WSPÓLNA POLITYKA ROLNA UE

Rynek rolny Unii Europejskiej

• Rynek rolny Unii Europejskiej - pierwszym wspólnym rynkiem branżowym (rolnym i żywności) w skali całej Unii Europejskiej

• oraz największym rynkiem rolnym i żywności na świecie

• Z punktu widzenia europejskich rolników - WPR odniosła sukces

SŁABE STRONY WPR

• Wiele poważnych problemów dla Wspólnoty:

• pochłaniała wielką część budżetu - zahamowanie rozwoju innych polityk

• subsydiowany eksport szeregu produktów (których Wspólnota miała znaczne nadwyżki) - zachwiał handlem światowym. Wspólnota Europejska w konflikcie:

• ze Stanami Zjednoczonymi i innymi tradycyjnymi eksporterami produktów żywnościowych

• z krajami rozwijającymi się - których zorientowane na rolnictwo gospodarki ucierpiały od eksportu wspólnotowego

Cele Wspólnej Polityki Rolnej

• 1957 - Traktat o EWG - ogłoszono w nim pierwsze zasady polityki rolnej EWG

• Cele wspólnej polityki rolnej, wyszczególnione w art. 39 Traktatu Rzymskiego:

• Zwiększenie wydajności produkcji rolnej poprzez wprowadzanie postępu technicznego

• Zapewnienie odpowiedniego poziomu życia ludności wiejskiej

• Stabilizacja rynków

• Zapewnienie bezpieczeństwa dostaw

• Zapewnienie rozsądnych cen w dostawach dla konsumentów

EFEKT?

• Zwiększenie poziomu życia rolników - także dzięki zmniejszeniu się od roku 1958 o dwie trzecie liczby ludności żyjącej z uprawy ziemi

• Sukces WPR w celach 1-4… kosztem celu 5.

• Dotowane ceny produktów rolnych Wspólnoty - znacznie wyższe niż ceny światowe

• Konsumenci WE - płacili za sukces sektora rolnego:

• płacąc wyższe ceny

• płacąc wyższe podatki - które wpływały do budżetu Unii - w dużej mierze przeznaczonego na dotację do rolnictwa

EWOLUCJA WPR

Obecnie:

• Unia Europejska - jednym z największych eksporterów żywności

• jej rolnictwo osiąga najwyższe plony i wskaźniki wydajności

Trzy główne elementy WPR:

• Jednolity rynek dla towarów rolnych (swobodny przepływ produktów rolnych w obrębie Wspólnoty, wspólne ceny na produkty rolne)

• Uprzywilejowanie towarów produkowanych w Unii (wspólne ba­riery celne wymierzone przeciwko importowi spoza UE).

• Wspólna odpowiedzialność finansowa (wszelkie wydatki są pokrywane ze wspólnego funduszu, który tworzą wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej).

Do końca lat 80-tych - podstawowym środkiem realizacji celów WPR było:

• wsparcie cen artykułów rolnych za pomocą systemu instrumentów handlowych (głównie ceł importowych i dotacji eksportowych)

• wsparcie za pomocą systemu bezpośredniej interwencji rynkowej

EFEKT?

• Skuteczna ochrona rynku wewnętrznego przed międzynarodową konkurencją,

• wspieranie dochodów rolniczych

• rozwój infrastruktury wiejskiej

• promocja i wspieranie eksportu

W KOLEJNYCH LATACH:

• stopniowy wzrost możliwości produkcyjnych

• poprawa samowystarczalności żywnościowej WE

ale:

• wzrost nadwyżek produkcji - przewaga eksportu nad importem

• wzrost wydatków na subsydia eksportowe
  i spadek przychodów z ceł

• Rosnące koszty budżetowe - głównym problemem WPR i istotną
  

PRZYCZYNĄ JEJ REFORM

PODSTAWOWYM CELEM REFORM

wzrost konkurencyjności rolnictwa UE na rynku światowym, przy zachowaniu poziomu dochodów mieszkańców wsi i bezpieczeństwa środowiska naturalnego

Próby reform:

• 18 grudnia 1968 r. - plan przemian strukturalnych rolnictwa - ogłoszony w memorandum Komisji EWG. Opracowany pod kierunkiem Sicco Mansholta, holenderskiego polityka, który w latach 1958-1973 pełnił funkcję komisarza ds. rolnictwa EWG

• Plan Mansholta - zawierał projekt zmian wspólnej polityki rolnej, tak aby przystosować ją do nowej sytuacji ekonomicznej:

• szybko rosnących kosztów stosowania WPR

• zaostrzających się konfliktów z krajami trzecimi

Plan Mansholta

• Główne założenia:

• niezbędne jest prowadzenie w skali EWG jednolitej i konsekwentnej polityki strukturalnej

• częściowe zastępowanie mechanizmów rynkowych prowadzących do wzrostu produkcji polityką strukturalną

• zmiany w dotychczas prowadzonej polityce rynkowej:

• poprawa informacji rynkowej

• przywrócenie równowagi podaży i popytu na rynkach niektórych surowców rolnych (mleko, cukier, warzywa i owoce)

• doprowadzenie do powstania większych gospodarstw rolnych

Plan Mansholta

• Szczegółowe rozwiązania strukturalne:

• ograniczenie zatrudnienia w rolnictwie

• koncentracja przestrzenna gospodarstw

• pomoc gospodarstwom dysponującym odpowiednim potencjałem produkcyjnym

• ograniczenie powierzchni użytków rolnych

• Założeń Planu Mansholta nie udało się zrealizować - brak zgody członków EWG na zaproponowane działania

• Dlaczego? - zbyt radykalny i śmiały jak na tak wczesny okres istnienia Wspólnej Polityki Rolnej

• Inicjatywa ta zapoczątkowała proces przejmowania polityki strukturalnej w rolnictwie przez instytucje EWG

Punkt zwrotny w ewolucji WPR

• zamrożenie poziomu wsparcia cen produktów rolnych na przełomie lat 1984/85

• W roku 1984 wprowadzono kwoty mleczne w celu zahamowania wzrostu produkcji

• Kolejny ważny krok - zastosowanie w 1988r. tzw. stabilizatorów - prowadzących do obniżek cen lub dotacji, jeśli całkowita produkcja danego towaru na terytorium UE przekraczała poziom maksymalnych gwarantowanych ilości

ZACHĘTY DO OGRANICZANIA PRODUKCJI

Ważnymi elementami systemu:

• dobrowolne odłogowanie (set-aside) w zamian za finansową rekompensatę

• pomoc przy rozszerzaniu niektórych rodzajów produkcji

• zachęty do wycofywania się z działalności rolniczej

Reforma MacSharry'ego

• 1992 r. - Reforma MacSharry'ego (Komisarza ds. Rolnictwa Ray'a MacSharry'ego zapresentowana w styczniu 1991 r.) - jednym z zasadniczych etapów zmian WPR

• Reforma dotyczyła m.in. rynków zbóż, roślin oleistych i wysokobiałkowych, mleka, wołowiny

• wprowadzała szereg działań strukturalnych, realizowanych przez kraje członkowskie w ramach programów wieloletnich

Reforma MacSharry'ego

• zaczęto odchodzić od polityki podtrzymywania cen do polityki utrzymywania poziomu dochodów (płatności bezpośrednie)

• zmodyfikowano fundusze strukturalne

• wprowadzono ograniczenia w poziomie produkcji (system kwot produkcyjnych)

• wprowadzono instrumenty towarzyszące środkom WPR (programy rolnośrodowiskowe, zalesienia gruntów rolnych, renty strukturalne)

• ugruntowano warunki trwałego i zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich

• włączono planowanie działań na rzecz ochrony środowiska do praktyki gospodarczej

• wprowadzono obowiązkowy system odłogowania gruntów

Regulacje w Traktacie z Maastricht

• rolnictwo ma za zadanie dostarczać żywność i świadczyć usługi środowiskowe

• rolnictwo ma wspierać formy gospodarowania przyjazne dla środowiska naturalnego, należy propagować rolnictwo ekologiczne

• rolnictwo ma wspierać ochronę zasobów naturalnych, różnorodności biologicznej i krajobrazowej

• należy redukować szkody środowiskowe spowodowane działalnością rolniczą

Pierwsze efekty reform

• W wyniku przeprowadzonych zmian WPR:

• rynki rolne stały się bardziej zrównoważone

• wielkość zapasów publicznych uległa znacznej redukcji - szczególnie w przypadku zbóż

• Ceny produktów rolnych zbliżyły się do cen światowych dzięki:

• obniżeniu cen interwencyjnych

• korzystnej koniunkturze i znacznemu wzrostowi cen światowych

• Umożliwiło to zmniejszenie środków na subsydia eksportowe - co odciążyło budżet unijny

Pierwsze efekty reform

• Zwiększył się średni dochód z rolnictwa, sytuacja różniła się jednak w zależności od kraju członkowskiego i rodzaju produkcji.

• Nie zanotowano natomiast większych zmian na rynku wołowiny (BSE i decyzje GATT/WTO limitujące możliwości dotowania eksportu).

• Ograniczenie wsparcia cenowego oraz wprowadzenie płatności bezpośrednich:

• większa przejrzystość pomocy dla rolników

• lepsza kontrola wydatków na WPR

• Wada reform - brak spójności programów realizowanych w zakresie rozwoju obszarów wiejskich

AGENDA 2000

• Niekorzystne prognozy rozwoju sytuacji na rynkach rolnych UE w nadchodzących latach.

• Problem nadprodukcji towarów rolnych, których nie mogła wyeksportować ze względu na zobowiązania wobec GATT/WTO.

• Potrzeba poprawy konkurencyjności rolnictwa unijnego - zarówno na rynkach wewnętrznych, jak światowych.

• Planowane rozszerzenie UE - wymagało reformy budżetu unijnego i zasad finansowania WPR

AGENDA 2000

• 1999 r. - porozumienie osiągnięte przez Radę Europejską w Berlinie w 1999 r. - przyjęcie zaproponowanego przez Niemcy stanowiska kompromisowego

• Głównym założeniem - stabilizacja budżetu unijnego.

• Wydatki na rolnictwo (łącznie z rozwojem obszarów wiejskich) - określone na poziomie średnio 40,5 mld EURO na rok.

• Nowe uregulowania prawne na wybranych rynkach rolnych: zbóż, roślin oleistych i wysokobiałkowych, skrobi ziemniaczanej, wołowiny, mleka oraz oliwy z oliwek, tytoniu i wina

AGENDA 2000

• zredukowała wsparcie cenowe, w wyniku czego nastąpił dalszy postęp liberalizacji zasad handlu

• wprowadziła zmiany w programowaniu funduszy strukturalnych, które zapoczątkowały budowanie tzw. II filaru WPR

• położyła nacisk na wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich

• stworzyła lepsze warunki do gospodarowania zasobami naturalnymi na obszarach wiejskich

• rozpropagowała modele środowiskowe w gospodarowaniu rolnym

• nowe regulacje dotyczące rozwoju obszarów wiejskich oraz zwiększenia bezpieczeństwa i jakości żywności

• Jakie obszary obejmuje WPR?

• Produkcja i handel artykułami rolnymi

• Hodowla i rybołówstwo

• Ochrona środowiska, ochrona dochodowości, problemy bytowe ludności wiejskiej

• Ważnymi elementami WPR:

• stabilizacja rynku artykułów rolnych,

• zapewnienie odpowiedniego zaopatrzenia w produkty rolne,

• umożliwienie konsumentom kupna produktów rolnych po rozsądnych cenach

Nowe cele WPR to m.in.:

• ROLNICTWO ZRÓWNOWAŻONE

• Rolnictwo zorientowane nie tylko na wydajność, ale i na środowisko wsi oraz na krajobraz,

• zapewniające żywność społeczności wiejskiej i zwiększające jej zatrudnienie,

• metody produkcji rolnej - sprzyjające środowisku i zapewniające produkty o wysokiej jakości zdrowotnej - zgodnie z zapotrzebowaniem społecznym

• polityka rolna gwarantująca optymalne wykorzystanie środków - zgodnie z oczekiwaniami społeczeństwa (ochrona i kształtowanie środowiska)

ZASADY WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ

• Zasada utrzymania wspólnego rynku rolnego, w którego granicach istnieje swobodny przepływ artykułów rolnych i wprowadzane są wspólne ceny

• Zasada preferencji Wspólnoty - pierwszeństwo zbytu na rynku Wspólnoty mają artykuły wyprodukowane na jej obszarze. Istnieje rozbudowany system ochrony przed importem

• Zasada solidarności finansowej: wspólne ponoszenie kosztów WPR przez wszystkie państwa członkowskie, bez względu na terytorialny i rzeczowy aspekt wykorzystania środków

Narzędzia, za pomocą których realizuje się wyżej wymienione zasady:

• Ustalanie przez Wspólnotę co roku jednakowych cen zbytu dla większości artykułów rolnych - poziom tych cen jest zawsze wyższy od cen światowych

• Interwencyjny zakup nadwyżek (po cenach gwarancyjnych) - wprowadzony po to, aby utrzymać wysoki poziom cen oraz zredukować nadwyżki,

• Stosowanie instrumentów polityki handlowej (cła, kontyngenty itd.),

• Subsydiowanie eksportu rolnego poza Wspólnotę (eksporterzy uzyskują rekompensatę równą różnicy między wysoką ceną Wspólnoty a niższą ceną na rynku światowym, po której sprzedawane są nadwyżki rolne).

Podział organizacji rynku rolnego ze względu na specyfikę poszczególnych sektorów:

• Rynek z interwencją i ochroną zewnętrzną -

• minimalna cena gwarantowana,

• opłaty celne,

• interwencyjny skup nadwyżek,

• subsydia do eksportu rolnego do krajów trzecich.

• Rynek z ochroną zewnętrzną - pomoc w formie ryczałtu (odnośnie specyficznych upraw np. chmiel, konopie, len)

FINANSOWANIE WPR

• WPR była do 2006 r. finansowana z EUROPEJSKIEGO FUNDUSZU ORIENTACJI I GWARANCJI ROLNEJ (Fonds Europeen d'Orientation et de Garantie Agricole).

• Wydatki na realizację WPR stanowiły ponad 40% budżetu UE (ponad 40 mld Euro rocznie).

• Fundusz FEOGA powstał w 1962 roku.

• Dwa lata później został podzielony na dwie sekcje.

SEKCJA GWARANCJI

• wspiera działania interwencyjne na rynkach rolnych,

• prowadzi skup interwencyjny produktów rolnych,

• dotuje prywatne magazynowanie,

• dopłaca do eksportu, jeżeli towary w Unii Europejskiej są droższe niż na rynkach światowych.

• współfinansuje zalesianie, ochronę środowiska i zachowanie naturalnego tradycyjnego środowiska wiejskiego.

SEKCJA ORIENTACJI

• odpowiada za modernizację rolnictwa UE. Finansuje:

• Rozbudowę infrastruktury na wsi,

• unowocześnianie gospodarstw wiejskich,

• tworzenie nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich poza rolnictwem,

• rozwój transportu lokalnego.

I i II filar WPR

• Działalność reformatorska spowodowała przyjęcie w Unii Europejskiej dwóch nurtów działań zmierzających do zachowania i poprawy środowiska naturalnego na obszarach wiejskich. Są to tzw. I i II filar WPR.

Jakie akty normatywne uregulowały reformę WPR?

• Rozporządzenie Rady (WE) 1259/1999 ustanawiające wspólne zasady dotyczące płatności bezpośrednich w ramach WPR, zwane rozporządzeniem horyzontalnym - było zapowiedzią kierunku przyszłych reform tzw.
  I filaru WPR

• Rozporządzenie Rady (WE) 1257/1999 o rozwoju obszarów wiejskich, które zintegrowało dziewięć niezależnie funkcjonujących regulacji prawnych, związanych z rozwojem obszarów wiejskich
  w jeden program, który stanowi tzw. II filar WPR

O czym stanowi I i II filar WPR?

• I FILAR - określa politykę rynkowo-cenową (finansowanie interwencjonalizmu na rynku rolnym i jego ochrona zewnętrzna, dopłaty bezpośrednie dla producentów) mającą na celu:

• stabilizację rynku,

• podnoszenie produktywności

• utrzymanie odpowiedniego poziomu dochodów.

• Obejmuje aktualnie 90% budżetu Funduszu EAGGF.

• II FILAR - określa politykę strukturalną, mającą na celu wyrównywanie warunków rozwoju i zapewnienie odpowiedniego poziomu życia mieszkańcom wsi. Obejmuje aktualnie 10% budżetu Funduszu EAGGF, z czego 4-5% przeznaczane jest na przedsięwzięcia rolnośrodowiskowe.

Obecnie fundusz FEOGA - podzielony na dwa fundusze:

• EUROPEJSKI FUNDUSZ GWARANCJI DLA ROLNICTWA (EFGR)

• EUROPEJSKI FUNDUSZ ROLNY NA RZECZ OBSZARÓW WIEJSKICH (EFRROW)

EUROPEJSKI FUNDUSZ GWARANCJI DLA ROLNICTWA (EFGR)

• podobny funkcją do Sekcji Gwarancji

• działania w zakresie interwencji, subsydiów eksportowych i dopłat bezpośrednich, jak również

• działania informacyjno-promocyjne.

• Dotychczasowe działania wspierające rozwój obszarów wiejskich nie będą już przechodziły przez EFGR. Właściwym funduszem do tego celu będzie EFRROW.

EUROPEJSKI FUNDUSZ ROLNY NA RZECZ ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH (EFRROW)

• Finansowanie wszystkich działań przyczyniających się do rozwoju obszarów wiejskich

• Fundusz łączy środki z Sekcji Orientacji oraz środki na rozwój obszarów wiejskich
  z dotychczasowej Sekcji Gwarancji

DOPŁATY BEZPOŚREDNIE

• Są jedną z głównych metod wspierania dochodów rolników w UE.

• System dopłat obejmuje m.in.:

• zboża, rośliny oleiste, rośliny wysokobiałkowe, chmiel i tytoń, z produktów zwierzęcych wołowinę i baraninę, bydło mleczne,

• rolnictwo ekologiczne,

• dopłaty z tytułu ochrony środowiska w rolnictwie i z tytułu niekorzystnych warunków naturalnych do produkcji rolnej.

KIERUNKI ZMIAN WPR

• Konieczność wprowadzania kolejnych reform - wynikiem narastającej krytyki WPR m.in. przez Niemcy, Wielką Brytanię, Holandię).

• Krytykujący chcą znacznego zmniejszenia dopłat bezpośrednich do produkcji rolnej.

• Obecnego systemu WPR bronią m.in. Francja, Hiszpania, Grecja, Portugalia, Irlandia.

• WPR w wyniku reform:

• będzie w większym stopniu uwzględniać oczekiwania konsumentów i podatników.

• pozwoli rolnikom na swobodny wybór kierunku produkcji.

• większość dotacji będzie wypłacana rolnikom niezależnie od wielkości produkcji, co poprawi konkurencyjność i zwiększy orientację rynkową producentów rolnych, a jednocześnie zapewni rolnikom stabilizację dochodów.

WNIOSKI

• pozytywne wyniki reform rolnictwa europejskiego

• najważniejszym elementem reformy - UPROSZCZENIE WPR - potrzebne ze względu na coraz większy stopień skomplikowania mechanizmów poszczególnych rynków rolnych

• silniejsze powiązanie produkcji rolnej z potrzebami rynku - efektywniejsze wykorzystanie zasobów produkcyjnych i poprawa konkurencyjności rolnictwa UE na rynku światowym

WNIOSKI

• Większe znaczenie ochrony środowiska naturalnego, bezpieczeństwa żywności i dobrostanu zwierząt dzięki:

• oddzieleniu płatności od decyzji produkcyjnych,

• wprowadzeniu nowych instrumentów, które mają pomóc rolnikom dostosować się do nowych standardów,

• odejściu od zachęcania do nadmiernie intensywnej produkcji.

WNIOSKI

• uzgodniona reforma WPR wspiera działania dla rozwoju wsi kosztem ograniczenia kwot płatności dla dużych gospodarstw.

• Nastąpi zwiększenie rangi rozwoju obszarów wiejskich w stosunku do polityki wsparcia produkcji rolnej poprzez przesunięcie części środków z I filaru WPR (płatności bezpośrednie) na działania w ramach II filaru (rozwój wsi).

CO OSIĄGNIĘTO DO TEJ PORY?

• Wprowadzono system jednolitych płatności - dzięki temu, rolnicy mogli decydować o tym, co produkować w oparciu o popyt na rynku;

• wysokość płatności jest niezależna od rodzaju produkcji

• Uzależniono otrzymywanie dopłat od przestrzegania norm cross-compliance w zakresie:

• zdrowia publicznego,

• zdrowia zwierząt i roślin,

• norm środowiskowych i dobrostanu zwierząt

Kolejne etapy reformy zakładają:

• utworzenie jednolitej wspólnej organizacji rynków rolnych i ograniczenie interwencji na rynkach, zwłaszcza na rynku zbóż

• wspomaganie administracji państw członkowskich w upraszczaniu krajowych regulacji

• wprowadzenie przez państwa członkowskie minimalnej płatności w wysokości 250 EUR bądź minimalnej powierzchni kwalifikującego się obszaru na gospodarstwo w wielkości przynajmniej 1 hektara (dotyczy państw, w których sektor rolniczy składa się głównie z małych gospodarstw)

• uproszczony system dopłat - od hektara ziemi, a nie od wielkości produkcji - wraz z ich redukcją o 8% (mechanizm modulacji, któremu podlegają już producenci rolni z krajów tzw. starej Unii)

• przeznaczenie środków z redukcji dopłat na rozwój obszarów wiejskich

• zniesienie obowiązku odłogowania ziemi

• zniesienie kwot mlecznych w 2015 roku

• uproszczenie zasady cross-compliance - wycofanie niektórych obowiązkowych wymogów ustawowych, które nie mają znaczenia lub nie są związane z odpowiedzialnością rolników, oraz wprowadzenie do zasad dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska

• Poza powyższymi planami, Komisja Europejska proponuje szczegółowe rozwiązania dotyczące nowych wyzwań: ograniczenie emisji zanieczyszczeń, ograniczenie zużycia wody oraz utrzymywanie różnorodności biologicznej.

Czym ma się charakteryzować
modelowe gospodarstwo rolne w UE?

• ma się opierać na rodzinnym gospodarstwie rolnym

• gospodarstwo ma świadczyć usługi wykraczające poza sferę produkcji żywności i wspierać środowisko naturalne na obszarze gospodarstwa

• rolnicy mają chronić przestrzeń ekologiczną, walory środowiska przyrodniczego i zasoby kultury lokalnej

• różnicowanie działalności rolnej jako źródła dochodu i zatrudnienia ma stabilizować region wiejski

Najważniejsze elementy przyszłej strategii rozwoju rolnictwa polskiego w Unii Europejskiej:

• Rozwój upraw energetycznych, czyli tzw. produkcja biomasy, pozwalająca na rolnicze wykorzystanie powierzchni produkcyjnej na cele nieżywnościowe. Tylko produkcja energii odnawialnej z terenów rolnych daje szansę na wypełnienie przez Polskę norm unijnych i przyjętych zobowiązań w zakresie udziału energii odnawialnej w całości zużywanej energii

• Pobudzenie produkcji na terenach rolniczych surowców do przetwórstwa i przemysłu, takich jak np. len, konopie, wiklina, rośliny oleiste. Dałoby to możliwość rozszerzenia listy uprawianych roślin i powrotu na europejskie rynki tradycyjnych wyrobów, które kiedyś były Polską specjalnością, takich jak np. tkaniny naturalne, meble plecione i inne wyroby wikliniarskie lub wykorzystanie nasion oleistych

• Rozwój produkcji żywności ekologicznej, wykorzystujący rozdrobnioną strukturę polskich gospodarstw, duże zasoby niewykorzystanej siły roboczej w gospodarstwach chłopskich, największe w Europie zasoby nieskażonej (ze względu na niski poziom chemizacji polskiego rolnictwa) ziemi rolniczej.

• Działania mające na celu wykreowanie także jako polskiej specjalności tzw. produktów regionalnych i lokalnych. Obserwowane w Europie zainteresowanie konsumentów żywnością tradycyjną, wytwarzaną według tradycyjnych receptur, posiadającą specyficzny, niepowtarzalny smak, powinno być zaspokojone przez produkty z różnych regionów Polski.

• Wsparcie rozwoju agroturystyki i turystyki wiejskiej, pozwalających wykorzystać naturalne walory środowiska i krajobrazu wielu regionów Polski dla zaspokojenia potrzeb wypoczynkowych i rekreacyjnych społeczeństwa.

• Wypracowanie jasnej strategii wobec GMO (organizmów modyfikowanych genetycznie), zakładającej niedopuszczenie tego typu produktów do uprawy i hodowli na terenie Polski.

---