POLITYKA RODZINNA
Wpływ przemian demograficznych w sferze pracy i w gospodarce na sytuację rodziny.
przemiany demograficzne
przemiany obyczajowo-cywilizacyjne
przemiany ekonomiczne (wiążą się ze społecznymi)
ad. a) Przemiany demograficzne.
Współczesna rodzina to nie jest już rodzina wielopokoleniowa, lecz rodzina nuklearna (rodzice i dzieci).
mała liczba zawieranych małżeństw
wskaźnik 1990r. M-18,6 K-17,2,
w 2004r. M-12,7 K-11,6
w 2005r. nastąpił wzrost M-13,6 K-12,4
przesunął się okres zawierania małżeństw, w związki małżeńskie wstępują osoby ze starszych grup wiekowych. Przynosi to ujemne skutki dla procesu prokreacji. Późniejsze urodzenie pierwszego dziecka. To istotny czynnik ograniczenia dzietności.
nastąpił wzrost liczby rozwodów i separacji;
wzrosła liczba rodzin niepełnych, głównie samotnych matek z dziećmi;
wzrosła liczba urodzeń poza małżeńskich;
nastąpił spadek liczby urodzeń, spowodowany zmniejszeniem się liczby kobiet w wieku rozrodczym.
Ad. b) Przemiany obyczajowo-cywilizacyjne.
Przemiany demograficzne nakładają się na obyczajowo-cywilizacyjne.
urodzenia pozamałżeńskie
W latach 50-60-70 - 5% to urodzenia pozamałżeńskie. Pod koniec lat 80-tych wzrosła do około 20%. Wyższy poziom w miastach niż na wsi.
zanik triady małżeństwo-seks-prokreacja
Społeczeństwo zmienia się co wynika z zaniku norm i wartości z tradycji chrześcijańskiej. Media, Internet, różnego rodzaju grupy ukierunkowują nasze życie. Obecnie typowa dla młodych ludzi „ciekawość Zycia” owocuje ciążą, występuje presja na zawarcie „małżeństwa naprawczego” mającego zalegalizować potomstwo. W ostatnich 15 latach zauważono spadek małżeństw naprawczych co spowodowane jest pełniejsza kontrolą płodności (antykoncepcja) oraz wzrost urodzeń pozamałżeńskich.
nastąpiła zmiana stosunku do pozamałżeńskiego potomstwa
Nieślubne dziecko przestało być powodem wstydu, jednak blisko 20 tys. Matek nie podaje przy rejestracji dziecka danych ojca.
wysoki poziom urodzeń pozamałżeńskich u kobiet nastoletnich tj.15-19 lat
Dość wysokie jest również tempo wzrostu urodzeń w wieku 20-24 lat. Młodsze generacje preferują seks i prokreacje. Można spodziewać się trwałego wzrostu udziału dzieci pozamałżeńskich. Nastąpiło też podwyższenie skłonności do wydawania na świat nieślubnego dziecka przez kobiety w trzeciej dekadzie życia (czyli kiedy występuje najwyższa płodność).
przestrzenne zróżnicowanie urodzeń pozamałżeńskich
Duże zróżnicowanie między ziemiami północno-zachodnimi a Polską południowo-wschodnią. Na zachodzie od 36% do 38% na wschodzie 10%. Duże zróżnicowanie od wielu lat charakteryzuje się stabilności preferencji w tym względzie.
Przyczyny:
na wschodzie - przywiązanie do wartości chrześcijańskiej, brak migracji, brak społecznej akceptacji,
na zachodzie - osoby dobrze wykształcone, pracujące w sektorze usług, nieźle zarabiające, mieszkańcy wielkich i dużych miastach o lewicowym i laickim światopoglądzie,
migracje ze wsi do miasta a co za tym idzie rozluźnienie wartości.
Przemiany rodziny:
powtórne małżeństwa (dzieci z poprzednich związków rodziców oraz dzieci wspólne). Rozwód to główna przyczyna rodzin niepełnych w większości to samotne matki.
samotne macierzyństwo, często dot. matek niepełnoletnich ( w krajach dobrobytu polityka rodzinna wspiera przedwczesne macierzyństwo). Samotne macierzyństwo występuje też wśród aktywnych zawodowo i zamożnych kobiet w późnym wieku ( przed 40 rokiem życia).
kohabitacje - konkubinat - związki partnerskie - w Polsce występują w dużo mniejszej skali niż w Europie. Głownie ma miejsce po rozwodzie - obawa zalegalizowania kolejnego związku po doświadczeniach nieudanego związku lub jako poddanie się prawu kościelnemu, które nie uznaje rozwodów i powtórnych związków.
spadek małżeństw
niechęć do bycia z kimś.
Ad.c) Przemiany ekonomiczne
Praca to podstawa egzystencji rodzin. Pracujący rodzice pozytywnie wpływają na wychowanie młodego pokolenia do pracy. Praca to źródło satysfakcji i stresu. Posiadanie pracy lub jej brak wpływa na postawy matrymonialne i prokreacyjne. Brak równowagi między podażą i popytem spowodowała ograniczenia pracujących a co za tym idzie:
narastająca obawa przed utratą pracy;
wzrost liczby i stopy bezrobocia;
szczególnie zagrożone grupy w wieku od 20-24 lat - grupa , która wkracza w życie zawodowe i społeczne i podejmuje decyzje matrymonialne i rodzicielskie;
wzrosła liczba biernych zawodowo w wieku produkcyjnym;
nastąpiła zmiana podstaw egzystencji rodzin - znaczenie pracy jako podstawowego źródła utrzymania ograniczone zostało poprzez wzrost znaczenia dochodów ze świadczeń społecznych. Gro gospodarstw domowych utrzymuje się z niezarobkowych źródeł tj. emerytur, rent oraz zasiłków z pomocy społecznej;
główne źródło dochodów rodziny wpływa na wysokość jej dochodów. Duże zróżnicowanie średnich dochodów w gospodarstwach domowych: najwięcej pracujących na rachunek własny oraz niezarobkowe źródła;
aktywizacja zawodowa kobiet to zjawisko społeczno-ekonomiczne i świadomościowo-kulturowe. Kiedyś praca kobiety to źródło dochodu zaspokajające podstawowe potrzeby rodziny, kiedy zaroki męża były niewystarczające lub były tylko dodatkowym źródłem utrzymania. Obecnie traktowana jest równorzędnie z dochodem mężczyzny. Często dochód z pracy kobiety to główne źródło utrzymania a nawet jedyne. Kobiety dążą do osiągnięcia coraz wyższego poziomu wykształcenia. Praca stwarza kobietom szanse na zaspokajanie potrzeby własnego rozwoju, stanowi źródło samorealizacji, satysfakcji i zadowolenia oraz osiągnięcia wyższej pozycji społecznej. Rozszerza się zjawisko związków nieformalnych, partnerskich, zwiększa się liczba dobrowolnej bezdzietności. Przemiany spowodowały wzrost obciążenia kobiet podwójną rolą: zawodową i rodzinną. Efektem tego jest często rezygnacja z założenia rodziny, przesunięcia urodzenia dziecka i ograniczenie dzietności. Godzenie sfery życia zawodowej i rodzinnej stanowi barierę w zatrudnianiu i awansie kobiet. Jest to główna przyczyna dyskryminacji kobiet na rynku pracy.
inwestowanie w młode pokolenie
Kiedyś na pierwszym planie był ojciec, matka. Najlepsze kawałki mięsa dla ojca jako głowy rodziny, żywiciela. Obecnie stawia się na młode pokolenie. Potrzeba zwiększenia nakładów na wychowanie i wykształcenie dzieci to konieczność aby zapewnić im sukces w dorosłym życiu i w świecie gdzie funkcjonuje coraz bardziej wyspecjalizowany podział pracy. To dążenie do wyższej jakości dzieci jest przyczyną zmniejszenia się liczby urodzeń. Część rodzin z dziećmi ma trudności z zaspokajaniem potrzeb na poziomie minimum socjalnego. Poważna kwestą społeczną jest zagrożenie ubóstwem rodzin z dziećmi.
Czynnikami demograficznymi wpływającymi na zwiększenie zagrożenia ubóstwem są liczebność i struktura rodzin. Najbardziej zagrożone rodziny z liczniejszym potomstwem. W 2005 r. - minimum egzystencji: 10,4% rodzin z dwójką dzieci, 22% z trójką, 43,5% mających czworo i więcej dzieci.
Wskaźnik zagrożenia ubóstwem skrajnym wynosił wśród dzieci: do 14 lat - 19%, od 15-19 lat - 18,5% (GUS-2007)
2. Rodzaje polityki rodzinnej.
Wyróżniamy 4 podstawowe typy:
Polityka pronatalistyczna - polityka prorodzinna ukierunkowana na ilościowy rozwój populacji.
Polityka tradycyjna - ukierunkowana na podtrzymanie instytucji rodziny.
Polityka równościowa - ukierunkowana na kształtowanie partnerskich relacji między małżonkami.
Socjalna polityka rodzinna - ukierunkowana na przeciwdziałanie ubóstwu rodzin z dziećmi.
Ad. 1.
Historycznie - wspierając rodzinę, chodziło o przyrost zdrowych chłopców - w celu wzrostu potencjału armii ( akcent militarny).
Obecnie to akcent demograficzny. Obniżająca się stopa dzietności jest przyczyną przede wszystkim starzenia się populacji. Państwa podejmują działania motywujące do posiadania dzieci.
Ad.2.
Interwencja państwa:
przeciwdziałanie rozpadowi małżeństw poprzez wspieranie materialne rodziny w sytuacji nieobecności partnera: służba wojskowa, emigracja, śmierć żywiciela;
w okresie transformacji wprowadzono administracyjne utrudnienia procedury rozwodowej oraz ustanowiono instytucję separacji;
przerzucenie na rodzinę całości kosztów wychowania dziecka i części kosztów edukacyjnych: finansowanie usług opiekuńczo-wychowawczych oraz w istotnym zakresie szkolnictwa;
dyskutowano nad wprowadzeniem instrumentu wsparcia rodziny a mianowicie tzw. podatku rodzinnego.
Ad. 3.
To polityka będąca rezultatem emancypacji kobiet oraz ruchów feministycznych w zakresie równego traktowania bez względu na płeć.
Dotychczas jeden męski żywiciel rodziny to podział ról w rodzinie: odpowiedzialności mężczyzny za dostarczenie środków do życia, a kobiety za gospodarne użytkowanie tych środków na potrzeby rodziny i sprawowanie opieki nad dziećmi.
W Polsce model jedynego żywiciela nie dominował. Istotne znacznie mają tu powszechnie dostępne i dobre jakościowo usługi opiekuńczo-wychowawcze dla dzieci, pozwalające kobiecie na pełnoetatową pracę zawodową.
Ad.4.
Sprowadza się do pomocy społecznej rodzinom biednym i dysfunkcyjnym w celu ochrony dzieci przed skutkami ubóstwa i patologii społecznych. Należy spełniać kryterium dochodowe. Zasiłki rodzinne nie maja charakteru świadczeń powszechnych. Polityka rodzinna stała się polityką czysto socjalną z niską wartością świadczeń.
3. Polityka rodzinna w Polsce.
Stosunek prawa i państwa do rodzin kształtowany przez dramatyczną historię kraju i kościół katolicki ukształtował model tradycyjny nazywany modelem „Matki Polki”.
W XIX wieku kobiety odpowiadały za utrzymanie rodziny, mężczyźni brali udział w walkach wyzwoleńczych, długie lata więzień, zesłań, służba wojskowa i emigracji.
Po I wojnie uzyskały prawa wyborcze i rozpoczął się okres emancypacji kobiet. W latach 1921 - 1931, kobiety pracowały głownie fizycznie w rolnictwie, w fabrykach, rzemiośle i jako służące w gospodarstwach domowych. Z czasem również w zawodach inteligenckich: nauczycielek, pielęgniarek, lekarek i prawniczek.
Po II wojnie światowej pod wpływem ideologii komunistycznej społeczna i ekonomiczna rola kobiety została zrównana z rolą mężczyzny. Miały podjąć prace zawodową na równi z pracą mężczyzny a opieką i wychowaniem dzieci miały zając się wyspecjalizowane instytucje państwowe. Ten socjalistyczny model, jednak nie został zrealizowany. W praktyce realizowany był model podwójnego obciążenia kobiet.
W 1947r. wprowadzono zasiłek rodzinny, który miał symboliczne znaczenie z powodu niskiej wysokości. Początkowo składka na ubezpieczenie rodzinne wynosiła 12% zakładowego funduszu płac. Od 1949r. do 1955r. przekształcono społeczne w instytucję budżetu państwa. Dość wysokie wydatki na zasiłki rodzinne utrzymywały się do 1950r. potem nakłady zaczęły maleć. W 1950r. zasiłki rodzinne stanowiły 9,7% jako fundusz płac i 23% przeciętnej płacy miesięcznej.
W latach 70-tych podjęto próbę reformy zasiłków rodzinnych. Jednak doszło tylko do rozszerzenia zakresu świadczeniobiorców, zróżnicowano wypłaty w zależności od liczby dzieci w rodzinie. Mało dynamiczny rozwój żłobków i przedszkoli.
Od 1968r. wprowadzono urlop wychowawczy.
W latach 70-tych wprowadzono kredyty dla młodych małżeństw na zaopatrzenie mieszkania.
W latach 80-tych związki zawodowe „ Solidarność” postulowały rozwój przedszkoli oraz wprowadzono zasiłki pieniężne na okres 3-letniego urlopu bezpłatnego dla matki małego dziecka. Zasiłek wychowawczy pełnił funkcję pomocy społecznej ( rodziny niezamożne, samotne matki i rodziny z dzieckiem niepełnosprawnym).
Eliminacja koncepcji ubezpieczenia rodzinnego w Polsce.
Polityka państwa po 1990 roku skupiła się na zachowaniu przywilejów emerytów i określonych grup zawodowych kosztem zasiłków rodzinnych tzw. pozaubezpiczeniowych świadczeń. Brakowało wtedy i w latach poprzednich silnego lobby prorodzinnego, któremu zależałoby na utrzymaniu roli zasiłków jako ubezpieczeniowego zabezpieczenia wszystkich rodzin.
4. Polityka rodzinna obecnie.
Nie rozwiązanie problemów z obszaru polityki społecznej psuje strukturę demograficzną populacji i młodzi ludzie zakładają rodziny za granicą, gdzie jest łatwiej o pracę i mieszkanie, gdzie uzyskują przyzwoite wsparcie na dziecko, gdzie jest wczesna i dobra edukacja oraz większe szanse na urządzenie dzieci w przyszłości.
Należy rozwiązać następujące problemy:
- powszechne przedszkole
- wczesna edukacja
- nadzór nad zdrowiem dzieci i młodzieży
- wzbogacenie szkoły o standardowe funkcje socjalne
- mieszkania dostępne dla młodych rodzin
- autentyczne wpieranie przedsiębiorczości jako sposobu na tworzenie miejsc pracy, także dla kobiet.
Niezbędne są działania takie jak:
- promocja partnerstwa w rodzinie
- zachęcanie samorządów lokalnych do preferencji w rozwoju infrastruktury rozbudowującej usługi opiekuńczo-wychowacze
- promowanie przyjaznych dzieciom i rodzinie zachowań pracodawców i wspieranie kobiet w dążeniu do powrotu na rynek pracy po okresach macierzyństwa.
Potrzeba aktywnej polityki rodzinnej.
Polityka interwencyjna:
Polityka rodzinna powinna usuwać bariery lub tworzyć pozytywne przesłanki dla realizacji zasady swobody wyboru liczby dzieci i czasu powoływania ich do życia (oddziaływanie na procesy prokreacyjne oraz zwalczanie ubóstwa)
Polityka rodzinna powinna być adresowana do wszystkich rodzin mających dzieci a nie specjalnie do tych które są ubogie. Tu powinna wkraczać pomoc społeczna.
Polityka prewencyjna:
Działania i stosowanie takich instrumentów. Które mogą zapobiec ubóstwu i wykluczeniu społecznemu rodzin.
Tworzenie warunków dla prawidłowego funkcjonowania rodzin i ograniczenia skutków dla rozwoju kapitału ludzkiego i społecznego w rodzinach i młodym pokoleniu.
Zasady polityki społecznej:
aktywności - aktywizacja rodzin na rzecz rozwiązywania problemów i zapobiegania sytuacjom kryzysowym we własnej rodzinie i na rzecz szerszego środowiska,
równych szans - niwelowanie różnic w sytuacji rodzin, zwłaszcza w odniesieniu do młodego pokolenia,
solidarności - przeniesienie części ryzyka na szersze społeczeństwo,
wielości podmiotów- polityka rodzinna powinna być realizowana przez rząd, samorządy, partnerów społecznych, organizacje pozarządowe, wyznaniowe, stowarzyszenia rodzin.
Instrumenty pośrednie polityki społecznej:
tworzenia miejsc pracy
stopniowe podnoszenie wynagrodzeń
stworzenie kategorii wynagrodzenia godziwego, stanowiącego podstawę kształtowania systemów płac
tworzenie specjalnych programów dla osób mających trudności z uzyskaniem zatrudnienia, w tym programów dla kobiet wchodzących lub powracających na rynek pracy
działania antydyskryminacyjne, mające na celu zwiększenie szans kobiet na rynku pracy.
Instrumenty bezpośrednie polityki społecznej:
Niezbędne jest stworzenie systemu ułatwiającego godzenie obowiązków zawodowych z rodzinnymi, opartego na możliwości wyboru form, zależnie od potrzeb i preferencji rodziny. W tym celu należy:
wydłużyć urlop macierzyński oraz rozszerzyć proporcje między urlopem wykorzystywanym przez matkę i ojca,
zmienić koncepcję świadczeń za czas urlopu wychowawczego ( jako świadczenie powszechne) oraz możliwość wykorzystania go w różnym wymiarze tj. dłuższym niż obecnie,
zwiększyć zobowiązania po stronie pracodawców (ułatwianie pracownikom godzenia obowiązków zawodowych z rodzinnymi),
rozwój wyspecjalizowanych placówek opieki nad dziećmi (elastyczny zakres usług, elastyczne godziny otwarcia),
odpowiedni system transferów pieniężnych i usług społecznych
wprowadzić ulgi podatkowe