Historia filozofii

starożytnej

(VI w p.n.e – 529r. n.e.)

Okresy filozofii starożytnej:
1. Naturalistyczny (filozofii
przyrody)
2. Humanistyczny (sofiści,
Sokrates)
3. Wielkich syntez (Platon,
Arystoteles)
4. Hellenistyczny (stoicy,
epikurejczycy, sceptycy)
5. Religijny (Plotyn, Porfiriusz)

Okres naturalistyczny

• Pytanie o Arche: to pytanie o początek (w przestrzeni i

w czasie), źródło, zasadę, pierwszą przyczynę, władzę –
co kieruje rzeczywistością

• Szkoła jońska: Tales (arche to woda), Anaksymander

(arche to bezkres); Anaksymenes (arche to powietrze),
Heraklit (arche to ogień), o jego zmianach decyduje
boski Logos

• Szkoła pitagorejczyków: Pitagoras (arche to liczba)
• Szkoła eleatów: Parmenides, Zenon (arche to byt)
• Szkoła atomistów: Demokryt, Leucyp (arche to atom)
• Eklektycy: Empedokles (arche to woda, powietrze,

ogień, ziemia, które się przyciągają, bądź odpychają),
Anaksagoras (istnieje wiele cząstek, którymi rządzi
boski rozum – Nous)

Okres humanistyczny –

poglądy sofistów

• Protagoras, Gorgiasz, Hippiasz, Trazymach.

Sofiści to nauczyciele mądrości (V w. p.n.e.), uczyli za
pieniądze

• Wiedza praktyczna (techne): sofiści nauczali jak żyć

państwie (polis). Zajmowali się kształceniem i
wychowywaniem młodych ludzi

• Uczyli sztuki argumentacji, ponieważ działalność

publiczna wiązała się z umiejętnością przekonywania
innych do własnych racji

• Konwencjonalizm wszystkich zasad życia społecznego i

religijnego (relatywizm kulturowy)

• Relatywizm etyczny: nie można zdobyć wiedzy pewnej

na temat dobra i zła; o tym, co dobre i prawdzie,
decyduje użyteczność, czyli zastosowanie wiedzy w
praktyce

Sokrates: intelektualizm

etyczny

• Sokrates urodził się i mieszkał w Atenach (469 – 399 p.n.e),

z zawodu był kamieniarzem

• Jego zdaniem cnota (dzielność etyczna) jest tożsama z

wiedzą na temat wartości oraz umiejętności jej przełożenia
na działania praktyczne.

• Cnota wynika z natury ludzkiej, dlatego zalety charakteru

mają charakter uniwersalny, niezależny od społeczności

• Cnota to zalety ducha, takie jak: sprawiedliwość, męstwo,

pobożność, roztropność, umiarkowanie

• Trzy metody dochodzenia do wiedzy:
• elenktyczna - zbijania wiedzy pozornej, czyli wykazywanie

sprzeczności w argumentacji przeciwnika, maieutyczna
(położnicza) - wydobywanie wiedzy zapisanej w duszy
rozmówcy, indukcyjna (od szczegółu do ogółu) – jej celem
jest ustalenie definicji danego pojęcia etycznego (męstwo,
sprawiedliwość, pobożność)

Mniejsze szkoły posokratejskie

• Cynicy – założyciel: Antystenes z Aten,

Diogenes z Synopy. Cnota jest w życiu

najważniejsza. Polega ona na trosce o dobra

duchowe i nie troszczeniu się o dobra

materialne. Cynicy odrzucali życie w polis i

uważali się za obywateli świata. Postulowali

odrzucenie dóbr materialnych i życie proste

• Cyrenaicy – założyciel: Arystyp z Cyreny.

Człowiekowi są znane tylko jego stany, a te

są przyjemne, albo przykre. Przyjemność jest

dobra, a nieprzyjemność zła. Przyjemności są

natury cielesnej. Szczęście jest zbiorem

chwilowych przyjemności – stąd „łap chwilę”,

czyli staraj się wykorzystać każdą przyjemną

chwilę w życiu

Okres wielkich syntez: Platon

• Platon żył w latach 427 – 347 p.n.e. w Atenach

(Arystokles). W młodości wiele podróżował, przebywał w
Egipcie, na Sycylii (tam chciał reformować państwo, ale
to mu się nie udało). W wieku 40 lat założył w Atenach
własną szkołę filozoficzną (Akademia)

• Platońska teoria idei (idealizm obiektywny):
• Idea to forma, substancja, wzór zapisany w strukturze

świata i w umysłach ludzkich

• idee są poznawane przez intuicję i intelekt
• są niecielesne, czyli niezależnie od świata

zmysłowego

• są niezmienne i wieczne.
• istnieją samoistnie, to znaczy, że nie zostały

stworzone

• dzięki nim istnieje porządek we wszechświecie

Platon: hierarchiczna struktura

rzeczywistości

• Pierwsza zasada (Jedno – Wiele)
• Świat idei (liczby i figury idealne)
• Byty matematyczne (obiekty geometryczne

i bryły)

• Dusza świata i dusze indywidualne
• Świat zmysłowy (obiekty cielesne)
• Świat został utworzony przez boskiego

budowniczego - Demiurga, który wziął wzór
ze świata idei i połączył go z wieczną materią i
w ten sposób uczynił znaną nam postać świata
[w Biblii Bóg stworzył świat z niczego]

• Miejscem tego połączenia są czas i przestrzeń.

Platon: koncepcja poznania

• Świat zmysłowy to rzeczywistość cieni, złudy,

poznajemy go przez wzrok słuch, dotyk, smak, węch
(metafora jaskini)

• Istnienie prawdziwe przysługuje ideom (wzorom

rzeczy). Sposobem na poznanie idei (idealnych proporcji
w strukturze świata) jest anamneza (przypominanie
sobie). Kiedyś dusza ludzka przebywała w świecie idei i
teraz musi sobie to tylko przypomnieć

• Kolejne etapy zdobywania wiedzy to dialektyka

wstępująca, która polega na uwalnianiu nas od
przyzwyczajeń zmysłowych i prowadzi do rzeczywistości
idealnych wzorów rzeczy, oraz dialektyka zstępująca
– w której wychodzimy od pierwszej zasady i świat idei
dochodzimy do tego, co zmysłowe

Platon: dowody na

nieśmiertelność duszy

• Dusza jest zdolna do poznania rzeczy wiecznych

i nieśmiertelnych, zatem jest do nich podobna

(nawet niewykształcony niewolnik jest w stanie

zrozumieć podstawowe prawdy matematyczne)

• Dusza kieruje ciałem, a boską jest kierować,

zatem dusza jest pokrewna temu, co boskie i

wieczne

• Dusza warunkuje życie. Śmierć jest

przeciwieństwem życia, zatem kiedy ciało

umiera dusza wędruje dalej i łączy się z innym

ciałem – metampsychoza: (wędrówka dusz)

• Dobrem jest to, co trwa i nie ulega zepsuciu, a

złem, to co niszczeje. Każda rzecz ma w sobie

dobro i zło, ciało jest złe a dusza dobra

Platon: aspekty duszy i cnoty

•

Dusza odpowiada za biologiczną funkcję życia,
oraz za czynności psychiczne. W ludzkiej
psychice Palton wyróżnił trzy aspekty:

•

Dusza rozumna (odpowiada za myślenie) –
cnotą dla niej jest mądrość

•

Dusza gniewliwa (odpowiada za czynności
woli) – cnotą dla niej jest męstwo

•

Dusza zmysłowa (odpowiada za nasze uczucia
i pragnienia) – cnotą dla niej jest umiarkowanie

•

Kiedy harmonijnie rozwijamy w sobie te trzy
cnoty, to dodatkowo otrzymujemy cnotę
sprawiedliwości

Koncepcja państwa według

Platona

• Rządzący (filozofowie) – cechuje ich mądrość.

W państwie rządzą ci, którzy są posiadają
wiedzę i kompetencję. W tym wypadku nie
decyduje urodzenie

• Strażnicy (żołnierze) – cechuje ich męstwo
• Żywiciele (kupcy i rolnicy) – cechuje ich

umiarkowanie

• Wzorcowe państwo ma być podobne do dobrze

funkcjonującej ludzkiej duszy; nie ma w nim
własności prywatnej

• Państwo ma być samowystarczalne (obywatele

dzięki posiadanym dobrom i własnej pracy
powinni się wyżywić i obronić

Arystoteles: obszary wiedzy

• Arystoteles (384 – 322 p.n.e.). Urodził się w

Stagirze, na północy Grecji, był uczniem

Platona. Filozofię łączył z zainteresowaniami

przyrodniczymi. Był nauczycielem Aleksandra

Macedońskiego. Założył własną szkołę

filozoficzną w Atenach (Likejon – stąd liceum)

• Podział wiedzy:
• Teoretyczna - wiedza dla samej wiedzy:

metafizyka, fizyka, psychologia, matematyka

• Praktyczna – wiedza po to, aby dobrze

postępować w życiu społecznym: etyka, polityka

• Wytwórcza – wiedza potrzebna do

wykonywania użytecznych przedmiotów:

architektura, kamieniarstwo, rzemiosło

Arystoteles: przyczyny bytowe

i kategorie

• Formalna - istota rzeczy: np. dusza rozumna

w człowieku, plan w umyśle architekta

• Materialna - to, z czego dana rzecz jest

zrobiona: ciało i kości w przypadku człowieka,

cegłówki z których zrobiony jest dom

• Sprawcza – pierwsza przyczyna, gdy mówimy

o człowieku, murarz w przypadku domu

• Celowa - życie szczęśliwe dla człowieka, po

to, aby mieszkać w przypadku domu

• Kategorie to sposoby orzekania o bycie i

sposoby poznawania tego, co istnieje.

Arystoteles wymienił ich dziesięć:

substancja, jakość, ilość, relacja,

działanie, doznawanie działania, miejsce,

czas, posiadanie, położenie

Arystoteles: złożenia bytowe

• Arystoteles zaproponował inne od Platona rozumienie

bytu (realizm metafizyczny). Twierdził, że nie
istnieje odrębny świat idei, ponieważ wzory rzeczy są
wkomponowane w strukturę bytu. Istnieją konkretne
byty, które składają się z określonych części.

• Substancja – przypadłości cechy zewnętrzne: w

przypadku człowieka jego cechy zewnętrzne, płeć,
kolor skóry, wzrost, zdolności

• Materia (potencja) - budulec, z którego można

uczynić określoną postać rzeczy: w przypadku
człowieka kości i mięso

• Forma (akt) – zbiór cech rodzajowych, dzięki którym

należymy do rodzaju ludzkiego. Entelechia oznacza
przejście od potencji do aktu, czyli urzeczywistnienie
konkretnego bytu (ten oto konkretny Jan Kowalski)

Arystoteles: koncepcja duszy

Arystoteles zajmował się biologicznym aspektem

funkcjonowania ludzkiej duszy. Wyróżnił:

Duszę wegetatywną: odpowiada za odżywanie i

rozmnażanie się (posiadają ją rośliny, zwierzęta

i człowiek)

Duszę zmysłową: odpowiada za potrzeby,

uczucia, poznanie zmysłowe (posiadają ją

zwierzęta i człowiek)

Duszę rozumną: odpowiada za myślenie

(posiada ją wyłącznie człowiek)

Dusza rozumna dzieli się na duszę teoretyczną

(wiąże się z myśleniem) i duszę praktyczną

(wiąże się z działaniem)

Wszystkie części duszy biorą udział w

podejmowaniu przez nas decyzji

Szczęście według Arystotelesa

• Eudajmonia: jest efektem dojrzałości jednostki,

osiągnięciem najlepszego rozwoju jaki jednostka
może zdobyć, przy określonym stanie swojej
natury. Eudajmonia jest możliwym do
osiągnięcia, stanem wewnętrznej doskonałości
moralnej jednostki

• Ludzie życie szczęśliwe wyobrażają sobie na trzy

sposoby: a) zbiór przyjemności (dotyczy także
zwierząt, b) zaszczyty (wynikające z działalności
publicznej – vita activa, c) bezinteresowna
kontemplacja prawdy – vita contemplativa

• Ten ostatni sposób na życie szczęśliwe jest dla

Arystotelesa szczególnie wartościowy

Cnoty intelektualne:

• Cnoty główne (określają cele działań) :
• wiedza instrumentalna – praktyczna umiejętność

rozwiązywania problemów

• wiedza naukowa – dotyczy faktów występujących w

świecie i praw, które nimi rządzą

• roztropność – pozwala znaleźć równowagę między

własnymi potrzebami a potrzebami innych osób

• inteligencja – umiejętność kojarzenia różnych rzeczy

z sobą

• mądrość – wnika z wieku i życiowego doświadczenia
• Cztery pomocnicze (określają sposoby ich realizacji):
• pomysłowość, bystrość, rozwaga, spryt – uzupełniają

wymienione wcześniej cnoty główne

Cnoty etyczne

• Cnota jest trwałą dyspozycją do pewnego rodzaju

postanowień, polegającą na zachowaniu

właściwej ze względu na nas średniej miary, którą

określa rozum i to w sposób w jaki by ją określał

człowiek rozsądny. Potrzebna jest wiedza,

ćwiczenia wewnętrzne, przyjaźń we wspólnocie

• Cnota jest warunkiem koniecznym, a niekiedy

wystarczającym do dobrego i szczęśliwego życia.

Człowiek cnotliwy nie unika namiętności, ale

doznaje ich we właściwym czasie, we właściwym

miejscu, z właściwych przyczyn, wobec

właściwych osób, we właściwym celu i we

właściwy sposób

• Zasada złotego środka stanowi sposób na

rozwój umiejętności związanych z życiem

cnotliwym.

Przykłady cnót etycznych

• Obowiązuje zasada złotego środka, inaczej zasada

właściwej miary

• Umożliwia ona panowanie nad własnymi emocjami i

pragnieniami i dobór odpowiedniego postępowania

• Cnoty etyczne wyrabiamy w sobie przez nawyk i

doświadczenie, np.

• Męstwo jest środkiem, między zuchwalstwem i

tchórzostwem

• Szczodrość środkiem między rozrzutnością i

skąpstwem

• Umiarkowanie środkiem między rozwiązłością i

niewrażliwością

• Dowcip środkiem między kpiarstwem i ponuractwem

Przyjaźń u Arystotelesa

• Przyjaźń (philia), łączy społeczność we

wspólnotę, skierowaną na realizację wspólnych
celów, ma charakter państwowotwórczy

• Istnieją trzy typy przyjaźni: dla przyjemności

(ludzie młodzi), dla korzyści (relacje w miejscu
pracy), dla moralnej doskonałości, jest
nakierowana wewnętrzny rozwój przyjaciela

• Ten ostatni typ, to przyjaźń obywatelska, cechuje

ją bezinteresowność, czyli większa troska o dobro
przyjaciela niż o moje własne. Nie potrzebuje
sprawiedliwości, ponieważ zawiera w sobie
zasady społecznej sprawiedliwości

Filozofia hellenistycza

• Epikureizm : kluczową rolę spełnia aponia,

czyli – dystans wobec odczucia fizycznego bólu i
umiejętność neutralizowania cierpień duszy

• Stoicyzm: kluczową rolę odgrywa apatia, gdzie

spokój ducha oznacza dystans wobec skrajnych
negatywnch emocji, takich jak zazdrość, zawiść,
odraza, które są traktowane jako choroby duszy

• Sceptycyzm: kluczowa jest afonia, kiedy

spokój ducha oznacza dystans wobec poglądów
i teorii filozoficznych, które wprowadzają zamęt
w życiu. Wówczas etyka polega na dawaniu
dobrych przykładów (wzorów do naśladowania)

Filozofia jako sztuka dobrego

życia

• W szkołach hellenistycznych filozofia staje się

sztuką dobrego i szczęśliwego życia, która ma
zapewnić ataraksję, czyli spokój ducha, oraz
autarkię, czyli samowystarczalność jednostki w
realizacji postulatu życia szczęśliwego

• Filozofia jest psychoterapią, zajmuje się

leczeniem chorób duszy (lęków i negatywnych
emocji)

• uczy jak dobrze żyć, uczy jak umierać, godząc

się na nieuchronność rzeczy koniecznych, uczy
jak czytać, aby czytany teksty zmieniały nasze
życie, uczy jak aktywnie słuchać innych, aby
umożliwić nam wzajemne komunikowanie się

Epikur: zrozumienie ludzkich

potrzeb

Epikur żył w latach (342- 270 p.n.e). Urodził się na
wyspie Samos. W Atenach założył własną szkołę
filozoficzną (Ogród Epikura)

Podzielił ludzkie potrzeby na:

a) naturalne i konieczne: jedzenie, picie, sen

• b) naturalne i niekonieczne: wykwintne jedzenie, seks
• c) nienaturalne i niekonieczne: zaszczyty,

nieśmiertelna sława, prestiż społeczny

• Epikureizmu polega na ascezie pragnień: im pragnień,

tym większe prawdopodobieństwo ich zaspokojenia; do
życia szczęśliwego wystarcza realizacja tych pierwszych

• Przyjemność to przede wszystkim brak cierpień, a

dopiero później zaspakajanie pragnień

Epikur: lęki i sposoby terapii

• Filozofia stanowi lekarstwo na ludzkie lęki
• Lęk przed śmiercią: nie należy bać się śmierci,

ponieważ kiedy żyjemy, to śmierci nie ma, a kiedy
przychodzi śmierć, to nie ma już nas

• Lęk przed bogami: bogów nie należy się bać, ponieważ

żyją z odrębnym świcie i nie interesują się nami

• Lęk przed cierpieniem: nie należy się go bać,

ponieważ kiedy ból jest silny, to nie trwa długo, a kiedy
trwa długo, to nie jest silny, zatem można go znieść

• Lęk przed niemożliwością szczęśliwego życia: z

koncepcji świata przyjętego przez Epikura wynika, że
mamy wpływ na swój los

• Cnota jest niezależnością człowieka wobec losu. Lepiej

być nieszczęśliwym z rozumem niż szczęśliwym bez
rozumu

Stoicy: życie cnotliwe

• Założyciel szkoły stoików to Zenon z Kition (ok.

300r. p.n.e.), obok niego ważną postacią był
Chryzyp z Soloj, Kleantos z Asos

• Nazwa stoicyzm pochodzi od kolorowego portyku,

przy którym się spotykali. Za rządów 30 tyranów
zamordowano przy nim wielu obywateli Aten.
Stoicy chcieli zmienić złą sławę tego miejsca

• Wyróżnia się trzy okresy w historii szkoły: stoa

starsza, stoa średnia i stoa młodsza – okres
rzymski

• Najbardziej znani przedstawiciele to Seneka,

Marek Aureliusz, Epiktet

• Stoicy korzystali z koncepcji wcześniejszych

filozofów (pitagorejczycy, cynicy, Arystoteles)

Fizyczne założenia etyki

stoików

materializm - świat zbudowany jest z materii
biernej i czynnej – phneuma, która ożywia
materię bierną, a także stanowi rodzaj ładu w
niej zapisany
panteizm - rzeczywistość jest wypełniona
obecnością boskiego Logosu, który wypełnia
świat rozumnością
celowość świata - obecność Logosu sprawia,
że w świecie nie ma rzeczy przypadkowych i
zbytecznych, wszystko ma swój sens i cel
cykliczność świata - rzeczywistość podlega
stałym zmianom, to, co umiera staje się
zaczątkiem rzeczy następnych

Etyka stoików

• Cnota to konieczny warunek życia szczęśliwego
• Cnota to niezależność od zewnętrznych okoliczności i

życie zgodne z rozumną naturą

• Natura ludzka jest częścią natury w ogóle.

Kosmiczna natura to Logos, który określa ład
panujący w świecie i określa zasady dotyczące
ludzkiego życia (stąd hierarchia praw: prawo
kosmiczne – dotyczy wszystkich bytów, prawo
natury - dotyczy wszystkich istot żywych, prawo
ludzkie – ma być efektem odczytania tego prawa
natury przez konkretne społeczności)

• Cnota to niezależność od skrajnych namiętności

(szczególnie takich jak: zazdrość, zawiść, odraza,

smutek,

przygnębienie), czyli apathia

Ideał mędrca u stoików

• Stoik nie chce zmieniać świata, ale zmienia

swoje nastawienie do rzeczywistości

• Człowiek wolny, to ten który zrozumiał

konieczności pośród których żyje, nie ulega
skrajnym emocjom, jest nieporuszony wobec
zmieniających się okoliczności losu (amor fati
– ukochaj swój los)

• Mędrzec jest obojętny na zaszczyty, władze,

pozycję społeczną, ale może także pełnić
określone funkcje publiczne

• Mędrzec troszczy się najpierw o siebie (swój

rozwój wewnętrzny), o państwo, a dopiero
potem o swoją rodzinę