Unia Gospodarcza i Walutowa (UGW) - jeden z elementów współpracy w ramach Unii Europejskiej, ustanowiony w 1992 roku Traktatem z Maastricht. Jej głównym przedsięwzięciem jest utworzenie wspólnej waluty europejskiej euro oraz Europejskiego Banku Centralnego. Do Unii Gospodarczej i Walutowej należą wszystkie państwa Unii Europejskiej, jednakże wspólną walutę wprowadziło dotychczas 16 z nich: Austria Belgia Cypr Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Luksemburg Malta Niemcy Portugalia Słowacja Słowenia Włochy. Ponadto 3 państwa nie należące do UE mają z nią podpisaną umowę o uczestnictwo w UGW i udział we wspólnej polityce pieniężnej, w tym używanie euro: Monako San Marino Watykan. Andora, Czarnogóra i Kosowo również używają euro jako swojej waluty, jednakże nie są członkami Unii Gospodarczej i Walutowej (przeprowadziły tzw. jednostronną euroizację).
Pierwsze kroki - lata 50.-70.
Wprowadzony po II wojnie światowej system z Bretton Woods zaczął słabnąć w końcu lat 50. W latach 60. turbulencje rynkowe prowadziły do destabilizacji kursów walutowych, a tym samym systemu cen ustalonych w ramach wspólnej polityki rolnej Unii Europejskiej.W tym kontekście, raport Barra z lutego 1969 roku zaproponował ściślejszą koordynację polityki ekonomicznej oraz monetarnej. Na szycie europejskim w Hadze w grudniu 1969, głowy państw zdecydowały, iż utworzenie unii gospodarczo-walutowej stanie się oficjalnym celem integracji europejskiej. Grupa pod przewodnictwem Pierre'a Werner'a (Raport Wernera) miała przygotować raport przedstawiający sposób osiągnięcia tegoż celu. Jednak przy tym podejściu nie udało się planu zrealizować, głównie z powodu kryzysu naftowego i osłabienia walut. [Grupa Wernera przedstawiła swój raport w październiku 1970 r., proponując dojście do EMU w ciągu 10 lat, w trzech etapach. Ostatecznym celem miało być osiągnięcie pełnej swobody wymiany walut, swobody przepływu kapitału oraz zablokowanie relacji wymiennych walut państw członkowskich lub nawet zastąpienie tych walut wspólnym pieniądzem. W raporcie przewidziano powołanie wspólnej instytucji finansowej, początkowo o charakterze konsultacyjnym, która z czasem miała się ewentualnie przekształcić we wspólny bank centralny. ]
Europejski System Monetarny (EMS)
Idea odżyła w 1979, kiedy to za namową Francji i Niemiec, utworzono Europejski System Monetarny (EMS - European Monetary System), oparty na zasadzie ustalonych, jednak marginalnie zmiennych kursów walut. Do Systemu przystąpiły wszystkie kraje członkowskie, z wyjątkiem Zjednoczonego Królestwa. Kursy wymiany walut opierały się na ECU, a ich zmiany musiały zawierać się w marginesie 2,25% (z wyjątkiem włoskiego lira, dla którego margines wynosił 6%) . Wraz z wprowadzeniem Programu Wspólnego Rynku w 1985 roku okazało się, że pełne korzyści nie będą możliwe do osiągnięcia, dopóki zmieniają się kursy walut. Ekonomiści zwali to "niemożliwym trójkątem": wolny przepływ kapitału, stabilność kursów walut oraz niezależna polityka monetarna są niekompatybilne w długim czasie.
Raport Delorsa i Traktat z Maastricht
W czerwcu 1988 roku szczyt UE w Hanowerze zapoczątkował prace komitetu pod przewodnictwem późniejszego Przewodniczącego Komisji Europejskiej Jacques'a Delorsa. Zadaniem komitetu było zaproponowanie wprowadzenia ścisłej unii gospodarczo-walutowej. Raport Delorsa przewidywał wprowadzenie unii w trzech etapach. Na jego podstawie Szczyt Unijny w Madrycie zdecydował 1 czerwca 1989 o rozpoczęciu pierwszego etapu unii gospodarczo-walutowej 1 lipca 1990 roku. W grudniu 1989 roku szczyt w Strasburgu zwołał konferencję międzyrządową w celu ustalenia, niezbędnych do utrzymania unii gospodarczo-walutowej, poprawek do Traktatu. Wspomniana konferencja doprowadziła do powstania Traktatu o Unii Europejskiej, ostatecznie podpisanego w Maastricht w 1992 roku. Traktat postanowił o wprowadzeniu unii w trzech etapach:
Zgodnie z planem pierwszy etap rozpoczął się 1 lipca 1990 roku. Zniesiono wszelką kontrolę wymiany walut i tym samym wprowadzono pełną swobodę przepływu kapitału. Wzmocniono kooperację pomiędzy bankami centralnymi dotyczącą unii monetarnej, jak również wprowadzono zakaz uprzywilejowanego dostępu instytucji publicznych do wsparcia finansowego banku.
Drugi etap rozpoczął się 1 stycznia 1994 roku. Powstał Europejski Instytut Walutowy (EMI - European Monetary Institute), odpowiedzialny za pogłębienie współpracy pomiędzy niezależnymi bankami centralnymi krajów członkowskich. 16 grudnia 1995 roku ustalono nazwę nowej waluty Euro. W czerwcu 1997 roku Rada Europejska uzgodniła Pakt Stabilności i Wzrostu oraz nowy mechanizm wymiany walut (ERM II). Ustanowiono też system TARGET - system automatycznych przeliczeń walut narodowych na euro. 3 maja 1998 roku postanowiono o 11 krajach, które oficjalnie utworzą unię gospodarczo-walutową 1 stycznia 1999 roku. W czerwcu roku 1998 powstał Europejski Bank Centralny.
Etap trzeci zamrażając narodowe kursy wymiany wobec euro rozpoczął się 1 stycznia 1999 roku. Powołano do życia Europejski System Banków Centralnych (ESCB - the European System of Central Banks), który przejął obowiązki Europejskiego Instytutu Monetarnego i odpowiedzialność za politykę walutową Unii Europejskiej. 1 stycznia 2001 do unii gospodarczo-walutowej przyłączyła się Grecja. W styczniu 2002 do obiegu wprowadzono monety i banknoty euro.
Do unii walutowej nie przystąpiły Dania, Szwecja i Wielka Brytania.