ĆWICZENIA IX

RUCH WĘDRÓWKOWY LUDNOŚCI

I. POJĘCIA PODSTAWOWE

MIGRACJE (ruch wędrówkowy, mobilność przestrzenna) - przemieszczenia ludności, prowadzące do zmiany czasowego pobytu, a zwłaszcza stałego miejsca zamieszkania. Są to inaczej MIGRACJE WŁAŚCIWE/DEFINITYWNE

PRZEDMIOTEM ANALIZY DEMOGRAFICZNEJ są jedynie ruchy długotrwałe, kształtujące zarówno strukturę ludności wg płci, wieku (i innych cech), jak i ruch wędrówkowy

MIGRACJE BRUTTO (obrót migracyjny) - ogół ruchów wędrówkowych na danym terytorium w określonym czasie; inaczej to suma napływu i odpływu

MIGRACJE NETTO (czyste) - ostateczny rezultat ruchu wędrówkowego w określonej jednostce czasu i na danym terytorium; jest to saldo migracji stanowiące różnicę między napływem i odpływem

FUNKCJE MIGRACJI

- redystrybucja ludności

- zmiany w przestrzennych układach populacji

II. KLASYFIKACJA MIGRACJI

1. Kryterium trwania migracji:

- migracje stałe, polegające na zmianach miejsca zamieszkiwania na czas nieokreślony

- migracje czasowe (sezonowe, okresowe) - wiążą się ze zmianą miejsca na czas określony (edukacja, delegowanie do pracy)

- migracje wahadłowe (codzienne) - szczególny rodzaj wędrówek, polegający na codziennych dojazdach do pracy, szkół, urzędów, instytucji użyteczności publicznej

2. Kryterium obszaru migracji:

- migracje wewnętrzne (wewnątrzkrajowe) - zmiana stałego miejsca zamieszkania w obrębie granic danego kraju. Mogą przybrać kierunki:

1) międzyregionalne (międzywojewódzkie)

2) wewnątrzregionalne (wewnątrzwojewódzkie)

3) ze wsi do miast

4) z miast do wsi

5) z miast do miast

6) ze wsi do wsi

- migracje zewnętrzne (zagraniczne) - przekroczenie granicy państwa. Mogą przybrać kierunki:

1) emigracji - wyjazdy za granicę na pobyt stały

2) imigracji - przyjazdy z zagranicy na pobyt stały

3) reemigracji (migracja powrotna) - powrót emigrantów do krajów po okresowym pobycie stałym za granicą

- repatriacje - masowy, zorganizowany przez władze państwowe powrót do kraju jeńców wojennych, osób internowanych, przesiedleńców i innych osób, które opuściły kraj, najczęściej z przyczyn politycznych

- deportacje - zesłanie skazanego na przymusowy pobyt w izolowanej miejscowości

- ekspatriacje - przymusowe lub dobrowolne opuszczenie ojczyzny, zerwanie z krajem

3. Kryterium motywu migracji:

- zarobkowe - rodzinne

- polityczne - religijne

- osadnicze - najemne

- narodowościowe - wynikające z rozwoju społeczno-gospodarczego kraju

- spowodowane osobistymi celami i cechami osób przemieszczających się

4. Kryterium sposobu organizacji migracji

- planowe - dobrowolne

- żywiołowe - przymusowe

- legalne - indywidualne

- nielegalne - grupowe

5. Pozostałe kryteria i kategorie migracji:

- migracja tranzytowa - gry miejsce zarówno rozpoczęcia, jak i jej zakończenia znajduje się poza badanym obszarem

- migracja pozorna - następstwo zmian statusu administracyjnego jednostek osiedleńczych

- przesiedlenia i wysiedlanie ludności, osadnictwo, uchodźstwa ludności, ucieczka ludności, czystki etniczne - swoiste formy przesiedleń ludności pojawiające się w określonych sytuacjach (zwłaszcza politycznych) i okresach o specyficznych uwarunkowaniach i następstwach (wojny)

III. TEORIA PRAW MIGRACJI E. G. RAVENSTEINA

Podstawowe uogólnienia E. G. Ravensteina w dziedzinie ruchu wędrówkowego, potwierdzone i zweryfikowane przez naukę i rzeczywistość:

1. Migracje a odległość:

- znaczna część migrantów przebywa jedynie krótkie odległości

- migranci policzeni w pewnym centrum absorpcji będą zmniejszać się w swej liczbie, podczas gdy odległość od centrum ulega zwiększeniu

- migranci przybywający z dużej odległości zazwyczaj wybierają jedno z wielkich centrów handlu lub przemysłu

2. Migracja etapowa

- cechą właściwą każdego społeczeństwa jest przemieszczanie się ludności, która tworzy „przepływ migracji”, płynące w kierunku centrów handlu lub przemysłu

- mieszkańcy wsi bezpośrednio sąsiadujących z gwałtownie rozwijającymi się miastami gromadzą się w tych miastach, luki zaś powstałe w zaludnieniu terenów wiejskich wypełniane są przez migrantów pochodzących z bardziej odległych okręgów

- dzieje się dopóki siła atrakcji jednego z gwałtownie rozwijających się miast sięga swym wpływem do najodleglejszych zakątków kraju

- proces dyspersji w tym przypadku jest odwrotnością absorpcji i wykazuje podobne cechy

3. Przepływ i przepływ odwrotny

- każdy główny przepływ migracyjny wytwarza przepływ odwrotny

4. Skłonność do migracji

- mieszkańcy wielkich miast są mniej skłonni do migracji niż mieszkańcy wiejskich okręgów kraju

5. Kobiety a migracja

- stwierdza się przewagę kobiet wśród migrantów przemieszczających się na krótkich odległościach

6. Wpływ postępu technicznego na migracje

- rozwój przemysłu, doskonalenie i dostępność środków lokomocji oraz rozbudowa sieci infrastruktury społecznej i gospodarczej prowadzą do wzrostu migracji

7. Przewaga motywu ekonomicznego

- złe lub uciążliwe warunki pracy i zamieszkania, nieatrakcyjny klimat, niedopasowane otoczenie społeczne, a nawet przymus - wszystko to tworzyło i nadal tworzy przepływy migracyjne

IV. CZYNNIKI MIGRACJI

1. Czynniki ekonomiczne

- rozmieszczenie siły wytwórczych w poszczególnych regionach kraju

- regionalne warunki zatrudnienia

- zagospodarowanie bogactw naturalnych przyrody

- możliwości lokomocyjne

2. Czynniki przyrodniczo-klimatyczne

- różnice wynikające z geograficznego usytuowania obszaru

- walory krajobrazowe

- wpływ i poziom zanieczyszczenia środowiska naturalnego

3. Czynniki etniczne:

- różnice w sposobie życia i kultury materialnej

- różnice światopoglądowe, religijne, obyczajowe, etyczne

- różnie i bariery językowe

4. Czynniki demograficzne:

- regionalne zróżnicowanie liczebności mieszkańców

- zróżnicowanie w strukturach wieku, płci i stanu cywilnego

- zróżnicowanie w strukturze kwalifikacji zawodowych

- przepisy meldunkowe

5. Czynniki socjalne

- terytorialne zróżnicowanie w poziomie życia i ich przyczyny

- system finansowych preferencji migracyjnych

- polityka mieszkaniowa

- poziom infrastruktury społecznej

6. Czynniki moralno-psychologiczne

- świadomość i chęć udziału w realizacji zadań politycznych, ekonomicznych i innych niż w miejscu zamieszkania regionach kraju

- poczucie odpowiedzialności lub misji w zagospodarowaniu nowych lub zaniedbanych terenów

- spontaniczność migracji

V. POLITYKA MIGRACYJNA

POLITYKA MIGRACYJNA - sterowanie strumieniami ruchów wędrówkowych wewnętrznych i zewnętrznych w celu osiągnięcia określonych celów: ekonomicznych, społecznych, politycznych i demograficznych

POLITYKA MIGRACYJNA W POLSCE PO II WOJNIE ŚW

I. Okres lat 1946-1954

- okres ten cechowały największe w historii Polski przemieszczenia ludności, związane z zasiedleniem ziem północnych i zachodnich, masową akcją repatriacyjną i przesiedleńczą wynikającą ze zmiany przebiegu granicy wschodniej, oraz przeobrażeniami społeczno-gospodarczymi z powodu wdrażania nowych zasad ustrojowych

- szacuje się, ze pod koniec lat 40-tych z podanych przyczyn na obszarze Polski miejsce stałego zamieszkania zmieniło łącznie 7,5 - 8 mln osób

II. Okres lat 1955-1970

- polityka migracyjna uwarunkowana była 2 zjawiskami:

1) intensywna industrializacja kraju i wynikające z niej rosnące zapotrzebowanie na zasoby pracy ze strony przemysłu

2) administracyjne ograniczenia w swobodnym ruchu wędrówkowym (ograniczenia objęły stolicę i największe miasta oraz niektóre miejscowości), ponieważ żywiołowa migracja osiedleńcza ujawniła deficyt mieszkań na obszarach zurbanizowanych oraz podstawowe braki w urządzeniu infrastruktury technicznej i społecznej miast

- działania władz administracyjnych wyznaczone zostały przez obowiązującą wówczas strategię rozwoju społecznego i gospodarczego, która narzucała priorytet inwestycji produkcyjnych. Środki na forsowną industrializację uzyskiwane były m.in. przez ograniczanie urbanizacji, co rzutowało na zmniejszenie natężenia ruchu wędrówkowego

- dla omijania ograniczeń administracyjnych było rozwijanie migracji wahadłowej, czyli codziennych dojazdów do pracy, często z odległych miejscowości, efektem tego sposobu działania stało się powstanie nowej grupy społecznej - chłopo-robotników

- w tym okresie migracje zagraniczne nie odgrywały istotnej roli (oprócz fali migracji Polaków żydowskiego pochodzenia w 1968 roku na fali „urzędowego” antysemityzmu)

III. Okres lat 1971-1989

- zostały zniesione ograniczenia administracyjne ruchu wędrówkowego

- coraz nowocześniejszy przemysł przyniósł zapotrzebowanie na coraz bardziej wykwalifikowanych pracowników. Stąd też decyzja o migracji do ośrodków przemysłowych poprzedzona była migracją w celu zdobycia zawodu

- w tym okresie nasiliło się zjawisko migracji zagranicznych spowodowanych m.in. okresowym łagodzeniem przepisów paszportowych, umową pomiędzy Polską a RFN o łączeniu rodzin (1975), nasilającymi się zjawiskami kryzysowymi w gospodarce i pogarszaniem się warunków bytu, zaostrzającymi się wewnętrznymi konfliktami politycznymi, których skrajnym odbiciem był okres stanu wojennego (1981-1983)

- w latach 81-83 opuściło kraj 63,7% przyrostu demograficznego ludności w wieku produkcyjnym

IV. Okres trwający od roku 1990

- zmiany w polityce gospodarczej spowodowały znaczne ograniczenia zatrudnienia migrantów korzystających z dojazdów do pracy i zakwaterowań zbiorowych

- nowa polityka paszportowa i zniesienie obowiązku wizowego stworzyły nowe możliwości nie tylko migracji zagranicznych ale i zagranicznej migracji o charakterze rekreacyjnym i wypoczynkowym

W latach 1952-1992 odnotowano ok. 38,3 mln migracji wewnętrznych, z czego do miast przemieściło się 21,1 mln osób, na wieś 17,2 mln.

Do Polski przybyło w tym czasie 344 tys. imigrantów, a wyemigrowało z kraju 1980 tys. osób.

V. KONSEKWENCJE RUCHU WĘDRÓWKOWEGO

Ruch wędrówkowy ludności powoduje następstwa:

- demograficzne

- społeczne

- ekonomiczne

zarówno dla obszarów wychodźstwa migracyjnego, jak i terenu absorpcji. Najczęstszą konsekwencją jest zachwianie równowagi wieku i płci ludności

KONSEKWENCJE MIGRACJI WEWNĘTRZNYCH

1) Wieś - tradycyjny obszar odpływu

- utrata najbardziej efektywnego demograficznie potencjału ludzkiego; zjawisko tzw. „negatywnej” selekcji - migrują przede wszystkim ludzie młodzi, zdolni, aktywni

- stąd na tych obszarach obserwuje się relatywny wzrost udziału ludzi starych oraz spadek rozrodczości i wzrost umieralności

- w migracjach na dalsze odległości przeważają młodzi mężczyźni (celem są duże osrodki przemysłowe)

- w migracjach na krótsze odległości przeważają młode kobiety - ogołaca to wieś z kobiet w wieku najwyższej częstości urodzeń przyczyniając się do spadku potencjału demograficznego tych obszarów

- przyczynia się to również do spadku produkcji, powiększania obszarów nieużytków rolnych, ogólnej pauperyzacji licznych grup mieszkańców wsi

- pozytywny skutek - zmniejszanie na wsi ukrytego bezrobocia, dążenie do racjonalizacji i mechanizacji działalności scalanie gruntów, czy nakaz intensyfikacji produkcji rolnej

2) Duże ośrodki miejskie, przemysłowe - tradycyjny obszar napływu

- cechują się młodością demograficzną, ale również nierównowagą płci - na niekorzyść kobiet

- nierównowaga ta prowadzi do nasilenia zjawisk patologii społecznej - alkoholizmu, przestępczości, prostytucji itp.

- migranci mają na ogół niższe od średniej krajowej wykształcenie, a charakter ich pracy łączy się z monokulturą przemysłową, co powoduje niekorzystne konsekwencje w sferze kultury, edukacji itp.

- przenikanie wzorców kulturowych pomiędzy ludnością napływową a autochtoniczną:

1) napływ na obszar o określonym, ugruntowanym poziomie kulturowym sprzyja akceptacji przez migrantów (często gorzej wykształconych) atrakcyjnych dla nich wzorców tradycji, organizacji społecznej, etnografii, ich szybkiej adaptacji do nowych warunków i stapiania z ludnością rodzimą

2) w sytuacji napływu migracyjnego na tzw. surowy korzeń (budowa inwestycji na słabo uprzemysłowionych, peryferyjnych terenach) niski poziom kulturowy migrantów jak i ludności rodzimej sprzyja narastaniu animozji i powstawaniu konfliktów społecznych i agresji wynikających ze wzajemnego niezrozumienia i braku akceptacji dla odmienności cudzych postaw, poglądów i zachowań

KONSEKWENCJI MIGRACJI ZAGRANICZNYCH (szcz. migracji z lat 80.)

- istotny ubytek potencjału prokreacyjnego kraju

- zjawisko „drenażu mózgów”

- napływ środków finansowych do kraju emigracji (ojczyzny)

VI. MIERNIKI RUCHU WĘDRÓWKOWEGO

Ln - napływ ludności

Lo - odpływ ludności

- średnia liczba ludności w połowie badanego okresu

1) Migracja BRUTTO - obrót migracyjny

M_b = Ln + Lo

2) Migracja NETTO - saldo migracji

M_n = Ln - Lo

3) Napływ wędrówkowy - Wn - współczynnik napływu wędrówkowego, czyli miernik natężenia

Wn =
; c = 1000

4) Odpływ wędrówkowy - Wo - współczynnik odpływu wędrówkowego, czyli miernik natężenia

Wo =
; c = 1000

5) Przyrost wędrówkowy - Wpm - współczynnik przyrostu migracyjnego

Wpm = Wn - Wo

6) Współczynnik mobilności - Wm

Wm =
Wn+Wo; c= 1000

Współczynnik mobilności informuje o tym, jaki procent (promil) ludności zmienił dotychczasowe miejsce zamieszkania

7) Efektywność migracji

Me =
; c = 1

Współczynnik efektywności migracji informuje o tym, ile procent (promili) ludności migrującej osiedla się na danym obszarze. Jeśli C = 1, to wartość współczynnika może wynosić: -1 Me 1. Im jego wartość jest bliższa 0, tym ruchy migracyjne są mniej efektywne, ponieważ przy dużym obrocie saldo może być relatywnie małe. Oznacza to, iż niewielka część migrantów znajduje odpowiadające im warunki zamieszkania

1

---