SYSTEMY INFORMATYCZNE

WSPOMAGAJĄCE CONTROLLING

BANKOWY

Jędrzej Wieczorkowski

Wprowadzenie

W artykule scharakteryzowano systemy informatyczne wspomagające

funkcjonowanie controllingu w bankowości, ze szczególnym uwzględ-

nieniem systemów klasy MIS.

Istota controllingu bankowego

Controlling, utożsamiany często z rachunkowością zarządczą, związa-

ny jest z działaniami mającymi na celu poprawę efektywności zarządza-

nia organizacjami różnych typów. W dużych przedsiębiorstwach czynno-

ści te realizowane są zazwyczaj przez wyodrębnioną jednostkę będącą

swoistym centrum informacji gromadzonych i przetwarzanych na potrze-

by zarządzania całą organizacją. W praktyce europejskiej controlling

obejmuje przede wszystkim działania związane z gromadzeniem informa-

cji na potrzeby zarządcze, planowaniem średnio i długoterminowym oraz

sprawozdawczością wewnętrzną. W podejściu amerykańskim jest rozsze-

rzany m.in. o zagadnienia rachunkowości finansowej, podatków i audytu.

Wszystkie wymienione wyżej cechy dotyczą także controllingu ban-

kowego. Według [Kuli03] należy go rozumieć jako system wspomagają-

cy zarządzanie bankiem, który przez koordynację wszystkich subsyste-

mów zarządzania oraz wzajemne ich dostosowanie, jak i zapewnienie

informacji niezbędnych do podejmowania optymalnych decyzji, ukierun-

kowuje działania kierownictwa na wszystkich poziomach zarządzania na

realizację głównych celów banku. Można przy tym podejściu wyróżnić

trzy podstawowe elementy controlingu:

• system planowania obejmujący planowanie w różnym horyzoncie

czasowym,

• system rachunkowości obejmujący pozyskiwanie danych z rachun-

kowości finansowej wraz z rachunkiem kosztów,

• system informacji i sprawozdawczości obejmujący m.in. konsolida-

cję danych z poszczególnych oddziałów i obszarów działalności.

Podstawową funkcją controllingu bankowego jest funkcja informa-

cyjna polegająca na: zdefiniowaniu potrzeb informacyjnych, wyszukaniu

danych niezbędnych do spełnienia tych potrzeb, przetworzeniu i opraco-

waniu tych danych na potrzeby zarządcze. Informacja wynikowa control-

lingu, mimo że opiera się na dużej liczbie szczegółowych danych źródło-

wych, zazwyczaj powinna mieć charakter syntetyczny. Ponadto, aby być

użyteczna, musi być sporządzana w odpowiednio krótkim czasie, zawie-

rać elementy nie tylko ilościowe, lecz także jakościowe, a także nie ogra-

niczać się wyłącznie do danych retrospektywnych zawierając także in-

formacje zorientowane na przyszłość. Powyższe potrzeby wiążą się z ko-

niecznością budowy efektywnego systemu informatycznego controllingu.

Metody kalkulacji wykorzystywane w systemach informatycznych

W niniejszej pracy skupiono się w szczególności na charakterystyce

stosowanych metod, danych oraz systemów informatycznych w zakresie

informacji zarządczej dotyczącej efektywności funkcjonowania banku

oraz efektywności poszczególnych transakcji. Systemy o takiej funk-

cjonalności w bankowości zazwyczaj określane są jako MIS. Na potrzeby

badania efektywności funkcjonowania konkretnej instytucji należy dobrać

metody adekwatne do jej charakteru. Obliczanie dochodowości na po-

trzeby zarządcze może się znacząco różnić od obliczeń na potrzeby spra-

wozdawczości zewnętrznej w klasycznym układzie pochodzącym z księgi

głównej. W zakresie oceny efektywności produktów odsetkowych do

tradycyjnych szeroko opisywanych w literaturze (przykładowo [Zale07]

[Iwan05]) metod przykładowo należą: metoda poolu i metoda bilansu

warstwowego. Obie łączą odpowiednie pozycje aktywów i pasywów.

Nadają się do oceny efektywności na ogólnym poziomie, lecz nie dają w

praktyce możliwości oceny poszczególnych transakcji.

Przy projektowaniu systemu MIS wskazane jest przyjęcie założenia, że

wynik obliczany będzie rozdzielnie dla każdej transakcji. Podejście takie

daje możliwość dalszej dowolnej agregacji danych w różnych wymiarach

analizy. Przy takim podejściu dla produktów odsetkowych można zasto-

sować metodę odsetek rynkowych, poszerzoną ewentualnie o elementy

wyceny transferu. Do rozwiązania pozostaje problem podziału osiągnię-

tego wyniku pomiędzy jednostki organizacyjne. Według autora wskazane

jest przyjęcie założenia, że z całkowitej nadwyżki odsetkowej jedynie

wynik z korzyści wynikających z warunków rynkowych będzie alokowa-

ny na klienta i jednostkę organizacyjną odpowiadającą za kontakty z

klientem (np. oddział). Wynik pochodzący z transformacji terminów oraz

walut (będący efektem przejęcia ryzyka rynkowego) będzie natomiast

przy takim rozwiązaniu alokowany na jednostkę, która odpowiada za za-

rządzanie funduszami całego banku (zazwyczaj departament skarbu). Dla

tej drugiej części wyniku, nie ma potrzeby kalkulacji na poziomie po-

szczególnych transakcji i może być on obliczany dla całego banku jako

tzw. wynik niedopasowania (ang. mismatch). Wewnętrzna stopa transfe-

rowa dla transakcji pomiędzy departamentem skarbu a oddziałami lub

innymi jednostkami może być równa międzybankowym stopom rynko-

wym, lecz może także uwzględniać dodatkowe przesunięcie odpowiada-

jące kosztom funkcjonowania departamentu skarbu, ryzyku związanemu z

dynamiką zachowań rynku oraz obiektywnymi kosztami funkcjonowania

banku (np. rezerwa obowiązkowa). Na wysokość stóp transferowych

wpływ może mieć polityka banku oraz struktura bilansu w zakresie rów-

nowagi aktywów i pasywów dla właściwych bankowych produktów od-

setkowych adresowanych do klientów.

Podobnie jak dla produktów odsetkowych należy określić metodykę

kalkulacji wyniku pozostałych produktów bankowych, przykładowo

transakcji wymiany walutowej (FX) typu spot i forward oraz transakcji

pochodnych. Alokacja wyniku pomiędzy departament skarbu a pozostałe

jednostki powinna być dokonywana na podstawie klucza zależnego od

produktu. Przykładowo dla transakcji FX forward można przyjąć metodę

wykazywania całego oczekiwanego wyniku na transakcji w okresie jej

zawarcia, obliczając wynik w oparciu o marżę na kursie spot, uznając że

punkty swap są na poziomie rynkowym i nie wpływają na wynik.

W informacji zarządczej obok przychodów równie istotna jest kalkula-

cja kosztów. Na potrzeby MIS wskazane jest wykorzystanie rachunku

kosztów standardowych, w szczególności w zakresie rachunku kosztów

działań. W [Kuli03] opisano pięć etapów prowadzących do obliczenia

jednostkowego kosztu standardowego usługi, który daje możliwość kory-

gowania kalkulacji wyników poszczególnych transakcji.

Niezależnie od prezentowania informacji zarządczej dotyczącej efek-

tywności produktów bankowych niezbędne są syntetyczne wskaźniki

oceny rentowności całego banku. Obok typowych metod takich jak stopa

zwrotu z aktywów ROA, stopa zwrotu na kapitale ROE i rentowność ob-

rotu ROS, szczególną wagę w bankowości przypisuje się do wskaźników

uwzględniających koszt kapitału własnego, takich jak wartość dodana dla

akcjonariuszy SVA i ekonomiczna wartość dodana EVA. Istnieją także

wyspecjalizowane wskaźniki biorące pod uwagę ryzyko działalności ban-

ku w zakresie płynności, stóp procentowych, kursu, utraty udzielonych

kredytów. Należy do nich przykładowo wskaźnik rentowności kapitału

skorygowanego o ryzyko RORAC. Szczegółowe zagadnienia zarządzania

ryzykiem są podstawą bezpieczeństwa funkcjonowania banków. Temat

ten, choć często zaliczany do controllingu bankowego, jest jednak na tyle

szeroki, że nie będzie omawiany w niniejszym opracowaniu.

Systemy informatyczne w bankowości wykorzystywane na potrzeby

controllingu

Bankowość jest branżą gospodarczą, w której wykorzystuje się złożo-

ne rozwiązania informatyczne wykorzystujące wiele, w ramach możliwo-

ści wzajemnie zintegrowanych, aplikacji. Przykładowo kompleksowe

rozwiązanie informatyczne może obejmować m.in.: bankowy system

transakcyjny zintegrowany z księgą główną, system ewidencji gospodarki

własnej, system obsługi dealerskiej (tzw. front-office), system obsługi

niestandardowych kanałów dostępu do usług dla klientów i inne. Na zło-

żoność stosowanych w bankach rozwiązań informatycznych może mieć

dodatkowo wpływ rozproszenie geograficzne organizacji. Celem wymie-

nionych systemów jest wspomaganie operacyjnych procesów bizneso-

wych, w niewielkim tylko stopniu wspomagają one podejmowanie decy-

zji. Na potrzeby sprawozdawczości wewnętrznej związanej z funkcjono-

waniem controllingu bankowego wykorzystuje się zazwyczaj oddzielne

systemy informowania kierownictwa klasy MIS, dla których systemy

transakcyjne są źródłem zasilania danymi. Z szerszym omówieniem funk-

cjonalności systemów informatycznych w bankowości można się zapo-

znać przykładowo w [Ryzn98] [Chmi05] [Gosp02].

Podstawowym celem systemu MIS jest ocena efektywności funkcjo-

nowania organizacji. W dużym stopniu opiera się ona na badaniu docho-

dowości poszczególnych transakcji, agregowanej następnie w ramach

zdefiniowanych wymiarów analizy. Wymiary te mogą tworzyć złożone

struktury hierarchiczne oparte na takich elementach jak: produkt, waluta,

klient, jednostka organizacyjna lub czas. Opracowywanie w analogicz-

nym układzie budżetów daje możliwość porównywania faktyczne wyko-

nania z wartościami planowanymi i dalszego tworzenia prognoz wyniku.

Bankowe systemy transakcyjne ukierunkowane są na ewidencjonowa-

nie zawieranych transakcji, właściwe ich księgowanie w księdze głównej

i ewentualnie sporządzanie zewnętrznych sprawozdań finansowych. Na

potrzeby MIS bardzo często brakuje w systemach transakcyjnych nie-

zbędnych informacji, w szczególności w zakresie: kosztów finansowania

poszczególnych transakcji, struktury produktów, struktury jednostek or-

ganizacyjnych banku wraz z przyporządkowywaniem transakcji do po-

szczególnych jednostek itp. Moduły systemów transakcyjnych ukierun-

kowane są na prezentowanie aktualnego stanu banku (np. transakcje

otwarte na daną chwilę), ewentualnie historii bieżącego roku obrotowego

widzianej z perspektywy księgi głównej. Księga główna zazwyczaj nie

wystarcza jednak do potrzeb sprawozdawczości wewnętrznej, natomiast

w modułach transakcyjnych brak jest ujęcia historycznego.

Wymagania stawiane przed systemami sprawozdawczości wewnętrz-

nej powodują konieczność rozdzielenia transakcyjnego przetwarzania

danych w czasie rzeczywistym (OLTP) od przetwarzania analitycznego

na potrzeby podejmowania decyzji (OLAP). Wynika to z między innymi

z optymalizacji obciążeń systemów informatycznych. Systemy klasy MIS

wykorzystują bardzo dużą liczbę danych włącznie z elementarnymi da-

nymi z poziomu poszczególnych transakcji, które agregowane są w ukła-

dzie kilku - kilkunastu wymiarów. Przetwarzanie analityczne realizowane

w systemach, których podstawowym celem jest obsługa bieżących proce-

sów bankowych mogłoby znacząco spowolnić funkcjonowanie systemu.

Dane źródłowe dla MIS zazwyczaj pochodzą z co najmniej kilku syste-

mów, ponadto często występuje potrzeba konsolidacji danych z wielu

oddziałów. Na potrzeby analityczne operuje się danymi historycznymi,

które ze względu na ulotność często nie są dostępne w systemach źródło-

wych. Niejednokrotnie występują istotne różnice w kalkulacji wyniku na

potrzeby MIS i rachunkowości finansowej - przykładowo okres, w któ-

rym wynik związany z daną transakcją ma zostać wykazywany.

Wszystkie powyższe argumenty przemawiają za wyodrębnieniem

struktur danych na potrzeby systemów klasy MIS i oparciem ich o tech-

nologię hurtowni danych (DW - data warehouse) lub ewentualnie ogra-

niczonych tematycznych hurtowni (DM - data mart). Biorąc pod uwagę

ilość danych oraz znaczenie danych zagregowanych rozważyć należy

zasadność zastosowania rozwiązań opartych o relacyjne lub wielowymia-

rowe struktury danych klasy MOLAP, ROLAP, ewentualnie HOLAP.

Tabele faktów w hurtowni zaprojektowanej na potrzeby MIS są naj-

częściej odwzorowaniem grup produktów ze względu na specyfikę atry-

butów poszczególnych usług. W praktyce mogą powstać przykładowe

modele produktowe: kredyty, depozyty, papiery wartościowe, transfery

pieniężne, operacje wymiany walutowej, derywatywy, factoring. Ponadto

mogą być przydatne także tabele faktów niebędące bezpośrednio od-

zwierciedleniem poszczególnych produktów, takie jak: zapisy księgi

głównej, analityka rachunkowości kosztów gospodarki własnej, zabezpie-

czenia kredytów.

Na etapie projektu DW poza wyodrębnieniem tabel faktów istotne jest

także właściwe zaplanowanie hierarchii wymiarów. Przykładem takiej

hierarchii może być zależność pomiędzy klientem i jednostką organiza-

cyjną typu: klient - opiekun klienta - jednostka organizacyjna - cały bank.

Prawidłowe zaprojektowanie struktur danych umożliwia przyszłym użyt-

kownikom filtrowanie transakcji w ramach posiadanych uprawnień i uzy-

skiwanie właściwych agregatów. Do istotnych problemów koniecznych

do rozwiązania na etapie projektu DW należy zaliczyć kwestie histo-

ryczności wymiarów. Model wielowymiarowy z założenia najlepiej

sprawdza się, gdy atrybuty opisujące wymiary są niezmienne w czasie,

podobnie jak zależności pomiędzy wymiarami w ramach jednej hierar-

chii. W praktyce często zdarzają się wymiary, dla których mogą wystę-

pować modyfikacje. W takim przypadku zastosować należy odpowiednie

rozwiązania w projekcie struktury danych dla hurtowni. Teoretyczne pod-

stawy takich rozwiązań można znaleźć w [Kimb02] [Todm03].

Po wdrożeniu hurtowni danych możliwe jest wykorzystanie zaawan-

sowanych metod Business Intelligence (BI). Stosując techniki data mi-

ning do celów zarządczych można badać przykładowo statystyczne za-

leżności dotyczące wielkości zysków w zależności od typów transakcji,

grup klientów itp., można przeprowadzać analizy typu „co jeśli”.

Wdrożenie hurtowni jest specyficznym projektem, który praktycznie

nigdy się nie kończy. System MIS wraz z DW wymaga ciągłej modyfika-

cji związanej ze zmianami w innych systemach, wprowadzaniem nowych

produktów, modyfikacją struktury organizacyjnej itp. Zmianom podlegają

oprogramowanie zasilania hurtowni ETL, struktury danych samej hur-

towni oraz algorytmy przetwarzania w MIS.

Podsumowanie

W bankowości controlling posiada specyficzne potrzeby, które zazwy-

czaj nie są zaspokojone przez transakcyjne systemy informatyczne, po-

nieważ systemy te zorientowane są na wspomaganie bieżących operacyj-

nych procesów biznesowych i sprawozdawczość zewnętrzną. Przed

wdrożeniem wyspecjalizowanego systemu klasy MIS bezwzględnie nale-

ży rozwiązać problemy metodologiczne, związane przede wszystkim z

opracowaniem modelu alokacji wyników finansowych. Ze względu na

wielowymiarowy charakter analiz prowadzonych na potrzeby zarządzania

organizacją oraz potrzebę dostępu do danych historycznych, wskazane

jest wykorzystanie hurtowni danych, która może być następnie podstawą

do zastosowania zaawansowanych rozwiązań klasy Business Intelligence.

Literatura

[Chmi05]

Chmielarz W.: Systemy elektronicznej bankowości, Difin,

Warszawa 2005

[Gosp02]

Gospodarowicz A. (red.): Technologie informatyczne w

bankowości, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we

Wrocławiu 2002

[Kimb02]

Kimball R., Ross M., The Data Warehouse Toolkit, Wiley

Computer Publishing, New York 2002

[Kuli03]

Kulińska-Sadłocha E., Controlling w banku, PWN, War-

szawa 2003

[Iwan05]

Iwanicz-Drozdowska M., Zarządzanie finansowe bankiem,

PWE, Warszawa 2005

[Ryzn98]

Ryznar Z., Informatyka bankowa, Wyd. Wyższej Szkoły

Bankowej, Poznań 1998

[Todm02]

Todman Ch., Projektowanie hurtowni danych, WNT, War-

szawa 2003

[Zale07]

Zaleska M.: Współczesna bankowość, Difin, Warszawa

2007

Mgr Jędrzej Wieczorkowski

Katedra Informatyki Gospodarczej

Szkoła Główna Handlowa

al. Niepodległości 162

02-554 Warszawa – Polska

Numer telefonu +48/22/5649280

e-mail: [e-mail]