Może je jednak łączyć z

wierzycielem i dłużnikiem odrębny stosunek prawny, najczęściej wynikający z umowy. Wyróżniamy trzy

podstawowe kategorie osób pomocniczych, a mianowicie przedstawiciela (zarówno ustawowego, jak i

pełnomocnika), tzw. zastępcę pośredniego oraz pomocnika w ścisłym tego słowa znaczeniu. Pomocnicy w

ścisłym znaczeniu mogą podlegać kierownictwu dłużnika lub cieszyć się pewnym zakresem samodzielności.

Dotyczą ich tylko dwa przepisy kodeksu cywilnego, tj. art. 474 i art. 356 § 1 k.c. Zgodnie z pierwszym z

tych przepisów, „dłużnik odpowiedzialny jest jak za własne działanie lub zaniechanie za działania lub

zaniechania osób, z których pomocą zobowiązanie wykonywa, jak również osób, którym wykonanie

zobowiązanie powierza. Przepis powyższy stosuje się także w wypadku, gdy zobowiązanie wykonywa

przedstawiciel ustawowy dłużnika.” Z kolei, według art. 356 § 1 k.c., „wierzyciel może żądać osobistego

świadczenia dłużnika tylko wtedy, gdy to wynika z treści czynności prawnej, z ustawy lub z właściwości

zobowiązania.”

Przykład: Gdy w rachubę wchodzi wykonanie dużego obiektu budowlanego, inwestor prawie zawsze powierza jego

realizację przedsiębiorcy zwanemu generalnym wykonawcą (następuje to poprzez zawarcie przez oba te podmioty

umowy o roboty budowlane). Z powyższej umowy wynika zobowiązanie, łączące wyłącznie inwestora i generalnego

wykonawcę. Następnie generalny wykonawca, który z reguły nie byłby nawet w stanie samodzielnie wykonać powie-

rzonego mu zadania, dobiera sobie podwykonawców (innych przedsiębiorców), powierzając im wykonanie określo-

nych, szczegółowych zadań (np. wykonanie robót ziemnych, założenie instalacji elektrycznej lub wodno-kanalizacyjnej

itd). Za błędy tych podwykonawców (swoich pomocników) odpowiada wobec inwestora jak za swoje działania (uchy-

bienia pomocników traktowane są jak uchybienia samego generalnego wykonacy). Podwykonawców nic nie łączy z

inwestorem (nie uczestniczą oni w zobowiązaniu powstającym z umowy o roboty budowlane).

Ad. b. Przedmiotem zobowiązania jest świadczenie, tzn. zgodne z treścią zobowiązania zachowanie się

dłużnika. Zachowanie to - zgodnie z art. 353 § 2 k.c. - może przybierać postać zachowania aktywnego,

czyli działania lub postać zachowania biernego, czyli zaniechania. Zobowiązanie nie może istnieć bez

swego świadczenia, skoro istota tego stosunku wyraża się właśnie w tym, że wierzyciel może domagać się

od dłużnika odpowiedniego zachowania się (świadczenia).

Przykład: W zobowiązaniu wynikającym z umowy sprzedaży świadczeniem sprzedawcy jest jego zachowanie

polegające na przeniesieniu własności rzeczy i jej wydaniu, a świadczeniem kupującego - zachowanie wyrażające się w

zapłacie ceny i odebraniu rzeczy).

Świadczenie, jako przedmiot zobowiązania, może (choć nie musi) mieć z kolei swój własny przedmiot.

Jest nim rzecz lub inny materialny obiekt, na który skierowane zostaje zachowanie się dłużnika (wyja-

śnić na przykładzie umowy sprzedaży rzeczy). Jeśli takiego obiektu brak oznacza to, że świadczenie nie ma

swego przedmiotu.

Przykład: w zobowiązaniu wynikającym z umowy sprzedaży samochodu, świadczeniem (przedmiotem zobowiąza-

nia) sprzedawcy jest przeniesienie na kupującego własności samochodu i wydanie go kupującemu, zaś świadczeniem

sprzedawcy - zapłacenie ceny i odebranie auta. Zachowanie obu stron jest tu skierowane na rzecz, jaką jest samochód.

Samochód ten stanowi zatem przedmiot świadczenia (nie mylić z przedmiotem zobowiązania, czyli świadczeniem).

Ilustruje to następujący schemat:

zobowiązanie

◀

przedmiot zobowiązania = świadczenie = zachowanie dłużnika

◀

przedmiot świadczenia = rzecz = samochód

Jeżeli jednak dwie strony zawrą umowę o udzielanie korepetycji (np. z matematyki), to wprawdzie zobowiązanie

będzie miało swój przedmiot w postaci świadczenia (świadczenia korepetytora polegającego na przekazywaniu wiedzy

i świadczenia ucznia w postaci zapłaty uzgodnionego wynagrodzenia), jednak przedmiotu świadczenia już nie będzie,

gdyż matematyka nie jest ani rzeczą, ani innym obiektem materialnym.

Świadcznie musi zostać oznaczone (być znane) w momencie powstania zobowiązania; jeżeli tak nie jest

wówczas muszą być wskazane kryteria umożliwiające jego oznaczenie najpóźniej przy wykonywaniu zo-

bowiązania. Dłużnik niekoniecznie ma spełnić świadczenie osobiście; z reguły może wykonując zobo-

wiązanie posłużyć się osobami trzecimi.

Celem zobowiązania jest zaspokojenie określonego interesu (potrzeby) wierzyciela. Bez zaspokojenia tego

interesu nie ma należytego wykonania zobowiązania. Świadczeniem jest więc takie powinne zachowanie się

dłużnika, które prowadzi do uzyskania przez wierzyciela oczekiwanego przezeń wyniku.

Ad. c. Treścią stosunku zobowiązaniowego są uprawnienia i obowiązki stron tego stosunku. Gdy idzie

o uprawnienia, to w przeważającej mierze przybierają one postać roszczeń, czyli żądań kierowanych wobec

dłużnika, a dotyczących spełnienia świadczenia.

Ogół uprawnień przysługujących wierzycielowi w ramach określonego stosunku zobowiązaniowego

tworzy w sumie po stronie tego wierzyciela prawo podmiotowe zwane wierzytelnością. Jest to prawo

względne (bo skuteczne tylko przeciwko dłużnikowi), majątkowe i w zasadzie zbywalne.

Wierzytelności odpowiada po stronie dłużnika pojęcie długu, czyli ogółu obowiązków, jakie ma dłuż-

nik względem wierzyciela w danym zobowiązaniu.

Jak wynika z dotychczasowych rozważań, w modelu prostym zobowiazania mamy do czynienia z jedną

wierzytelnością i jednym długiem. Odmienne wygląda sytuacja w modelu złożonym. W tym przypadku po

każdej ze stron stosunku obligacyjnego występuje i wierzytelność i dług. Mamy tu zatem do czynienia z

dwiema wierzytelnościami i dwoma długami.

Jedną z cech stosunku zobowiązaniowego jest możliwość zmiany w ramach tego samego zobowiązania

zarówno osoby wierzyciela, jak i osoby dłużnika. Istnieje tu mozliwość przeniesienia wierzytelności na inną

osobę na podstawie czynności prawnej zwanej przelewem lub przejścia tej wierzytelności na osobę trzecią z

mocy prawa. Z kolei zmiana dłużnika może nastąpić na podstawie umowy przejęcia długu przez osobę trze-

cią lub na podstawie tzw. kumulatywmego przystąpienia przez tę osobę do długu.