WYKŁAD VII. – Polityka rodzinna

Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska

Historia rodziny jest tematem aktualnym. Spadek wskaźników dzietności, liczby małżeństw,

nowe formy rodziny, starzenie się społeczeństwa są przedmiotem ciągłej dyskusji. Dyskusje

prowadzi się na poziomie narodowym, choć wśród naukowców prowadzi się rozważania o

rodzinie europejskiej.

I. HISTORIA

FAZY POLITYKI RODZINNEJ:

• Pierwsza: działania o charakterze „polityki rodzinnej”; rozpoczęła się w

Europie we Francji oraz w Szwecji na przełomie XIX i XX w. Zainteresowanie

problematyką rodziny wynikało z dwóch przesłanek: demograficznej – niska

stopa urodzeń; ekonomicznej – niskie dochody.

Ta faza rozwoju polityki rodzinnej koncentrowała się więc na rozwiązywaniu

problemów związanych z niskim przyrostem naturalnym i z ubóstwem.

Pierwsze zatem środki zaradcze, jakie zastosowano, były świadczeniami

pieniężnymi, wypłacanymi pracownikom mającym dzieci i niskie dochody.

* zasiłki rodzinne na szeroka skalę zostały wprowadzone dopiero po II wojnie światowej.

• Druga: została zapoczątkowana w latach 60. Wiązała się ona z problemami

łagodzenia rozpiętości dochodowych – pociągało to za sobą redystrybucję od

osób bezdzietnych do rodzin z dziećmi.

Rozszerzony został system pomocy, który zaczął obejmować różne obszary

działań: wychowanie, piekę zdrowotną, mieszkalnictwo, zatrudnienie,

świadczenia społeczne, transfer dochodów. Europejska polityka rodzinna

zaczęła nabierać cech uniwersalnych, bowiem dotyczyła rodzin mających

dzieci, ale nie tylko ubogich (choć oczywiście rodziny o niskich dochodach

nadal pozostawały w centrum uwagi).

• Trzecia: przypada na lata 70., choć na przykład w Szwecji nastąpiła ona dużo

wcześniej.

Polityka rodzinna został ukierunkowana na reagowanie na problemy, które

wynikały ze zmian w rodzinie, jego modelu, strukturze, a także nowego

podziału ról. Przybyło rodzin niepełnych (które relatywnie były w gorszej

sytuacji materialnej, z większymi problemami wychowawczymi) oraz rodzin,

gdzie dwoje rodziców pracowało zawodowo.

Maj’68 był z pewnością tym wydarzeniem, które przyspieszyło proces

demokratyzacji rodziny. Staje się on miejscem nieustannych negocjacji.

Oprócz odrzucenia wszelkich absolutów, wyemancypowania jednostki i

wprowadzenia zasad demokratycznych do życia rodzinnego, efekt jest taki, że

„wewnątrzrodzinne stosunki podległości zastąpione zostały pobłażaniem i

konfrontacją, opartymi na zasadzie równości mężczyzny i kobiety. Konflikty w

rodzinie demokratycznej reguluje teraz prawo”. Zamożność i nowoczesne

technologie, które są wynikiem kapitalizmu, umożliwiły kontrolę urodzin, co

1

WYKŁAD VII. – Polityka rodzinna

Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska

spowodowało rewolucję w moralności i doprowadziło zarówno do wydłużenia

okresu przedmałżeńskiego, jak i wzrostu liczby rozwodów.

• Czwarta: to lata 80., kiedy to termin polityka rodzinna zaczęto łączyć z

określeniem działań na rzecz dzieci i ich rodzin, a zwłaszcza takiej polityki

państwa, w której celem jest wsparcie wpływu na sytuację rodzin mających

dzieci lub poszczególnych osób w ich rolach rodzinnych.

Polityka rodzinna kolejnych dekad umocniła wcześniej podejmowane wątki.

Jednocześnie zaczęło utrwalać się przekonanie o roli rodziny w procesach

rozwojowych. Zwrócono uwagę, że zmiany w zakresie funkcji rodziny, ról i

obowiązków zależą nie tylko od samej rodziny, jej członków i społeczności, w

której żyje, warunków społecznych, ekonomicznych, kulturowych, religijnych

etc., ale także od procesów kształtujących te uwarunkowania, kreujących nowe

postawy, wartości i zachowania.

• Kolejne fazy PR, od lat 90. XX w. do dzisiaj. Główne determinanty:

demografia, wzmacnianie kapitałów ludzkiego i społecznego, bezpieczeństwo.

Racjonalna polityka musi się opierać na analizie demograficznej i uwzględniać

sytuację gospodarczą. Niekorzystnym procesom można zapobiec, bo nie

musimy być społeczeństwem starzejącym się. Możemy mieć więcej dzieci,

jeśli zapewnimy im porządną edukację, opiekę zdrowotną i do tego

przygotujemy rynek pracy.

II. DEFINICJA POLITYKI RODZINNEJ

Całokształt norm prawnych, działań i środków uruchamianych przez państwo w celu stworzenia

odpowiednich warunków życia dla rodziny; jej powstania, prawidłowego funkcjonowania i

spełniania przez nią wszystkich ważnych społecznie ról.

U podłoża tak zdefiniowanej polityki rodzinnej leżą następujące założenia:

1. rodzina jest podstawową i najważniejszą instytucją społeczną,

2. rodzina powinna być wspierana przez państwo,

3. polityka rodzinna oznacza wielość polityk, a nie pojedynczy, jednolity akt prawny.

Kiedy został użyty po raz pierwszy termin polityka rodzinna?

Termin ten po raz pierwszy został użyty podczas europejskiej dyskusji nad polityką społeczną

w stosunku do rodziny i dzieci. Rozmowy te zapoczątkowane zostały w latach 40. XX wieku i

są kontynuowane w różnych postaciach po dzień dzisiejszy.

?

* Polityka rodzinna czy prorodzinna? Polityka społeczna państwa wobec rodziny może być

uznana za politykę prorodzinną, jeśli realizuje ona jasno wytyczone cele, które państwo chce

zrealizować w zakresie tworzenia warunków dla rozwoju rodziny i zaspokajania potrzeb

bytowych oraz kulturalnych rodziny. Racjonalnej polityki prorodzinnej dopatrujemy się

głównie w działaniach państwa na rzecz poprawy sytuacji na rynku pracy. Kobiety dlatego

nie decydują się na dzieci, że obawiają się trwałej utraty pracy. Racjonalne byłoby więc

poprawienie dostępu do pracy, zapewnienie możliwości powrotu kobiecie z dzieckiem,

2

WYKŁAD VII. – Polityka rodzinna

Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska

udostępnienie jej różnych usług, takich jak żłobki, przedszkola i inne przyjazne formy

pomocy w zakładach pracy. Aby np. Polki więcej rodziły, konieczna jest również promocja

urlopów rodzicielskich, które mogłyby zmienić przekonanie, że wychowaniem dzieci zajmuje

się wyłącznie kobieta. Gdyby przyjęło się u naszych pracodawców, że oboje rodzice zajmują

się dziećmi, zdjęło by to odium z matek, ułatwiło podejmowanie decyzji o kolejnym dziecku.

• Cele i instrumenty polityk rodzinnych poszczególnych krajów są

uzależnione od procesów demograficznych i społeczno-ekonomicznych, a

także od czynników kulturowych. Na istotę polityki rodzinnej we wszystkich

rozwiniętych krajach uprzemysłowionych wpływają takie zjawiska jak:

starzenie się społeczeństw, zmiany w strukturze rodziny, aktywność zawodowa

kobiet i wynikająca stąd potrzeba znalezienia równowagi pomiędzy życiem

zawodowym a życiem rodzinnym.

• Państwo stanowi główny podmiot kształtowania polityki rodzinnej,

albowiem na nim spoczywa obowiązek i odpowiedzialność za określanie,

prowadzenie i finansowanie tej polityki.

III. DEFINIOWANIE RODZINY

Definicja rodziny powinna być dostatecznie szeroka, aby mogła objąć rozmaitość typów,

struktur, ról i stosunków dotyczących zwykle co najmniej jednej osoby dorosłej i jednego

dziecka.

Przedmiotem zainteresowania polityki rodzinnej jest więc:

małżeństwo z dziećmi,

rodzice z dziećmi (konkubinaty),

jedno z rodziców z dziećmi (samotny ojciec, samotna matka).

W zależności od przyjętego głównego celu polityka rodzinna może być adresowana do:

wszystkich rodzin z dziećmi,

wybranych kategorii rodzin z dziećmi (np. rodziny ubogie, wielodzietne, niepełne,

dotknięte patologią społeczną).

Przykłady:

W Europie polityka rodzinna adresowana jest do wszystkich rodzin, ale w jej ogólnych

ramach wskazywane są szczegółowe cele związane z pomocą rodzinom znajdującym się w

trudnych sytuacjach życiowych.

W Stanach Zjednoczonych, które nie prowadzą jasno zdefiniowanej polityki rodzinnej

adresatami działań na rzecz rodziny są przede wszystkim dzieci biedne pozostające na

utrzymaniu rodziny.

Polityka rodzinna w skali międzynarodowej odnosi się do wszystkich rodzin i dzieci, a nie

tylko do rodzin ubogich lub rodzin z problemami. Zwracając szczególną uwagę na sytuację

dzieci uznaje się, że polepszenie ich losu wymaga pomocy dla rodziców i rodziny.

3

WYKŁAD VII. – Polityka rodzinna

Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska

Uwaga!!!

Podstawowe pojęcia dotyczące rodziny, formy życia rodzinnego, czynniki wpływające na

przemiany rodziny współczesnej więcej: Grażyna Firlit-Fesnak, Rodziny polskie i polityka

rodzinna; stan i kierunki przemian, [w:] Polityka społeczna. Podręcznik akademicki, (red.), PWN, Warszawa 2007.

IV. MODELE POLITYKI RODZINNEJ

1. Polityka rodzinna zgodna z tradycyjnymi modelami polityki społecznej (w tym wypadku

kryterium jest zakres ingerencji państwa w wolną grę sił rynkowych). Na tej podstawie

możemy wyróżnić:

Model socjaldemokratyczny (lub instytucjonalno-redystrybucyjny)

• jest charakterystyczny dla krajów skandynawskich

• zakres ingerencji państwa w sprawy socjalne jest tam największy wśród krajów

kapitalistycznych.

• wiele świadczeń społecznych przysługuje np. z tytułu obywatelstwa

W modelu konserwatywno-korporacyjnym z kolei dominują programy oparte na

przezorności obywatela, a więc o charakterze ubezpieczeniowym, a wysokość świadczeń w

dużym stopniu zależy od statusu na rynku pracy i uzyskiwanych dochodów (Niemcy).

Spośród krajów europejskich najsłabiej rozwinięte systemy polityki społecznej

występują w krajach śródziemnomorskich. W modelu, kształtowanym pod pływem

społecznej nauki Kościoła katolickiego, głównymi podmiotami polityki społecznej ma być

państwo, ale przede wszystkim rodzina, a następnie społeczność lokalna i organizacje

społeczne

2. Modele polityki rodzinnej skonstruowane na podstawie cech demograficzno-społecznych

Bierze się pod uwagę:

• przeciętne trwanie życia

• zmniejszanie się wskaźników małżeństw

• obniżanie się stopy urodzeń, wiek urodzenia 1. dziecka przesunął się wzwyż

• zmniejszanie się liczebności rodzin

• występują tendencje wzrostowe w zakresie urodzeń pozamałżeńskich

• liczba rodzin ulega zmniejszeniu przy jednoczesnym wzroście rodzin niepełnych

Na tej podstawie wyróżnić można trzy modele:

Skandynawski – Szwecja, Norwegia, Finlandia, Dania, Irlandia. Są to kraje pionierskie w

przemianach społeczno-demograficznych rodziny.

Centralnoeuropejski – Niemcy, Belgia, Luksemburg, Szwajcaria. Procesy formowania i

funkcjonowania rodziny w dużym stopniu zbliżają się do modelu skandynawskiego

szczególną pozycję zajmuje polityka rodzinna we Francji z szeroko rozwiniętym systemem

różnych instytucji i instrumentów.

4

WYKŁAD VII. – Polityka rodzinna

Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska

Południowoeuropejski – występuje w Hiszpanii, we Włoszech, Grecji, Portugalii. Zmiany

przebiegają tu bardzo powoli, podtrzymuje się silny wpływ tradycji, co oczywiście nie

oznacza, ze zmiany nie zachodzą.

więcej: procesy demograficzne, charakterystyczne dla tych modeli + wartości: Bożena Balcerzak-

Paradowska, Współczesne tendencje przemian rodziny. Tradycja i modernizacja. Patrz: Literatura

V. NIEKTÓRE INSTRUMENTY POLITYKI RODZINNEJ

Nie należy oczekiwać, by zasiłki na dzieci, czy jakiekolwiek inne formy wsparcia

ekonomicznego same w sobie sprawiły, by osoby, które nie chcą mieć więcej dzieci, rodziły

ich więcej, jednak mogą zwiększyć stopę urodzeń przez umożliwienie rodzicom, chcącym mieć

więcej dzieci w przywołaniu ich na świat bez zagrożenia dla szans tych już przywołanych oraz

jako sygnał, że państwo, społeczeństwo są zainteresowane prokreacją.

Sir Wiliam Beveridge, 1942

( Social Insurance and Allied Services. Report by Sir Beveridge)

Państwo realizuje politykę rodzinną stosując następujące instrumenty:

Środki prawne

które regulują stosunki rodzinne oraz relacje rodziny z państwem i innymi instytucjami.

Wyznaczają również zasady i warunki korzystania ze świadczeń rodzinnych, określając w ten

sposób krąg uprawnionych do świadczeń pieniężnych, rzeczowych i usług;

świadczenia pieniężne

które w postaci różnych zasiłków i zapomóg mogą być kierowane do poszczególnych rodzin

obligatoryjnie, albo uznaniowo (przez system pomocy społecznej).

System świadczeń pieniężnych w ramach polityki rodzinnej stanowi częściową kompensatę

kosztów utrzymania i wychowywania dzieci, które ponosi rodzina. W kontekście inwestycji w

człowieka dla osiągnięcia poziomu wykształcenia młodych generacji na poziomie

odpowiadającemu XXI wiekowi niezwykle ważne znaczenie ma wysokość tych świadczeń.

W krajach UE występują różne uregulowania prawne, środki i metody działań a także

niejednakowy jest rozwój infrastruktury społecznej;

świadczenia w formie usług

które udzielane są przez różne instytucje. Mają one na celu wspieranie rodziny w wypełnianiu

jej podstawowych funkcji.

Usługi te realizowane są przy pomocy infrastruktury społecznej (np. żłobki, przedszkola,

świetlice szkolne). Potencjał usługowy żłobków i przedszkoli w krajach UE jest znacznie

zróżnicowany zob. podręcznik.

świadczenia w naturze

obejmują dobra rzeczowe przekazywane rodzinom (odzież, opał, paczki żywnościowe itp.);

Do świadczeń o charakterze powszechnym należą:

5

WYKŁAD VII. – Polityka rodzinna

Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska

• urlopy i zasiłki macierzyńskie – w krajach UE jest to od 14 do 18 tygodni

(przewaga 14-16), świadczenia pieniężne to 70-100% wynagrodzenia

pobieranego przez matkę przed urodzeniem dziecka;

• urlopy i zasiłki wychowawcze (rodzicielskie) – czyli urlopy, które

przysługują po zakończeniu urlopu macierzyńskiego. Ten rodzaj świadczeń

występuje nie we wszystkich krajach UE.

* dłuższe urlopy macierzyńskie i urlopy dla ojców przewidywała uchwalona przez Sejm nowelizacja

kodeksu pracy (2008). Przewidziano możliwość wzięcia urlopu przez ojca: w 2010 – tydzień, 2011 –

dwa tygodnie. Ojciec będzie mógł wziąć urlop w dowolnym okresie w ciągu roku. Natomiast zgodnie

z tzw. ustawą prorodzinną (ustawa z 6 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy i niektórych

innych ustaw tzw. ustawy prorodzinnej, Dz. U. z 2008 r. nr 237 poz. 1654) w roku 2009 i w latach

następnych wymiar urlopu macierzyńskiego wyniesie od 20 do nawet 37 tygodni (w zależności od

liczby urodzonych dzieci). Kolejną zmianą jest też przyznanie pracownikom od 2010 r. urlopu

ojcowskiego, który wyrównuje szanse kobiet i mężczyzn na rynku pracy. Rodzice zyskali też lepszą

ochronę przed zwolnieniem. W okresie roku od dnia, w którym pracownik złoży wniosek o obniżenie

wymiaru czasu pracy z tytułu opieki nad dzieckiem, pracodawca nie może rozwiązać z nim stosunku

pracy. Będzie to dopuszczalne wyłącznie w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, a

także gdy zachodzą przyczyny uzasadniające zwolnienie w trybie dyscyplinarnym.

** co prawda od połowy lat 90. XX w. mężczyźni mogą brać urlopy wychowawcze, ponieważ

jednak są one bezpłatne, na taki wybór decydują się bardzo nieliczni.

• opieka nad chorym dzieckiem – jest to zasiłek charakterystyczny dla Polski.

Okres takiego zasiłku wynosi 60 dni do czasu ukończenia przez dziecko 12 lat.

W krajach UE to rozwiązanie jest stosowane sporadycznie;

• zasiłki rodzinne – świadczenia pieniężne długookresowe. W swym założeniu

mają stanowić częściową kompensatę kosztów związanych z utrzymaniem i

wychowaniem dziecka. Bez wsparcia w postaci zasiłków, część rodzin nie

byłaby w stanie realizować swej funkcji w sferze konsumpcji.

Poza tym występują także świadczenia, które nie mają charakteru powszechnego:

Są to na przykład zasiłki z tytułu urodzenia dziecka, zawarcia związku małżeńskiego,

ulgowe bilety w komunikacji miejskiej itp.

Elementy systemu podatkowego – to kolejny środek działań na rzecz rodziny. Nie

występuje we wszystkich krajach UE. Z kolei te, które już istnieją, różnią się pomiędzy sobą.

Mogą to być ulgi albo w zależności od liczby dzieci, albo w powiązaniu z wysokością

dochodu w rodzinie;

W przeszłości istniały jeszcze innego rodzaju pośrednie instrumenty. Były to np. to dotacje

dla producentów tzw. dóbr dla dzieci – obejmują one produkty żywnościowe, odzież,

książki itd. Ten rodzaj instrumentów bezpośrednio wspierających rodzinę był

charakterystyczny szczególnie dla krajów socjalistycznych.

6

WYKŁAD VII. – Polityka rodzinna

Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska

Opracowano na podstawie:

Balcerzak-Paradowska Bożena, Współczesne tendencje przemian rodziny. Tradycja i modernizacja,

[w:] Polityka społeczna. Teksty źródłowe, pod red. L. Dziewięckiej-Bokun, K. Zamorska,

UWr, Wrocław 2003.

Balcerzak-Paradowska Bożena, Polityka rodzinna. Miedzy dwoma modelami, IPiSS, Opracowania

PBZ, zeszyt 10, Warszawa 1999.

Kaelble H., Społeczna historia Europy, PWN, Warszawa 2010.

Magnuszewska-Otulak Grażyna, Raport Beveridge’a – dobry przykład podejścia do kwestii

społecznej, [w:] Wokół teorii polityki społecznej, pod red. Barbary Rysz-Kowalczyk, Barbary

Szatur-Jaworskiej, IPS UW, Warszawa 2003.

Toffler Alvin, Rodziny przyszłości, [w:] Trzecia fala, przeł. Woydyłło E., PIW 1986, rozdz. XV.

Obowiązkowo:

Polityka społeczna. Podręcznik akademicki, Grażyna Firlit-Fesnak, Małgorzata Szylko-

Skoczny (red.), PWN, Warszawa 2007, część 2., Wybrane problemy społeczne i

sposoby ich rozwiązywania, pkt 12.

Graniewska Danuta, Państwo opiekuńcze a polityka rodzinna, [w:] Polityka społeczna. Teksty

źródłowe, pod red. L. Dziewięckiej-Bokun, K. Zamorska, UWr, Wrocław 2003.

7