ETYKA CZCI DLA ŻYCIA
1. FILOZOF I JEGO ŻYCIE
Albert Schweitzer (1875 - 1965 r.) - filozof, teolog protestancki, lekarz, muzyk, pisarz, laureat pokojowej nagrody Nobla (1953 r.), którą przeznaczył na budowę oddziału chorych na trąd. Prowadził akcje humanitarne dla chorych i biednych w Afryce. Pragnął „myśleć kategoriami człowieka i ludzkości”, choć nie zawsze były to kategorie współczesnej mu kultury. Opowiadał się przeciw nacjonalizmowi, podziałom ludzi na grupy. Bernard Russell mając jego na myśli mówił, że „prawdziwie dobrzy i ofiarni ludzie zdarzają się niezmiernie rzadko”. Albert Einstein pisał, że jego siła oddziaływania „polega przede wszystkim na własnym przykładzie, na konkretnych dziełach życia”. Martin Buber dostrzegał w nim współzależność idei i życia w czasach, kiedy „jesteśmy świadkami nieustannego rozdźwięku między ideą a życiem”. Schweitzer w 1923 r w autobiografii pt. Moje dzieciństwo i młodość, pisał „Potęga ideału jest nieobliczalna. Kropli wody nie przypisuje się żadnej siły. Ale jeśli wejdzie w szparę skały i zamarznie, rozsadzi skałę”. Mając dwadzieścia jeden lat zdecydował, że do trzydziestego roku życia poświęci się muzyce i nauce, a później wstąpi na „drogę bezpośredniej służby człowiekowi”. Jak „pokazała przyszłość” pod pojęciem służby człowiekowi realizował on działalność lekarską w Afryce, pomagał chorym na śpiączkę, trąd i malarię. Był dumny z tego, że gdy inni są zmuszeni odbierać życie on może je ratować, jednak nie mówił nigdy o sobie, że jest moralnym wzorem. Na początku swej „służby dla innych” własną pracą (muzyką) zarabiał na urządzenie szpitala. Chciał „czcić dobre bez słów”, opowiadając się za etyką leczenia w miejsce etyki mówienia. Hasłem przewodnim jego rozważań, podstawą jego programu moralnego była „etyka czci dla życia”. W 1915 r. podróżując po rzece Ogowe odnajduje „pierwotne i uniwersalne pojęcie moralnego dobra” jako „cześć dla życia”. Jego poglądy, choć na owe czasy były nowatorskie to dziś mogą wydawać się „tradycyjne”, jednak „etyka czci dla życia” nadal zdumiewa swą aktualnością.
2. KRYTYKA FILOZOFII
Schweitzer podobnie jak Kartezjusz, czy E. Husserl krytykuje wcześniejszą filozofię. Pisze: „Zawiodło mnie to, co wiedziałem o etyce z filozofii. Wszystkie wyobrażenia o tym, co dobre, wypracowane przez filozofię okazały się tak martwe, nienaturalne, ciasne i pozbawione treści”. Cenił on racjonalizm, dyskursywne, „logiczne myślenie”
3. FILARY MYŚLENIA ETYCZNEGO
Schweitzer był głosicielem humanizmu etycznego. W jego filozofii można dostrzec dwa filary myślenia etycznego. Pierwszym jest cześć i szacunek dla życia. Etyka ma ten szacunek pogłębiać. „Cześć dla życia” to idea, która zawiera w sobie afirmację życia, afirmację świata, a także istotę moralnego dobra. Drugi z kolei można ując w słowach: „szczęście zobowiązuje”. Ten, kto jest szczęśliwy musi coś robić dla cierpiących. Schweitzer wspominał w swej autobiografii, że „kto w życiu otrzymał wiele dobra, musi odpowiednio dużo w zamian za to ofiarować”. Dopóki ktoś cierpi w świecie nie ma radości dla wrażliwego człowieka. Nikt nie może mieć zupełnie czystego sumienia, gdy wokół tyle cierpień. Obojętność wobec krzywd innych jest skazą. Ija Lazari-Pawłowska w książce o analizowanym tutaj filozofie pisała: „uważał, że radosny stan ducha nie przystoi człowiekowi, skoro na świecie istnieje taki bezmiar zła”.
Swą koncepcję Schweitzer porównywał do koncepcji Kartezjusza. Cogito ergo sum zmienił na: „Jestem życiem, które pragnie żyć pośród życia, które pragnie żyć”. Cudza wola życia jest tak samo istotna jak nasza. Autor książki pt., Wielcy myśliciele Indii, był za zniesieniem kary śmierci, co komunikował poprzez swoje wystąpienia. W wojnie widział świadectwo upadku kultury moralnej, bowiem „wojna przemienia nas w istoty nieludzkie”. Głosząc wartość życia a jednocześnie widząc upadek kultury pisał: „Świat jest potworny przy całej swej wspaniałości”. Dostrzegał rozdźwięk między prawem natury a prawem moralnym.
4. CZŁOWIEK WOBEC WYBORU
Postulat „czci dla życia” zostaje odniesiony do rzeczywistości. Schweitzer pisał, „Aby zachować własne życie muszę bronić się przed życiem, które mojemu zagraża”. A kiedy mam wybór między pomocą jednej a drugiej osobie, w sytuacji zagrożenia życia - komu mam pomóc? Czy istnieje skala, hierarchia życia? Czy mój wybór pozostanie arbitralny? Na ile może mi pomóc etyka w moich wyborach? Według autora „etyki czci dla życia” etyka nakreśla podstawowe wskaźniki postępowania, a nie zbiór ściśle sformułowanych nakazów i zakazów dotyczących zachowania człowieka w konkretnych sytuacjach. Etyka, którą głosił jest daleka od relatywizmu moralnego, (choć ma ona sytuacyjny charakter uwzględniając okoliczności) - kompromis nawet w dobrej sprawie obciąża sumienie.
5. SCHWEITZER A MYŚL WSCHODU
Interesował się filozofią Wschodu. Widzi on różnice między postawą europejską a tą, która jest przedstawiana w kulturze Wschodu. Według niego postawa europejska to pełna afirmacja życia, korzystanie z niego. Fundamentalną zasadą w życiu człowieka powinna być zasada ahimsy (negacja krzywdzenia), „nie niszczenie życia”, „nie zabijanie życia”. W Indiach ahimsa bierze się z perfekcjonizmu, a nie ze współczucia. Filozofia Schweitzera rozwija tę zasadę o powinność czynienia życzliwości. Potrzebne jest więc działanie.
6. KRYTYKA WSPÓŁCZESNEJ KULTURY
W swojej książce pt., Filozofia kultury, Schweitzer przedstawia krytykę systemu wartości, który według niego jest charakterystyczny dla kręgu kulturowego społeczeństwa europejskiego. Oprócz krytyki, wysuwa on własne propozycje naprawy świata, propozycje drogi, jaką powinien pójść człowiek. Ekspansywna kultura europejska osiągnęła wiele, ale nie doszła do głębszych duchowych motywacji, liczy się w niej tylko działanie. Pojawiają się coraz większe dysproporcje między cywilizacją techniczną, a stanem kultury moralnej, dlatego obecny optymizm dotyczący rozwoju moralności, według Schweitzera jest nieuprawniony. Postulował więc, poszerzenie zakresu etyki europejskiej. Poddawał on krytyce współczesne sobie społeczeństwo pisząc, że społeczeństwo całkowicie zawładnęło jednostką, zapominając, że do „czci dla życia” można dojść jedynie indywidualnie. Pisał „Dziś wielu ludzi to bezduszne maszyny, których działanie wyznacza pozycja i nadzieja sukcesu. […] Nie można im w istocie niczego zarzucić poza faktem, że nie są już ludźmi, że każdy z nich stał się już tylko urzędnikiem lub tylko kupcem, inżynierem, rzemieślnikiem, profesorem, nauczycielem, […] że nie jest już zdolny do oddźwięku, gdy chodzi o czysto ludzką stronę jego osoby”.
7. CZYM JEST RELIGIA
Mimo, że był teologiem, głosił religię miłości rozumianą w sposób bezwyznaniowy: religia sięga do uczuć ludzkich, łączy człowieka z innymi ludźmi. Według niego religia bezdogmatyczna łączy nie tylko człowieka z innymi ludźmi, ale i z przyrodą. Wypowiadając się przeciw dogmatom pisał, że w przyszłości „jednoczyć nas będą cele stojące ponad wszelką doktryną”. Chciał on, aby każdy człowiek uznany był za bliźniego - to etyczny uniwersalizm. „Człowiek jako taki jest naszym bliźnim”. Świat bliźnich to również cały świat organiczny, to każda istota obdarzona życiem. Życie ogarnia wszelkie byty organiczne. Ze względu na miłość do zwierząt, przyrody porównuje się autora książki pt., Wielcy myśliciele Indii, do św. Franciszka. Ludziom brak obecnie zakorzenienia w duchowej więzi z przyrodą, autentycznego przeżycia solidarności ze wszelkim stworzeniem, ze stworzeniem, które również jak my odczuwa ból, strach, cierpienie. Dobro zwierząt jest dobrem autonomicznym, a nie ze względu na coś.
8. DOBRO A ZŁO
Im wyższy rozwój moralny, tym szerszy zakres bytów, w stosunku do których człowiek czuje odpowiedzialność. Zło nie staje się dobrem nawet, jeśli jest konieczne. Dlatego szkodzenie życiu niezależnie od okoliczności jest złem. I. Lazari-Pawłowska w swojej książce o Schweitzerze pisała, że postulat jego „nie trafia do wielu ludzi. Chcielibyśmy przyznać człowiekowi dobremu prawo, jeśli nie do moralnej satysfakcji to do względnie czystego sumienia. Czyn był moralnie dobry, powiemy, a że w skutkach swoich dla kogoś szkodliwy, to fakt, który dobrego człowieka boli, ale który go moralnie nie obciąża. Obciąża i powinno obciążać psychicznie, nie obciążając jednak moralnie”. Istotą dobra moralnego jest: utrzymać życie, rozwijać życie, sprzyjać jemu, wznosić życie na wyższy poziom. Analogicznie złem jest: niszczyć życie, szkodzić życiu, hamować rozwój człowieka. Schweitzer jest tym, który dostrzegł wartość życia wychodząc poza samą egzystencję człowieka, jednak ciężko zgodzić się z jego podejściem do czynu, który obciąża nasze sumienie pomimo dobrych intencji. Nie wszystko, bowiem zależy od nas, choć zależy wiele.
BIBLIOGRAFIA
A. Schweitzer, Wielcy myśliciele Indii, przekł. K. Pruska i K. Pruski, Warszawa 1993.
A. Schweitzer, Życie, przekł. J. Piechowski, Warszawa 1974..
H. Gaertner, Albert Schweitzer: życie, myśli i dzieło, Kraków 2007.
I. Lazari-Pawłowska, Schweitzer, Warszawa 1976.
4