ĆWICZENIA VII

RUCH NATURALNY LUDNOŚCI

RUCH NATURALNY LUDNOŚCI - zjawiska demograficzne wpływające na przebieg biologicznej reprodukcji społeczeństwa

ELEMENTY RUCHU NATURALNEGO:

- urodzenia

- zgony

- małżeństwa

- rozwody

Wymienione fakty demograficzne powodują zmiany w stanie liczebnym oraz w strukturach ludności wg płci, wieku i stanu cywilnego. Istnieją silne wzajemne zależności między natężeniem poszczególnych elementów ruchu naturalnego a strukturą ludności wg płci i wieku, a także na odwrót.

I. URODZENIA

Mają bezpośredni wpływ na rozwój liczebny ludności.

NOWORODEK - dziecko w wieku do 27 dni

NIEMOWLĘ - dziecko poniżej 1 roku

KLASYFIKACJA URODZEŃ wg zdolności życia noworodka

1) urodzenia żywe

- uważa się za nie noworodka, który po wydaleniu lub wydobyciu z ustroju matki wykazuje przynajmniej jedną z oznak życia, tj. bicie serca, oddychanie, tętnienie pępowiny i waży:

• co najmniej 1001 g lub

• waży mniej niż 1001 g ale co najmniej 500 g i przeżył co najmniej 24 godziny

- uważa się za nie noworodka, który urodził się wykazując przynajmniej jedną z oznak życia, ważył pomiędzy 500 a 1001 g i nie przeżył 24 godzin

2) urodzenia martwe

- uważa się za nie noworodka, którego zgon nastąpił przed całkowitym wydaleniem lub wydobyciem z ustroju matki i którego waga wynosiła w chwili urodzenia co najmniej 1001 g

- uważa się za nie noworodka o wadze od 500 do 1001 g, którego zgon nastąpił przed całkowitym wydaleniem lub wydobyciem z organizmu matki

W polskiej praktyce statystycznej urodzenia dzieli się na:

1) małżeńskie - urodzenie dziecka, które przyszło na świat w czasie trwania małżeństwa lub przed upływem 300 dni od jego ustania lub unieważnienia

2) pozamałżeńskie - wszystkie urodzenia niespełniające przesłanek urodzenia małżeńskiego

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA POZIOM URODZEŃ

I. Klasyfikacja

1) czynniki biologiczne:

- płodność fizjologiczna

- uwarunkowania genetyczne

- struktura ludności wg płci

- stan zdrowotny

- warunki środowiska geograficznego

2) czynniki społeczne:

- struktura ludności wg stanu cywilnego

- poziom umieralności

- model polityki ludnościowej

- ogólne warunki społeczne, gospodarcze i polityczne

- tradycyjna rola rodziny i jej model

- wpływ i rola religii

II. Klasyfikacja

1) czynniki wymierne, których wielkość określa się liczbowo:

- liczba i struktura kobiet w wieku rozrodczym

- liczba zawieranych małżeństw oraz struktura nowożeńców według wieku

- liczba oraz struktura kobiet - migrantek, przenoszących się ze wsi do miast

- zmiany w poziomie umieralności

2) czynniki niewymierne lub bardzo trudno wymierne

- polityka zatrudnienia i poziom aktywizacji zawodowej kobiet

- poziom wykształcenia

- system dodatków rodzinnych

- ogólny poziom stopy życiowej

- miejsce zamieszkania (wieś - miasto, duża aglomeracja miejska - małe miasteczko)

- przynależność do określonej grupy społecznej

- warunki mieszkaniowe

- rozmiary bezrobocia

- perspektywy wychowania i wykształcenia potomstwa

- wierzenia religijne

MIERNIKI BADANIA POZIOMU ROZRODCZOŚCI

1) WSPÓŁCZYNNIK RODNOŚCI

- przedmiotem badania rodności (urodzeń) jest noworodek

- rodność to natężenie urodzeń w badanej zbiorowości w określonym czasie

- oblicza się wg wzoru:

, gdzie:

Wu- współczynnik urodzeń

Ut - liczba urodzeń w okresie t

- średnia liczba ludności

C - constans (100 lub 1000)

- rodność efektywna, rzeczywista - mierzona liczbą dzieci żywo urodzonych

- rodność całkowita - obejmuje łącznie liczbę urodzeń żywych i martwych

- surowy (ogólny) współczynnik urodzeń - uwzględnia tylko urodzenia żywe

2) WSPÓŁCZYNNIK PŁODNOŚCI

- przedmiotem badania płodności są postawy i zachowania prokreacyjne kobiet

- płodność - to natężenie urodzeń w badanej populacji kobiet będących w wieku rozrodczym

- współczynnik płodności oblicza się wg wzoru:

, gdzie:

Wpł - Współczynnik płodności

Ut - liczba urodzeń w danym okresie t

- średnia liczba kobiet badanej zbiorowości będących w wieku rozrodczym

C - constans (100 lub 1000)

- biologiczne granice wieku rozrodczego, głównie w zależności od stref klimatycznych, mogą być zróżnicowane

- w polskiej praktyce statystycznej przyjmuje się, że kobiety wchodzą w wiek rozrodczy po ukończeniu 15 roku życia i pozostają w nim do ukończenia 49 lat

- współczynnik płodności wyraża więc średnią liczbę dzieci żywo urodzonych w ciągu badanego okresu, przypadającą na 1000 (100) kobiet w wieku rozrodczym

- ogólny współczynnik płodności (odnoszący się do całej zbiorowości kobiet w wieku rozrodczym) nie informuje o stopniu zróżnicowania poziomu płodności w poszczególnych przedziałach wieku rozrodczego kobiet

- dlatego oprócz ogólnych (surowych) oblicza się również cząstkowe (grupowe) współczynniki płodności

- najczęściej oblicza się je dla pięcioletnich przedziałów wieku: 15-19, 20-24 itd.

- wówczas w liczniku cząstkowego współczynnika płodności umieszcza się liczbę urodzeń ze zbiorowości matek określonej grupy (20-24 lata), a w mianowniku - średnią liczbę kobiet w tym samym wieku (lub liczbę kobiet w połowie badanego okresu)

- współczynniki płodności oblicza się również oddzielnie dla poszczególnych roczników wieku rozrodczego kobiet

- rozkład cząstkowych współczynników płodności według roczników lub 5-letnich grup wieku - to WZORZEC PŁODNOŚCI

3) WSPÓŁCZYNNIK DZIETNOŚCI

- współczynnik dzietności - to inaczej dzietność teoretyczna lub płodność całkowita

- stanowi sumę rocznych współczynników płodności (w przeliczeniu na 1 kobietę) dla kolejnych roczników wieku 15-49 lat ukończonych lat

- wyraża średnią liczbę dzieci, jaką urodziłaby kobieta w ciągu okresu rozrodczego, przy stałym wzorcu płodności z danego roku kalendarzowego - czyli liczba dzieci, którą urodziłaby przeciętnie kobieta w ciągu całego okresu rozrodczego (15-49), przy założeniu, że w poszczególnych fazach tego okresu rodziłaby z intensywnością obserwowaną w badanym roku, tzn. przy przyjęciu cząstkowych współczynników płodności z tego okresu za niezmienne

II. ZGONY

ZGON - trwałe, czyli nieodwracalne ustanie czynności narządów niezbędnych do życia, czego konsekwencją jest ustanie czynności całego ustroju

ZGON NIEMOWLĘCIA - zgon dziecka w wieku poniżej 1 roku

ZGON NOWORODKA - zgon dziecka w wieku poniżej 4 tygodni (poniżej 28 dni)

UMIERALNOŚĆ - natężenie zgonów w określonej populacji (stosunek ogólnej liczby zgonów do ogólnej liczby ludności)

ŚMIERTELNOŚĆ - natężenie zgonów spowodowane określoną jednostką chorobową (stosunek liczby osób zmarłych na daną chorobę do liczby zgonów osób cierpiących na to schorzenie)

CZYNNIKI DETERMINUJĄCE POZIOM UMIERALNOŚCI

I. Klasyfikacja

1) wyjaśniające zmiany umieralności za pomocą uwarunkowań biologicznych

2) odwołujące się do czynników społeczno-gospodarczych

3) wyjaśniające zmiany natężenia zgonów za pomocą uwarunkowań zaliczanych do obu poprzednich grup

II. Klasyfikacja

1) czynniki biologiczne

- starzenie się organizmu

- uwarunkowania genetyczne

- sposób odżywiania

- warunki środowiska przyrodniczego

2) czynniki społeczne

- postęp medycyny

- zmiany w poziomie życia ludności

- charakter wykonywanej pracy

- stan cywilny

- jakość życia

- miejsce zamieszkania

- poziom infrastruktury społecznej (ochrona zdrowia)

- sposób życia

KLASYFIKACJE PRZYCZYN ZGONÓW

I. Klasyfikacja

1) przyczyna wyjściowa - stanowi ją choroba lub uraz uznany za początek procesu chorobowego, który bezpośrednio doprowadził do zgonu

2) przyczyna wtórna - jest nią choroba lub uraz będący następstwem przyczyny wyjściowej, który doprowadził do zgonu

3) bezpośrednia przyczyna zgonu - stanowi go choroba lub uraz, który spowodował ostateczne zatrzymanie się funkcji życiowych organizmu

II. Klasyfikacja

1) zgony endogeniczne - są spowodowane wadami wrodzonymi

2) zgony egzogeniczne - ich przyczyną jest kontakt człowieka z otoczeniem

MIERNIKI ANALIZY ROZMIARÓW I NATĘŻENIA ZGONÓW

1) OGÓLNY WSPÓŁCZYNNIK ZGONÓW

- obliczany jako stosunek liczby zgonów osób do średniej liczby ludności w określonym okresie

- określa go wzór:

, gdzie:

Wt - współczynnik zgonów

Zt - liczba zgonów zaistniałych w określonym czasie

- średnia liczba ludności w tym samym czasie

C - constans (100, 1000 lub 10000 żyjących wówczas osób)

2) WSPÓŁCZYNNIK ZGONÓW WG WIEKU

- obliczany jako stosunek liczby zgonów osób w danym wieku do średniej liczby ludności w tym wieku w określonym odcinku czasu

3) WSPÓŁCZYNNIK ZGONÓW NIEMOWLĄT

- to iloraz ogólnej liczby zgonów niemowląt i ogólnej liczby urodzeń żywych zarejestrowanych w danym roku (x najczęściej 1000)

III. MAŁŻEŃSTWA

MAŁŻEŃSTWO (związek małżeński) - historycznie ukształtowana instytucja społeczna, regulująca formy trwałego związku między dwoma osobami płci odmiennej, określająca wzajemne prawa i obowiązki ustalone na podstawie norm prawnych i zwyczajów

TYPOLOGIA MAŁŻEŃSTW

1) Kryterium stosunku do istniejących norm prawnych

- małżeństwa formalne - zarejestrowane i ogłoszone zgodnie z obowiązującym prawem

- małżeństwa nieformalne - (związki konsensualne, konkubinaty), oparte wyłącznie na umowie partnerskiej

- małżeństwa świeckie i religijne jako nie wykluczający się, ale uzupełniający się podział

2) Kryterium liczby osób tworzących małżeństwo

- małżeństwo monogamiczne - związki jednej kobiety i jednego mężczyzny

- małżeństwa poligamiczne, w tym:

a) poliandryczne - związki jednej z kobiety z więcej niż jednym mężczyzną

b) poligamiczne - związki jednego mężczyzny z więcej niż jedną kobietą

- małżeństwa grupowe (komuny) - rozpowszechnione w okresie rozwoju ruchu hippisowskiego, nadal spotykane w niektórych krajach

3) Kryterium doboru społecznego małżonków i ich pochodzenia

- małżeństwa homogamiczne - współmałżonkowie pochodzą z tej samej grupy społecznej, kulturowej itp.

- małżeństwa heterogamiczne - małżonkowie wywodzą się z różnych grup społecznych, kulturowych itp.

4) Kryterium stanu cywilnego osób wchodzących w związek małżeński

- małżeństwa czyste - związki kawalerów i panien

- małżeństwa mieszane - różny stan cywilny nowożeńców

5) małżeństwo morganatyczne - zawarte przez osobę z domu panującego z osobą z tzw. niższego stanu, która wraz z dziećmi nie nabywa uprawnień do tytułu i dziedziczenia

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA LICZBĘ ZAWIERANYCH MAŁŻEŃSTW

- struktura ludności według płci i wieku

- ogólna sytuacja polityczna i społeczno-gospodarcza

- warunki mieszkaniowe

- obowiązujące przepisy prawne (określające dolną granicę wieku przy ich zawieraniu, regulujące zasady udzielania rozwodów itp.)

- normy zwyczajowe i religijne

OKOLICZNOŚCI WYKLUCZAJĄCE MOŻLIWOŚĆ ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA W POLSCE:

- odpowiednia granica (dolna) wieku nowożeńców (poniżej 18 lat dla kobiet i poniżej 21 lat dla mężczyzn)

- sądowe ubezwłasnowolnienie

- określony stopień pokrewieństwa

- pozostawanie w nie rozwiązanym związku małżeńskim

MIERNIKI NATĘŻENIA ZAWIERANIA MAŁŻEŃSTW

1) WSPÓŁCZYNNIK MAŁŻEŃSTW BRUTTO

- to iloraz zawieranych małżeństw na danym terytorium i w określonej jednostce czasu do średniej liczby ludności

- oblicza się wg wzoru:

, gdzie:

Wm - współczynnik małżeństw

Mt - ogólna liczba małżeństw zawartych w okresie t

- średnia liczba ludności w badanym okresie

C - constans (najczęściej 1000 lub 100)

2) WSPÓŁCZYNNIK MAŁŻEŃSTW NETTO

- to stosunek ogólnej liczby małżeństw zawartych w danym czasie do liczby ludności uprawnionej do ich zawierania

- oblicza się wg wzoru

IV. ROZWODY

ROZWÓD - prawomocne rozwiązanie związku małżeńskiego

ROZWODY FORMALNE - zarejestrowane i ogłoszone w sposób przepisany przez prawo

ROZWODY NIEFORMALNE - oparte na wewnętrznej umowie współmałżonków

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA WZROST LICZBY ROZWODÓW

- wzrost aktywizacji zawodowej kobiet

- przemiany w obyczajowości związane z upowszechnianiem się laicyzacji oraz modelu rodziny partnerskiej

- obniżanie się granicy nowożeńców

- wydłużanie się życia ludności - na początku wieku związki małżeńskie (z uwagi na wiek nowożeńców i przeciętną długość życia) trwały ok. 15 lat, obecnie okres pożycia małżeńskiego został znacznie wydłużony, co automatycznie poszerza możliwości powstawania konfliktów

MIERNIKI ANALIZY ROZWODÓW

1) WSPÓŁCZYNNIK ROZWODÓW BRUTTO

- to iloraz liczby rozwodów na danym terytorium i w określonej jednostce czasu do średniej liczby ludności

- oblicza się wg wzoru:

, gdzie:

Wm - współczynnik małżeństw

Rt - ogólna liczba małżeństw zawartych w okresie t

- średnia liczba ludności w badanym okresie

C - constans (najczęściej 10 000 lub 1000)

2) WSPÓŁCZYNNIK ROZWODÓW NETTO

- to stosunek ogólnej liczby rozwodów w danym czasie do liczby ludności uprawnionej do ich zawierania

- oblicza się wg wzoru

3) Współczynnik rozwodów jako relacja liczby udzielonych rozwodów w danym okresie do liczby małżeństw zawartych w tym samym okresie t

- oblicza się go wg wzoru:

V. SYNTETYCZNE MIARY REPRODUKCJI LUDNOŚCI

REPRODUKCJA LUDNOŚCI - odnowa populacji polegająca na zastępowalności pokoleń (pozostawienie potomstwa przez kolejne generacje kobiet)

Zmiany stanu liczebnego, podstawowych struktur i rozmieszczenia ludności w przyjętym okresie i na danym terytorium, następują pod bezpośrednim wpływem następujących zdarzeń demograficznych:

- urodzeń

- zgonów

- napływu (imigracji) ludności

- odpływu (emigracji) ludności

Miary reprodukcji ludności rozpatrują populację zamkniętą, czyli analizują urodzenia i zgony, bez migracji

1) WSPÓŁCZYNNIK PRZYROSTU NATURALNEGO

- przyrost naturalny to różnica między liczbą urodzeń i liczbą zgonów w badanym okresie i na danym terytorium

- współczynnik przyrostu naturalnego to relacja przyrostu naturalnego do średniej liczby ludności

- oblicza się wg wzoru:

, gdzie:

Wpn - współczynnik przyrostu naturalnego

U - liczba urodzeń w badanym okresie

Z - liczba zgonów w badanym okresie

- średnia liczba ludności w badanym okresie

C - constans (najczęściej 1000, niekiedy 10000 lub 100000)

- współczynnik przyrostu naturalnego może być również obliczony jako różnica między ogólnym współczynnikiem urodzeń (rodności) oraz ogólnym współczynnikiem zgonów

2) WSPÓŁCZYNNIK EFEKTYWNOŚCI DEMOGRAFICZNEJ

- inaczej nazywany współczynnikiem zastępowalności pokoleń

- jest to stosunek przyrostu naturalnego do obrotu naturalnego ludności

- obrót naturalny - to suma urodzeń i zgonów zarejestrowanych na danym terytorium w określonym czasie

- miarą obrotu naturalnego jest współczynnik obrotu naturalnego ludności On (czyli iloraz sumy urodzeń i zgonów U+Z do średniej liczby ludności)

- współczynnik efektywności demograficznej oblicza się za pomocą wzoru

3) WSPÓŁCZYNNIK DYNAMIKI DEMOGRAFICZNEJ

- wyraża stosunek liczby urodzeń żywych zarejestrowanych w badanym okresie na danym terytorium do liczby zgonów w tym samym czasie

- oblicza się go w według wzoru:

, gdzie:

Wd - współczynnik dynamiki demograficznej

U - liczba urodzeń w badanym okresie

C - constans (na ogół 1, niekiedy 100 lub 1 000)

- jeśli C= 1, współczynnik dynamiki demograficznej określa, ile razy liczba urodzeń przewyższa liczbę zgonów, czyli przez ile nowo narodzonych dzieci została zastąpiona jedna osoba zmarła w danym okresie; przy C = 1 współczynnik ten może przyjmować wartości:

1) 0<Wd<1, gdy roczna liczba urodzeń nie kompensuje rocznej liczby zgonów, co oznacza, że liczba ludności maleje

2) Wd=1, gdy liczba urodzeń równoważy liczbę zgonów (liczba ludności nie ulega zmianie)

3) Wd>1, gdy liczba urodzeń nie tylko kompensuje liczbę zgonów, lecz także daje określoną nadwyżkę urodzeń (mamy do czynienia z rozszerzoną reprodukcją ludności)

8

---